Ruimtevaart voor ons allen NASA EN NEDERLAND

Transcriptie

1 Ruimtevaart voor ons allen NASA EN NEDERLAND

2 NASA en Nederland Ruimtevaart speelt een belangrijke rol in ons dagelijks leven zonder dat we ons dat elke dag realiseren. Denk maar aan snelle communicatie en het dagelijks weerbericht met satellietbeelden. Dit belang van ruimtevaart wordt dagelijks aan een ieder getoond in musea en via websites en media verspreid. En nu ook op: 1

3 NASAAHUMANADVENTURE an juni tot en met januari V 2014 in het Beatrixgebouw van Jaarbeurs Utrecht kan men spectaculaire en unieke ruimtevaart objecten van vooral NASA bekijken in een prachtige tentoonstelling Nasa - A Human Aventure. Tevens is hier een galerij over Nederland aan toegevoegd. Deze grote tentoonstelling met een oppervlakte van m2 met meer dan 300 objecten heeft al gestaan in Stockholm, Madrid en Istanbul en trok daar ruim bezoekers. Op al deze expo s wordt getoond dat onze wereld aanzienlijk is veranderd door het benutten van gegevens van satellieten voor honderden toepassingen over onder meer communicatie, navigatie, klimaatonderzoek, waterbeheer, volgen van orkanen en luchtvervuiling. Uiteraard wordt op deze tentoonstellingen ook aandacht geschonken aan bemande ruimtevaart, het ruimtestation ISS en wetenschap. Menigeen in Nederland heeft zeker de verrichtingen van André Kuipers in het ISS gevolgd. Een ieder kent vanzelfsprekend NASA. Nog steeds spreken de Apollo-Maan vluchten tot ieders verbeelding. Velen kennen ook de Europese ruimtevaartactiviteiten van de Europese Organisatie ESA en hopelijk ook de ruimtevaartinspanningen in Nederland. Men kan al deze ruimtevaartactiviteiten nu beschouwen op deze unieke ruimtevaart tentoonstelling in Jaarbeurs Utrecht. In dit boek wordt enige achtergrond informatie gegeven over diverse onderwerpen, zoals het belang van ruimtevaart, nut van satellieten voor de wetenschap, wat doet Nederland en uiteraard wordt aandacht geschonken aan André Kuipers en aan deze NASA tentoonstelling. 2 2

4 SECTIE 1 Overzicht NASA - A Human Adventure Belang van ruimtevaart voor onze samenleving Ruimtevaart heeft een belangrijke invloed op onze samenleving, waarbij tientallen toepassingen kunnen worden vermeld die we ons niet eens meer realiseren. Ons leven is sterk beïnvloed door betere en tijdige communicatie en navigatie met satellieten. Het weer, ons klimaat en tal van bedreigingen variërend van orkanen tot vervuilingen in onze atmosfeer worden nauwkeurig in de gaten gehouden door satellieten. Steeds meer maatschappelijke problemen in onze moderne samenleving, denk maar aan klimaatonderzoek en waterbeheer, worden beter aangepakt door het benutten van satellietgegevens. Ruimtevaart is inmiddels een immens grote wereldwijde industrietak waarin miljarden euro s zijn geïnvesteerd. Iedereen weet wel iets van ruimtevaart, waarbij men dan niet alleen moet denken aan Apollo-Maan en ruimtestation projecten, maar ook aan commerciële toepassingen. Historie ruimtevaart Het ruimtevaarttijdperk is eigenlijk pas goed begonnen met de lancering van de eerste satelliet Spoetnik in Daarvoor waren overigens velen in vooral VS en Rusland actief met raketten en onderzoek. Na Spoetnik werd op 12 april 1961 al de eerste mens Joeri Gagarin in de ruimte gebracht. De Amerikanen waren ook meteen actief met communicatie satellieten en een ruimtesprong van 3

5 Shephard in Daarna lanceerden Amerika, Rusland en ook Europa er honderden. In Nederland werd het grote centrum ESTEC in Noordwijk in 1968 door prinses Beatrix geopend. Uiteraard is Apollo het bekendste ruimtevaartprogramma. Neil Armstrong zette op 21 juli 1969 de eerste stap op de maan tijdens de Apollo-11 missie. De laatste Apollo-17 missie vond plaats in Grote ruimtestations zoals Mir en Skylab werden daarna door tientallen astronauten bezocht. Het Space Shuttle tijdperk brak aan in de jaren 1970 met de eerste vlucht in De laatste Shuttle missie vond plaats in juli Europa bouwde en benutte het ruimtelaboratorium Spacelab, waarmee Wubbo Ockels een ruimtevlucht maakte in Het eerste deel van het International Space Station (ISS) werd in 1990 gelanceerd. Daarna volgde tientallen missies van o.a. Shuttle en Sojoez om ISS verder op te bouwen. André Kuipers deed tijdens de DELTA missie in 2004 experimenten in ISS voor Nederlandse onderzoekers. In 2011/2012 vertoefde André wederom enkele maanden in ISS. Het budget in de VS is meer dan 40 miljard dollar, terwijl de Europese uitgave meer dan 6 miljard euro is. Het jaarlijkse budget van ESA is ca. 4 miljard euro (2012). Ook Rusland, China, Japan en India zijn grootmachten op het gebied van ruimtevaart. Het huidige accent van de ruimtevaart is vooral het nuttig gebruik van satellieten voor maatschappelijke en commerciële doeleinden. In de afgelopen 50 jaar zijn duizenden satellieten voor deze doeleinden gelanceerd. Het aantal TV- en telecommunicatiesatellieten alleen al is heel groot. Nagenoeg alle landen van enige omvang hebben eigen satellieten, waaronder bijvoorbeeld Zweden en Brazilië. Ook Nederland heeft eigen satellieten zoals ANS, IRAS, Sloshsat en Delfi-C3. De huidige jaarlijkse wereldwijde besteding in de ruimtevaartmarkt van satellieten, raketten en grondsystemen is meer dan 100 miljard euro. Hierin is zelfs de omvang van de dienstensector (TVstations, centra voor gebruik weer- en aardobservatiesatellieten, etc.) niet eens opgenomen. De omzet hiervan is vele malen groter! 44

6 WERELDWIJDERUIMTEVAARTMARKT Ons welzijn en onze welvaart nemen aanzienlijk toe door betere en tijdige communicatie en navigatie met satellieten. Het weer, ons klimaat en tal van bedreigingen variërend van orkanen tot vervuilingen in onze atmosfeer worden nauwkeurig in de gaten gehouden door satellieten. De helft van de ruimtevaartmarkt bestaat uit investeringen van de overheden in vooral de ruimtevaart-infrastructuur, de zgenaamde institutionele markt. Immers burgers (en dus de overheid) hebben baat bij civiele toepassingen over milieu, klimaat, weer en wetenschappelijk onderzoek. De commerciële markt is meer dan 50 miljard euro. De belangrijkste activiteiten zijn hierbij lanceringen en communicatiesatellieten. We ontvangen honderden TV kanalen via geostationaire satellieten. De ruimtevaartmarkt breidt steeds verder uit waarbij vooral meer aandacht wordt besteed aan de observatie van onze aarde en nieuwe navigatietoepassingen. Het Europese Galileo navigatiesysteem met 30 satellieten is over een paar jaar volledig operationeel. Nu is hiervan al een aantal satellieten vanaf 2011 gelanceerd. Overal ter wereld zijn honderden agentschappen, instellingen, universiteiten en bedrijven zeer actief op deze groeimarkt, waarbij opvalt dat steeds meer kleine satellieten worden gelanceerd. NASA - A Human Adventure Een unieke tentoonstelling over de ruimtevaart van ongekende omvang. Beleef de geschiedenis van de ruimtevaart al wandelend tussen de sterren en met authentieke objecten van onder andere Apollomissies. Een prachtig verhaal wat u letterlijk mee op reis neemt. Dit wilt u niet missen! Deze reizende tentoonstelling heeft al succesvol enkele Europese steden zoals Madrid, Stockholm en Istanbul aangedaan. Vanaf 13 juni 2013 te beleven op de zevende etage van het Beatrixgebouw in Jaarbeurs Utrecht. Houd de website in de gaten voor meer informatie. 5

7 Galerij met de belangrijkste successen uit de Nederlandse ruimtevaart! Trailer: vereist internetverbinding 6 6

8 SECTIE 2 NASA "That's one small step for man, one giant leap for mankind." Neil Armstrong. 2:56 UTC, 21 juli, 1969 De belofte van president Kennedy Vóór 1970 een mens op de maan te laten landen én weer heelhuids terug naar aarde te brengen. NASA - A Human Adventure De tentoonstelling is voor jong en oud, uniek en kent een bijzondere verhaallijn. Naast het educatieve element beleeft u daadwerkelijk de ruimtevaarthistorie en ontwikkelingen. U wandelt tussen de sterren en wordt daarbij geïnspireerd door de mensen, technologie en engineering van de afgelopen 50 jaar ruimtevaart. Bemande ruimtevaart Eigenlijk kent iedereen NASA en velen noemen vaak de innovatieve kracht van ruimtevaartactiviteiten en NASA. Op 1 oktober 1958 werd NASA opgericht. Direct na de oprichting werd besloten tot het uitvoeren van bemande ruimtemissies en werd aan de Mercury capsule gewerkt. In 1961 maakte Alan Shepard in een Mercury- Redstone combinatie een halve baan om de Aarde. In 1962 vloog John Glenn een rondje om de Aarde. Daarna volgden meer capsules, waaronder Gemini. Veruit het belangrijkste programma was het Apollo maanproject. In mei 1961 deed President Kennedy al zijn legendarische belofte over de maan. Acht jaar later zette Neil Armstrong op 21 juli 1967 een voet op de maan bij de Apollo-11 missie. In totaal werden 7 bezoeken aan de maan gebracht. 7

9 NASA en Europa; Nederland Het grote Europese ruimtevaart technologiecentrum ESTEC van ESA is gevestigd in Noordwijk. NASA werkt vanzelfsprekend op nagenoeg alle ruimtevaart gebieden nauw samen met Europese landen, vooral met ESA en ook vaak nationaal direct met Nederland. Op het gebied van astronomie en ruimteonderzoek zoals de Hubble en nu ook bij de James Web telescoop werken Amerikaanse wetenschappers nauw samen met Europeanen. Ook bij het ruimtestation ISS werkt NASA nauw samen met ESA en Europese landen. ESA bestrijkt evenals NASA alle ruimtevaartgebieden variërend van wetenschap en technologie tot aardobservatie en raketten. Het jaarlijkse ESA-budget is momenteel ruim 4 miljard euro. De laatste Apollo-17 missie vond plaats in NASA besloot in de jaren zeventig een herbruikbaar bemand ruimtevoertuig te ontwikkelen. Zodoende werd in 1972 besloten de Space Shuttle te ontwikkelen. De eerste Shuttle vlucht vond plaats in Behalve de Apollo maanprojecten, kende de VS nog een aantal andere indrukwekkende bemande missies, waaronder de ruimtestations Skylab en Apollo-Sojoez De laatste (135ste) vond plaats in Het eerste element van het nieuwe International Space Station ISS, de Russische Zarya, werd gelanceerd in Er werden tientallen laboratoria, balken, robotarmen en andere elementen aan het basis-deel gekoppeld. De opbouw is nu nagenoeg voltooid en er is meer dan 450 ton aan materiaal in de ruimte gebracht. De lengte van de balken van ISS is 108 meter en de breedte is 78 meter. Astronauten kunnen nu permanent onderzoek verrichten in de zes laboratoria die zijn vervaardigd door NASA, ESA, Japan en Rusland. Er vonden meer dan 100 lanceringen plaats van diverse typen voertuigen ten behoeve van de opbouw en bevoorrading, waaronder meer dan 70 Russische (Sojoez en Progress) capsules, 37 Space Shuttles en drie Europese ATV voertuigen. 8

10 EUROPAENISS E uropa doet behoorlijk mee aan de opbouw en het gebruik van International Space Station: De grootste bijdragen zijn het laboratorium Columbus dat in 2008 aan ISS werd gekoppeld en het Automated Transfer Vehicle ATV. André Kuipers. DELTA (2004) en PromISSe missie ( ) Er zijn drie vrachtvoertuigen ATV vanaf 2008 naar het ISS gebracht. Ook heeft ESA veel apparatuur, instrumenten en gloveboxen (van Nederlandse origine) ontwikkeld en vervaardigd. André Kuipers nieuwe PromISSe missie van 21 december 2011 tot 1 juli (193 dagen) was behoorlijk veelzijdig van aard. Zijn eerdere DELTA-missie in 2004 duurde 11 dagen en had vooral een Nederlands tintje. Nu had hij vele taken waaronder boordingenieur voor onder meer het koppelen van voertuigen en wetenschapper voor onderzoek. Zo begeleide hij koppelingen van voertuigen als ATV en Dragon, verrichtte hij onderzoek in vele faciliteiten en deed onderhoud aan ISS. Hij heeft ook veel tijd besteed aan educatieve experimenten en proefjes met scholieren. Hij heeft vaak gecommuniceerd met kinderen, scholieren, vrienden, Koninklijk Huis, Minister President Rutte en vele anderen bij bijeenkomsten in Nederland bij NSO, TU Delft, NLR, Omniversum Den Haag en vele andere plaatsen. Het educatieve programma Ruimteschip Aarde georganiseerd door NSO, NEMO en ESA in samenwerking met vele anderen, was een groot succes. André was tientallen keren was te zien in diverse programma s op verschillende televisiezenders. Ook online, bijvoorbeeld YouTube, was André te horen en te zien 9

11 Onbemande ruimtevaartprojecten Naast de bemande NASA programma s is er natuurlijk een belangrijk onbemand ruimtevaartprogramma in welk kader honderden satellieten, ruimtevoertuigen en ruimtesystemen werden ontwikkeld en gebouwd. Al in de jaren zestig werden tientallen satellieten gelanceerd met een commercieel en maatschappelijk karakter: telecommunicatie, meteorologie en aardobservatie. Ozon Monitoring Instrument (OMI) werd in 2004 gelanceerd aan boord van de Amerikaanse EOS-Aura satelliet. Het Nederlandse bedrijf MOOGBradford bouwde een zestal gloveboxen, waaronder twee grote instrumenten voor het ISS. De vroegere missies naar Mars (zoals Viking), Jupiter en andere planeten lijken nu minder bekend. Het bekendste project was wellicht de ontwikkeling, bouw en operaties van de Hubble telescoop, die zelfs 5 keer door de Space Shuttle in het laadruimte werd gebracht om nieuwe apparatuur hierin aan te brengen. Ongetwijfeld zal menigeen de prachtige IMAX film over de Hubble hebben gezien. De missies naar Mars trekken al jaren de aandacht. Momenteel levert de Mars Rover Curiosity belangwekkende ontdekkingen op. ESA (en ook de EU) besteden steeds meer aandacht aan satellieten met een duidelijk maatschappelijke en humanitaire doelstelling, waarbij satellietgegevens worden benut voor onder meer het monitoren van het klimaat, milieuaspecten en waterbeheer. De nieuwe ESA satellieten zoals Icesat, de vijf Sentinels en GOCE worden benut voor onderzoek aan het smelten van ijskappen, de toename van broeikasgassen in de atmosfeer en de bewegingen van de aardkorst. Nederland kent vele samenwerkingsprojecten (meer dan menig kleiner Europees land). De eerste Nederlandse satelliet ANS werd ontwikkeld en gebouwd door bedrijven als Fokker en Philips. NASA deed bescheiden mee en verzorgde een gratis lancering in Daarna bouwden NASA en Nederland de grote satelliet voor infrarood onderzoek IRAS (lancering 1985). Een Nederlandse 10

12 SECTIE 3 Ruimtevaart in Nederland Op het gebied van ruimteonderzoek en astrofysica is Nederland wereldwijd een belangrijke speler. NASA - A Human Adventure De tentoonstelling bevat ook een G- kracht simulator, welke vergelijkbaar is met de simulator die gebruikt werd door Amerikaanse astronauten tijdens het trainen voor de Mercurymissies in de jaren 60. De simulator maakt het mogelijk om de krachten tot 2G te ervaren. Maar er is nog veel meer... Ruimtevaart organisaties De Nederlandse overheid is al vanaf de begintijd van de ruimtevaart betrokken bij tientallen ruimtevaartprogramma s. Het Netherlands Space Organisation NSO stimuleert de ruimtevaart activiteiten. Het Nederlands Instituut voor Ruimteonderzoek SRON is wereldwijd vooraanstaand op een aantal gebieden van astrofysica en atmosfeeronderzoek. Vele bedrijven en instellingen zijn aangesloten bij de branche-organisatie SpaceNed ( die actief is bij het promoten van ruimtevaart bij de overheid en ook haar leden informeert over nieuwe ontwikkelingen. De burger zelf is uiteraard (vaak ongemerkt) betrokken bij de ruimtevaart. Denk maar aan de veelheid aan TV zenders en het dagelijkse weerbericht. Een ieder kan daarnaast veel informatie verkrijgen en objecten bekijken op vaste tentoonstellingen op diverse plekken in Nederland. 11

13 Zonnepanelen en zonsensoren Diverse typen zonnepanelen geleverd aan de VS, honderden zonsensoren op satellieten wereldwijd. Het Nederlandse ruimtevaart beleid is gericht op samenwerking met Europese landen in vooral ESA verband. Daarnaast heeft Nederland een beperkt nationaal ruimtevaartprogramma dat ook bedoeld is om de positie van Nederland in ESA en wereldwijd (ook commercieel) te versterken. De resultaten van ruimtemissies zijn van groot belang voor uiteraard ook Nederland op gebieden variërend van telecommunicatie, TV, navigatie en weersvoorspellingen tot dijkbewaking en milieu. Op het gebied van ruimteonderzoek en astrofysica is Nederland wereldwijd een belangrijke speler. Het Europese technologiecentrum ESTEC in Noordwijk is ook belangrijk voor onze economie. Nederlandse ruimtevaart bedrijven en instellingen Inmiddels ontwikkelt en vervaardigt een dertigtal bedrijven en instellingen hoogwaardige producten, instrumenten, componenten en software. Meer dan 70 bedrijven leveren producten aan vooral ESTEC en aan de grotere Nederlandse bedrijven, zoals software en mechanische onderdelen Kort zullen hieronder enige Nederlandse spelers worden genoemd. Dutch Space (DS) is het grootste Nederlandse bedrijf. De belangrijkste producten zijn zonnepanelen en delen van Ariane-5. Ook op andere gebieden zoals warmtehuishouding, instrumenten, simulaties en robotica is DS sterk. MOOG/Bradford Engineering is sterk op het gebied van componenten zoals kleppen, zonsensoren en reactiewielen. Ook zijn grote instrumenten als gloveboxen geleverd aan ESA, NASA, Boeing en EADS. 12

14 RESEARCHDOELEN H et NLR kent diverse researchprogramma s, waarbij wordt samengewerkt met de Nederlandse industrie, op vele gebieden waaronder aardobservatie, systemen voor de warmtehuishouding van satellieten, werkstations voor ISS en testen in windtunnels voor raketten. TNO heeft diverse divisies en afdelingen die betrokken zijn bij ruimtevaartprojecten. TNO is actief op het gebied van onder meer voortstuwing, telecommunicatie en aardobservatie, waarbij vele optische instrumenten en componenten worden ontwikkeld. Vrijwel alle Nederlanders, individueel of via hun bedrijf en/of instelling, benutten de eindproducten van satellietgegevens. ESTEC in Noordwijk is goed voor onze economie. Bedrijven waaronder APP, Cosine, SSBV, ISIS, S&T, Stork Aerospace, LioniX, Logica, Mecon en Bioclear zijn actief betrokken bij projecten over voortstuwingscomponenten, ontstekers, instrumenten, systemen, programmatuur, grondtest apparatuur, nanosatellieten, structuren, software en engineering. De meeste ruimtevaartinstellingen en bedrijven zijn lid van SpaceNed. Op hun website en ook de website van NSO zijn de belangrijkste ruimtevaartinstellingen genoemd bij de Space Directory. Ruimtevaart producten en gebruik Maak-industrie, value adding industrie en wetenschap Naast de vermelde zogenaamde maak-industrie en instellingen (vaak upstream genoemd) bestaan er eigenlijk veel belangrijkere spelers op het ruimtevaartgebied, namelijk de gebruikers, value adding industrie en wetenschappers. Dit wordt vaak de diensten instellingen/industrie genoemd ofwel de downstream. Enkele voorbeelden hiervan zijn Argoss, Hans Brinker, NEO, TNO, KNMI, RIVM, Geomatica Business Park GBP, Geomatica instellingen en instituten bij de Universiteit van Wageningen zoals Alterra. In Nederland verwerken en gebruiken honderden laboratoria, universiteitsinstellingen, bedrijven en overheidsinstanties de ruimtevaartgegevens voor honderden toepassingen. 13

15 SECTIE 4 Satellieten Honderden instellingen, organisaties, bedrijven benutten de ruimtevaartdata voor tienduizenden projecten en toepassingen, NASA - A Human Adventure Een oppervlakte van ruim m², meer dan 300 originele objecten en replica's waaronder ruimtecapsules, raketmotoren, ruimtepakken, een maan auto, telescopen, satellieten en de neus van de spaceshuttle. Vele hiervan zijn nog nooit eerder vertoond. Tijdens de tentoonstelling wordt de verkenning van de ruimte toegelicht door een aantal tot de verbeelding sprekende vertalingen. Dit start vanaf de allereerste ruimteraket die werd gelanceerd om moderne verkenning van de ruimte buiten ons zonnestelsel mogelijk te maken. 14 Astrofysica NASA en ESA en ook CNES, Japanse en andere organisaties aan ruimteonderzoek hebben al spectaculair onderzoek verricht op het gebied van astrofysica en astronomie. Nederland heeft zelfs op deze gebieden een wereldwijde reputatie. Een ieder kent wel het Hubble telescoop project. Deze enorm grote telescoop heeft ook zeer veel ontdekkingen gedaan die in honderden tijdschriften zoals National Geographic zijn toegelicht. Ook in Europa worden vele grote wetenschappelijke satellieten gebouwd, zoals de Herschel telescoop, GAIA en SPICA/ SAFIRA.

16 Communicatie en navigatie Het aantal communicatiesatellieten is zeer groot. Internationale organisaties zoals Intelsat en Eutelsat in Europa beheren tientallen vaak zeer grote satellieten. Vele landen hebben ook eigen communicatie- en TV-satellieten. Nederland profiteert uiteraard daarvan. In Burum (Friesland) staat een groot grondstation park, waarbij ook data van de Intelsat satellieten wordt ontvangen. Het gebruik van satellietnavigatiesystemen heeft een enorme vlucht genomen. Naast het Amerikaanse GPS, het Russische GLONASS en andere systemen, zullen we over enkele jaren ook het moderne Europese Galileo-systeem gebruiken. Aardgericht ruimteonderzoek en meteorologie Het aantal aardobservatiesatellieten met ook steeds meer geavanceerde instrumenten stijgt aanzienlijk en daardoor kunnen de data voor steeds meer toepassingen worden benut. ESA en ook de EU en Europese overheden beseffen dat dergelijke satellieten essentieel zijn voor onze moderne levenswijze in Europa. De Onze kennis van de aarde, de atmosfeer en oceanen is al significant toegenomen door de ruimtevaart satellietgegevens worden benut voor vele toepassingen voor landen waterbeheer zoals waterkwaliteit, precisie landbouw, vegetatie, dijkbewaking en oliedetectie. Zeestromingen, zeegolfinformatie en dergelijke verkregen uit satellietdata zijn belangrijk voor de scheepvaart, offshore en kustbewaking. Met de nieuwe Sentinel satellieten van ESA/EU wordt een veelheid aan nieuwe applicaties verkregen voor milieu en veiligheid zoals maatregelen tegen emissie en ontbossing. ESA-Film: Proba satelliet (Engelstalig) Weersatellieten zijn al een gewoon onderdeel van ons leven. De precisie van huidige geavanceerde Vereist internetverbinding weersatellieten is ongekend, zodat orkanen, stofstormen en depressies gedetailleerd worden gevolgd. Wereldwijd worden vele satellieten van de VS, Rusland, Japan en Europa benut. Kennis van ons weer is van grote betekenis voor landbouw, scheepvaart, toerisme, bouw en tientallen andere disciplines. 15

17 Dutch Dimensions Speciaal voor de Nederlandse editie van de NASA - A Human Adventure Exhibition, verzorgt Jaarbeurs Utrecht samen met Leaders Against Routine een extra tentoonstellingsgalerij: Dutch Dimensions. Voorbeelden van de Nederlandse trends en trots uit de ruimtevaart laten zien waarin Nederland technologisch voorop loopt en wat onze volgende stappen in technologische ontwikkeling gaan zijn. Vanuit alle hoeken van de Nederlandse ruimtevaart hebben bedrijven en instellingen hun hardware en beelden aan deze tentoonstelling in bruikleen gegeven. Met foto s, voorwerpen en film van onder andere ATG s Medialab brengen we instrumenten en data tot leven. Wat is er allemaal te zien? 16

18 SECTIE 1 Nederlandse ruimtevaart trots Overzicht met de belangrijkste successen uit de Nederlandse ruimtevaart. NASA - A Human Adventure Datum: vanaf 13 juni 2013 Locatie: Jaarbeurs Utrecht, op de zevende etage van het Beatrixgebouw Elke dag geopend van 9.00 tot uur. De laatste bezoekers worden tot een uur voor sluitingstijd van de tentoonstelling binnengelaten. Een bezoek aan de tentoonstelling duurt gemiddeld 3 uur. We beginnen met drie satellieten uit het Nationaal Ruimtevaart Museum, die Nederland helemaal zelf heeft gebouwd: ANS, IRAS en Sloshsat. De ontwikkeling van ANS begon al in de jaren zestig en illustreert hoe lang Nederland al bij de ruimtevaart betrokken is. ANS bracht vanaf lancering in 1974 met röntgenstraling een heel stuk tot dan toe onbekend heelal in kaart. Negen jaar later werd IRAS gelanceerd, die juist met infrarood het heelal onderzocht, voor het eerst zonder de storende factor van de dampkring. 17

19 Astronomie en aardobservatie Meteen daarna illustreren diverse modellen en flightspares ons talent in het ontwikkelen van instrumenten voor wetenschappelijke missies. Aan stuurboord kijk je naar drie beelden van dezelfde plek in het heelal. Aan de verschillen tussen zichtbaar licht, infrarood en röntgenbeelden ontdek je dat alle instrumenten iets anders zien en elkaar aanvullen. De artefacten in dit deel zijn ter beschikking gesteld door SRON, TNO, Mecon, KNMI, Space Expo, Dutch Space en planetarium Sonnenborgh. Het Nederlandse infrarood instrument HIFI op de Herschel satelliet onderzoekt de Big Bang. Beide zijn te zien: een 1:4 model van de satelliet en testmodel van HIFI. Werktekeningen, onderdelen, animaties en foto s laten zien waarom het jaren heeft gekost om dit unieke instrument te kunnen bouwen. Ook onderdelen van de Nederlandse opvolger Tropomi, het instrument dat als eerste door wolken kan heen kijken, zijn te zien. Dat de ontwikkelingen daarna niet stil hebben gestaan, laten we zien met onderdelen van de nieuwe en verbeterde versie Safari, die nog gelanceerd moet worden. 18

20 EXOPLANETEN ennis uit de aardobservatie leert ons hoe we informatie en K metingen van andere aardes moeten interpreteren. Het werk van de universiteiten Utrecht, Leiden en Delft aan exoplaneten illustreren we aan de hand van de Maan, Mars en Ganymedes: hoe we naar water zoeken, hoe we de planeetoppervlakte bekijken, hoe we er misschien wel kunnen gaan wonen en wie het op de planeet voor het zeggen heeft. Miniaturisatie Een van de belangrijkste hedendaagse ontwikkelingen is miniaturisatie. Met je handen in het zand kun je zelf de rivierbeddingen laten vormen die we ook op Mars zien. Kleine Mars Rovers leren je hoe het voelt om een onderzoeksrobot op afstand te besturen: hoe moeilijk is het om een wagentje te besturen als er 30 seconden tussen je opdracht en de uitvoering ervan ligt! De bedrijven ISIS Space en Lens R&D laten samen met de TU Delft zien hoe klein complete satellieten en sensoren nu al zijn. Opnieuw bouwt Nederland complete satellieten, maar nu zijn ze zo klein en goedkoop dat individuele bedrijven uit de scheepvaart en energiesector met hun eigen satelliet hun voordeel kunnen doen. Van navigatie op de open zee voor de optimale vaarroute tot het meten van de uitstoot van fabrieken, satellieten stappen over van overheid en wetenschap naar het zakenleven. 19

21 PROPULSIE Onder het thema propulsie laten we raketten, trappen en ontstekers zien. APP en Airborne tonen er hun paradepaardjes die naast de zelfgebouwde raketten van DARE, de studentenvereniging in Delft, staan. Human Space Flight ESA Nederlandse bedrijven leveren hun producten aan de hele wereld om ruimtevaart en bemande missies mogelijk te maken. Een aantal producten mag je zelf uitproberen en anderen verbazen je door hun grootte of complexiteit. De glovebox en componenten van Moog Bradford illustreren we met het experiment dat de TU Eindhoven met Philips samen met André Kuipers in het ISS heeft gedaan. Ook de camera waar André Kuipers duizenden foto s mee heeft gemaakt is in de tentoonstelling opgenomen. Spin-off Waar satellietbeelden en ruimtevaarttechnologie verder voor dienen, tonen we aan de hand van precisielandbouw (Neo), dijkbewaking (Hansje Brinker) en Condi, het instrument voor voedselveiligheid van Cosine. Dat de ontwikkelingen in de ruimtevaart ook leiden tot een duurzamere samenleving tonen we onder andere door het clean era vliegtuig van de toekomst, dat de NAG met vele partners als Fokker, ADSE, KLM, NLR en TU Delft heeft ontwikkeld. Het laatste stuk van de tentoonstelling is door ESA met trots ingericht. In Europa werken mensen in de ruimtevaart. In onderzoek, industrie en bij de overheid. Meer dan 4 miljoen Europeanen ontvangen dagelijks de voordelen van hun werk. Hoe dat zit zal ESA met foto s, film en grote modellen gaan uitleggen. Envisat bijvoorbeeld is gebruikt om klimaatonderzoek te doen en nieuw onderzoek naar de Big Bang van de Rosetta is straks live te volgen. 20

22 VERANTWOORDING Dit boek is gemaakt door Daan de Hoop en Rob de Ruiter in samenwerking met Jaarbeurs Utrecht BV en Leaders against Routine de Nederlandse organisatie rondom de reizende NASA tentoonstelling NASA - A Human Adventure. Daan de Hoop: Heeft lange en breed georienteerde carrière in de ruimtevaart achter de rug. Daarnaast 30 jaar bestuursfuncties waarvan 12 als voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart. En sinds 2005 erelid. Hij heeft veel gedaan aan de PR van Ruimtevaart in samenwerking met velen van ESA, NASA, Space Expo Noordwijk en Nederlandse journalisten. Rob de Ruiter: Auteur en samensteller Andre, berichten uit de ruimte Ruimtevaart in Nederland (i.s.m Daan de Hoop) Tweets from space (internationale editie Ruimtevaart in Europa (i.s.m Daan de Hoop) In ontwikkeling Alle foto s van NASA en ESA. Meer informatie over ruimtevaart De informatievoorziening in Nederland over ruimtevaart is eigenlijk zeer goed te noemen. Men kan fraaie expo s bezoeken zoals Space Expo in Noordwijk en Aviadrome in Lelystad. Er zijn tientallen boeken over ruimtevaart verschenen. Het aantal DVD s over ruimtevaart is overweldigend. TV zenders (Discovery en dergelijke) zenden ruimtevaart documentaires uit. Op het web is natuurlijk het meest te vinden. Ruimtevaartverenigingen, jeugdclubs, sterrenkundige verenigingen, instellingen en bedrijven organiseren een veelheid aan activiteiten. Honderden grote symposia, filmavonden en dergelijke worden georganiseerd over onderwerpen variërend van het belang van ruimtevaart en aardobservatie. Vele tijdschriften zijn gewijd aan ruimtevaart en ruimteonderzoek. Het blad Ruimtevaart van de NVR is geheel gewijd aan ruimtevaart. Het nu digitale blad Astriun van de NJRS bevat nieuws over ruimtevaart en sterreenkunde. Het blad van St De Koepel Zenit bericht over ruimteonderzoek. In bladen als Kijk, Wetenschap in Beeld en ook het vakblad De Ingenieur bericht veel over ruimtevaart. 21