27 Deellandschap 18: Kustzone van Zuidwest-Nederland

Transcriptie

1 27 Deellandschap 18: Kustzone van Zuidwest-Nederland Oranjebastion in Vlissingen Inleiding Het deellandschap bestaat uit de kustzone van Zeeuws-Vlaanderen en de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden. Lange tijd was de kuststrook gesloten, met uitzondering van de mondingen van de Maas en de Schelde. Achter de kust lag een uitgestrekt veengebied. Inbraken van de zee in de derde en vierde eeuw veranderden het veenlandschap in een waddengebied met kreken, zandplaten en schorren. In de loop van de middeleeuwen ontstonden de estuaria en kreeg het gebied geleidelijk de vorm van het eilandenrijk die het in het midden van de negentiende eeuw nog had De landschappelijke ontwikkelingen De eerste permanente bewoners van het kustgebied in de jonge steentijd. In de oude duinen bij Haamstede zijn bewoningssporen uit circa voor Christus aangetroffen. De nederzetting lag op een oude strandwal te midden van een uitgestrekt veenlandschap met wadden, schorren en kreken. Op diverse plaatsen zijn bewoningssporen uit de ijzertijd gevonden. Rond 50 voor Christus veroverde Julius Caesar Gallië tot aan de Rijn, en kwam het gebied bij het Romeinse rijk. Door Romeinse historici werd het gebied destijds omschreven als een vrijwel onbewoonbare wildernis. Directie Kennis en Innovatie 173

2 Toch was de kuststrook tussen circa 75 en 270 na Christus relatief dicht bevolkt en werden delen van het veen ontwaterd en ontgonnen. In Aardenburg was sprake van een uitgebreide nederzetting: het is dan ook de oudste stad van Zeeland. De Romeinen bouwden hier een castellum. Een van de poorten is bij opgravingen teruggevonden, de fundamenten zijn opgemetseld en weer zichtbaar gemaakt. De meest opzienbarende vondst is wel die van de altaarstenen van een zogenaamde Nehalenniatempel, die op de strandwal ten westen van Domburg heeft gestaan. Door de ontginningen in het veengebied daalde de bodem. De zee drong het gebied binnen en de bewoning in het deltagebied kwam omstreeks 270 na Christus ten einde. Er werd in de periode van 300 tot 600 een flinke laag klei over het veen afgezet. In de zevende eeuw nam de activiteit van de zee weer af. Het toenmalige landschap kan vergeleken worden met het huidige waddengebied, met kreken en geulen, zandplaten en hoog opgeslibde delen, die in het Zeeuwse schorren werden genoemd. Deze schorren waren, net als de binnenduinrand, geschikte plaatsen voor bewoning. Sporen van bewoning in de Karolingische tijd zijn op tal van plaatsen op Walcheren te vinden, zoals de ploegsporen en het greppelpatroon op het strand van Domburg. In de middeleeuwen is het huidige bewoningspatroon ontstaan. Verspreid over de verschillende eilanden ontstonden nederzettingen op de strandwallen en in de binnenduinrand. In de omgeving van het huidige Westenschouwe lag de haven- en handelsplaats Scaltheim. De kerk van het dorp werd reeds in 776 vermeld. Door de vorming van jonge duinen gedurende de periode is de handelsplaats gedeeltelijk overstoven. Ook Domburg was in de vroege middeleeuwen een belangrijke handelsplaats. Achter de binnenduinrand werden nederzettingen gesticht op de kreekruggen, de hoogste delen van de schorren. Deze oude dorpen zijn aangelegd op terpen met de kerk in het midden en de bebouwing in een kring er omheen. Deze dorpen worden ringdorpen genoemd. Op de kreekruggen lagen ook de akkers. De lager gelegen de poelgebieden, die veelal door slechte afwatering en het optreden van zoute kwel ongeschikt waren voor akkerbouw, werden gebruikt als weide of hooiland. In de overgangszone van duinen naar polder, de binnenduinrand, liggen de zogenaamde vroongronden. Deze gronden, die over het algemeen bestaan uit een met zand overstoven kleipakket, werden vroeger gebruikt als gemeenschappelijke weide. Schurvelingen Op Schouwen en Goeree treffen we bijzondere perceelscheidingen aan die schurvelingen genoemd worden. Het zijn begroeide wallichamen die zijn aangelegd als perceelsscheiding; sommige dateren al uit de middeleeuwen. Aan weerskanten van het wallichaam lagen greppels. Ze verschillen dus in aanleg niet van de houtwallen die we in Hoog-Nederland kunnen aantreffen. Hun latere ontwikkeling doet ze daarvan afwijken. Vanaf omstreeks 1800 werden de tussenliggende percelen (de haaimeten of haaygemeten ) namelijk afgegraven om dichter bij het grondwater te komen. Het vrijkomende zand werd in brede wallen over de bestaande schurvelingen gedeponeerd. Men bleef deze ruggen schurvelingen noemen, maar ook wel hoagten (Goeree) en diekjes en elzemeten (op Schouwen). Defensie In het laatste kwart van de negende eeuw zijn verschillende ringwalburgen aangelegd. Dit waren een ronde omwalde en omgrachte verdedigingswerk van aarde en hout die in tijden van gevaar plaats konden bieden aan de bevolking, bijvoorbeeld ter bescherming tegen invallen van de Noormannen. De omwalling bood bij stormvloeden tevens bescherming tegen het zeewater. De walburgen van Burgh en Oost-Souburg zijn nog intact, die van Middelburg is nog in het stratenpatroon te herkennen. De ringwalburgen van Domburg en Oostburg zijn niet meer herkenbaar. Uit de late middeleeuwen stammen de vliedbergen of werven: 5-12 meter hoge omgrachte heuvels waarop mottekastelen of verdedigingstorens hebben gestaan. Op Walcheren vinden we de grootste dichtheid aan vliedbergen: er liggen er eenentwintig. Dit is bijna de helft van het totale aantal in Nederland (38 in Zeeland en 5 in Friesland). Op de Zuid-Hollandse eilanden vinden we restanten van het twaalfde eeuwse mottekasteel van Oostvoorne en de vliedberg van het 13 e -eeuwse kasteel 174 Directie Kennis en Innovatie

3 Spreeuwenberg te Ouddorp. Het mottekasteel van Oostvoorne is in de tweede helft van de twaalfde eeuw gebouwd. De restanten zijn in de twintigste eeuw gerestaureerd, de grachten werden geschoond en een nieuwe toegangsbrug werd aangebracht. In Zeeuws-Vlaanderen liggen belangrijke verdedigingslinies uit de Tachtigjarige Oorlog: de Opstand van de noordelijke provincies tegen de Spaanse Koning. Om de Schelde en de Spaansgezinde havenstad Antwerpen te kunnen beheersen werd de zuidelijke Scheldeoever door de opstandige legers veroverd en werd er aan de zuidzijde van het veroverde gebied een verdedigingslinie aangelegd om weerstand te kunnen bieden aan een opmars van vijandelijke legers vanuit het zuiden. Uitgebreide delen van het laaggelegen land werden onder water gezet om de doortocht te bemoeilijken. Langs de Schelde zijn forten gebouwd, zoals bij Ritthem, om schepen de doortocht naar Antwerpen te beletten. Jongere verdedigingswerken ontstonden in de Franse tijd (de forten bij Breskens) en tijdens de Duitse bezetting, waarbij verschillende bunkers werden gebouwd, onder andere bij Cadzand. Vroegmiddeleeuwse walburcht van Oost-Souburg (Walcheren). Belangrijke resten zijn overgebleven van de Atlantikwall. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, tussen 1941 en 1945, hebben de Duitsers langs de hele westkust van het vasteland van Europa een verdedigings-linie aangelegd: de Atlantikwall. Men begon met het versterken van de verdediging van de belangrijkste havenplaatsen. Later, in de loop van 1942, werd de invasie van Engeland afgeblazen en begonnen de Duitsers zich zorgen te maken over een invasie door de geallieerden. Het hele kustgebied werd in staat van verdediging gebracht met prikkeldraadversperringen en loopgraven. De linie bestond uit ruim grote bunkers, beschermd tegen luchten tankaanvallen en daartussen kleinere bunkers voor maximaal 6 soldaten. Extra aandacht werd besteed aan de verdediging van Vlissingen, een strategisch punt van de eerste orde. Vlissingen was samen met Hoek van Holland en IJmuiden van het hoogste militair-strategische belang. Het Seefront bestond uit een aantal geschutsstellingen van waaruit de Westerschelde bestreken werd. Aan de noordkant van de stad werd het Landfront ingericht: een gordel van tankhindernissen gebouwd: drakentanden, tankgrachten en tankmuren. Bij Koudekerke, Vlissingen, Groot Abeele en fort Rammekens zijn diverse restanten van deze verdedigingswerken bewaard gebleven. Ook bij Ouddorp, Oostvoorne en Rockanje resteren nog bunkers die uit deze periode stammen. Directie Kennis en Innovatie 175

4 Landgoederen en buitenplaatsen In de kustzone werden diverse buitenplaatsen gesticht. Sommige gaan terug op middeleeuwse kastelen, zoals Moermond in Renesse en Westhove bij Oostkapelle. In de meeste gevallen gaat het echter om nieuwe stichtingen uit de zeventiende en achttiende eeuw. Ten noordoosten van Zierikzee ligt het gehucht Schuddebeurs, dat gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van een groot aantal buitenplaatsen. Vanaf de zeventiende eeuw werden door verschillende regentenfamilies uit Zierikzee buitens aangelegd. Op Voorne liggen buitenplaatsen bij Oostvoorne en Rockanje. Hier vinden we de buitens Kooysigt (1702), Mildenburg (vóór 1726), Kranenhout (achttiende eeuw), Olaertsduyn (1910), Reigersnest ( ) en Strypemonde (1920, ). Op Walcheren, in de binnenduinrand tussen Vrouwenpolder en Domburg, komen een groot aantal landgoederen voor, waaronder Molenwijk (1819), Ilpenoord (1841), Berkenbosch (1862), Overduin (1839), Welgelegen (1894), en Duinbeek (1650) op de plaats van een in 1572 verwoest middeleeuws kasteel, met bijgebouwen en een rond 1800 aangelegd landschapspark. Het kasteel Westhove was een lusthof en gastenverblijf van de abten van de Middelburgse abdij. Op voormalige landerijen van de Middelburgse abdij ten noorden van Oostkapelle werd in de negentiende eeuw de buitenplaats Zeeduin aangelegd. Strandrecreatie Domburg ontwikkelde zich vanaf 1837 tot badplaats. Rond de vorige eeuwwisseling was het een belangrijk kuuroord. Vanaf de vroege twintigste eeuw werden de duinen van Goeree en Voorne als recreatiegebied populair bij de gegoede burgerij. Na de bouw van een aanlegsteiger in 1902 ontwikkelde Oostvoorne zich tot badplaats. In werd hier een kustboulevard aangelegd. In Ouddorp werd een hotelrestaurant gebouwd (1915) en verrezen diverse andere vakantievoorzieningen sinds de Eerste Wereldoorlog. Ook in Rockanje treffen we voorbeelden aan van strandrecreatie. In 1916 kwam hier het Badhotel Bad Walestein en in 1930 zijn diverse recreatiewoningen gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de recreatie in de duingebieden van de eilanden tot grote bloei, ditmaal in de vorm van massatoerisme. Renesse werd een van de drukstbezochte badplaatsen van ons land. Ook op Walcheren en in Zeeuws- Vlaanderen zijn voorzieningen voor dag- en verblijfsrecreatie aangelegd, waarbij vakantiedorpen als Cadzand-Bad en Nieuwvliet-Bad zijn ontstaan. Cadzand-Bad. 176 Directie Kennis en Innovatie

5 27.3 De kenmerkende samenhangen De strijd tegen het water is een dominante factor in de inrichting van het gebied. Het polderland achter de duinen wordt door dijken tegen overstroming beschermd. Ook de duinen zelf zijn op sommige plaatsen versterkt met dijken. Voordat de polderdijken werden aangelegd zijn de dorpen op terpen aangelegd. De structuur van deze ringdorpen is in veel gevallen nog herkenbaar. Ook in de binnenduinrand liggen tal van dorpen. De strategische betekenis komt tot uiting in de verdedigingswerken uit verschillende perioden. Het aantrekkelijke landschap van de kustzone was aanleiding voor het ontstaan van vele buitenplaatsen op de eilanden. Vanaf het midden van de negentiende eeuw kwam het toerisme op gang, eerst voor de beter gesitueerden, later in de vorm van massatoerisme. Essentiële aspecten en elementen - Landgoederen en buitenplaatsen - Vroongronden - Schurvelingen, elzenmeten en hoagten - Ringwalburgen - Vliedbergen - Verdedigingswerken Regio s - Goeree en Overflakkee - Voorne en Putten - Walcheren - Zeeuws-Vlaanderen Directie Kennis en Innovatie 177