WAARDESCHEPPING MET ONDERZOEK NAAR BIODIVERSITEIT

Transcriptie

1 NEDERLANDS CENTRUM VOOR NCB BIODIVERSITEITONDERZOEK WAARDESCHEPPING MET ONDERZOEK NAAR BIODIVERSITEIT

2 De belangrijkste taxonomische musea en collecties in Nederland worden samengebracht in een nieuw onderzoeksinstituut, dat als werktitel het Nationaal Centrum voor Biodiversiteitsonderzoek (NCB) heeft meegekregen. In het NCB bundelen zes partijen de krachten, die ieder beschikken over omvangrijke collecties: Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis uit Leiden, met een grote verzameling gesteenten, mineralen, fossielen en geprepareerde dieren. Naturalis is een belangrijke vindplaats voor iedereen die onderzoek wil doen aan de natuurlijke historie van Nederland, Europa, Indonesië en andere delen van de wereld. Het Zoölogisch Museum in Amsterdam, met een collectie dierlijke specimen van meer dan 13 miljoen exemplaren. De drie branches van het Nationaal Herbarium, in Wageningen (specialisatiegebied Afrika), Utrecht (specialisatiegebied tropisch Amerika) en Leiden (specialisatiegebied tropisch Azië). Het Centraalbureau voor Schimmelcultures in Utrecht, één van de instituten van de KNAW, met een internationaal gezaghebbende collectie levende schimmelstammen. Concrete plannen waaronder een haalbaarheidsonderzoek liggen er voor bundeling van de eerste vijf, waarbij het Centraalbureau voor Schimmelcultures in alle varianten een nauwe betrokkenheid heeft. De instituten zullen in het NCB afspraken maken over taakverdeling en specialisatie, over het ook fysiek bij elkaar brengen van delen van de collecties, over samenwerking in de ontsluiting van alle materiaal en over nieuwe onderzoekslijnen. Ze zullen ook gezamenlijk aan de overheid vragen dit segment van de Nederlandse kenniseconomie aan investeringsvermogen te helpen. En ze zullen gezamenlijk actief zijn op het gebied van economische waardeschepping rondom het taxonomisch onderzoek. De inzet is om het NCB meer te laten zijn dan een bestuurlijke bundeling van collecties en onderzoekscapaciteiten. De samenwerking en mogelijke fusie moet een kwaliteitsstap betekenen in het Nederlands taxonomisch onderzoek het beschrijven, classificeren van soorten en het analyseren van hun verwantschappen. In wetenschappelijke zin zal dat ook zeker het geval zijn: menselijk talent en materiele collecties worden gebundeld, de collectie krijgt een omvang en een ontsluiting waarmee Nederland in het internationale forum goed kan presteren. Maar dat gaat niet vanzelf: er zijn investeringen nodig in de infrastructuur voor onderzoek. Dat zorgt voor een excellente kennisbasis in de taxonomie in Nederland, die ook voor de Nederlandse kenniseconomie rendement oplevert. VOORWOORD Voor de grote investeringsaanvragen waar het NCB de komende tijd voor staat, hebben de instituten Blaauwberg gevraagd de economische relevantie van een dergelijk instituut te beargumenteren. We doen dat door in de hoofdtekst van deze notitie de waardeketen rond taxonomisch onderzoek expliciet zichtbaar te maken en de condities aan te geven waaronder die waardeketen optimaal presteert. Aan de hand van veel voorbeelden, die u in aparte boxteksten vindt, laten we de positie van het huidige taxonomische onderzoek in die waardeketen zien. De tekst van de notitie is gebaseerd op een groot aantal interviews in verschillende delen van de waardeketen. Het aantal ambassadeurs dat we aantroffen in alle delen van die keten was groot; we schetsen daarom in deze notitie met enige stelligheid de plek van het NCB als het gaat om kennis en innovatie als dragers van de economie. Een aantal van die woordvoerders vindt u overigens terug in de boxteksten.

3 Inleiding Een oud erfgoed Het staat niet dagelijks in de krant, maar Nederland is een grootmacht op het gebied van kennis van en onderzoek naar biodiversiteit. Die voorloperstatus is voor een deel historisch gegroeid, vanwege de Nederlandse koloniale en handelsaanwezigheid in Zuid-Oost Azië: voor zowel de geologie als de levende natuur één van de belangrijkste plekken op aarde, met een aantal belangrijke biodiversiteitshotspots. Hier is de basis gelegd voor de omvangrijke en belangrijke wetenschappelijke collecties die nu door de taxonomische instituten in Nederland worden beheerd. Nog steeds is Nederland internationaal in Europa maar ook daarbuiten een mede-toonaangevend land in de taxonomie. Die collecties zijn niet alleen puur wetenschappelijk interessant; het fundamentele taxonomische onderzoek dat aan deze collecties wordt verricht, staat aan de basis van een economische waardeketen. De maatschappelijke en economische waarde van de collecties wordt vaak verderop in de keten pas goed duidelijk, maar is er wel degelijk. met een nieuwe actualiteit Hoewel een oude wetenschap, wint de taxonomie voortdurend aan actualiteit. Ontwikkelingen in het klimaatonderzoek, in de ecologie, de aanslag op de natuurlijke habitat van zeldzame planten en dieren, de schaarste aan grondstoffen, de spectaculaire vooruitzichten voor voeding en gezondheid van de life sciences en talloze andere zaken hebben gezorgd voor een nieuwe urgentie van de kennis over biodiversiteit. De collecties, lange tijd vooral gewaardeerd vanwege hun historisch-museale waarde, hebben een actuele taak als vindplaats van inzichten en vraagstellingen. Taxonomisch onderzoek staat aan de basis van strategieën om soorten en gebieden te beschermen, van veredeling van landbouwgewassen, van nieuwe productieketens in de farmaceutische industrie en van een lange reeks andere processen die het leven op aarde beïnvloeden. Niet alleen de maatschappelijke actualiteit zet de taxonomie in een nieuw daglicht. Ook de techniek doet dat. Het gaat in de kern om twee dingen: de opkomst van moleculair onderzoek, waaronder DNA analyses met technieken als DNA barcoding en analyses op moleculair niveau van soorten en zelfs individuele exemplaren, krijgt de herkenning van soorten een veel groter toepassingsgebied de inzet van internet, de zogenaamde webbased taxonomy papieren catalogi zullen de komende decennia vervangen worden door vrij raadpleegbare teksten, afbeeldingen en micro-analyses van soorten, waarmee kennis over biodiversiteit en natuurlijke historie een veel bredere verspreiding krijgt. Door de combinatie van de maatschappelijke en economische waarde en de zich steeds vernieuwende technologische mogelijkheden krijgt het oude vak van de taxonomie de komende decennia opnieuw de status van doorbraakwetenschap. Er is maar een klein aantal landen waar deze wetenschap en de bijbehorende economische waardetoevoeging zich zo zal ontwikkelen. We kunnen dat verwachten in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Australië, Frankrijk en wellicht Scandinavië. En in Nederland. Maar er zijn investeringen nodig om die belofte waar te maken, om mee te kunnen blijven doen aan de technologische ontwikkelingen en mede de standaarden te kunnen zetten. 2

4 dat investeringen nodig heeft De investeringen moeten echter gedragen worden door een goed georganiseerd veld van collecties, onderzoekers, beleid en infrastructuur. De komst van het NCB maakt dat mogelijk. De investeringen die we voor ogen hebben zijn om een aantal redenen noodzakelijk. Schaal. Nederland heeft goede instituten in huis, maar ieder voor zich zijn ze te klein om verder te komen dan de internationale subtop. Bundeling van collecties én expertise brengt De Collectie Nederland bij de Top 5 van de wereld en maakt Nederland blijvend gezaghebbend in alles wat met biodiversiteitsonderzoek te maken heeft. Onderhoud. In de instituten is hier en daar sprake van achterstallig onderhoud. De collecties zelf, het materiële erfgoed, zijn wel geborgd. Maar de bijbehorende onderzoeksstaven zijn klein geworden. Er is dringend behoefte aan nieuw talent, modernisering van de laboratoria en een flinke investering in softwareontwikkeling. Nederland zit nu op veel waardevolle kennis, maar heeft te weinig instrumenten om die kennis tot ontwikkeling te brengen. Valorisatie, het toekennen van waarde aan wetenschappelijke kennis. Het gaat dan om maatschappelijke waarde, maar uiteindelijk ook om marktwaarde. Nederland moet investeren in taxonomisch onderzoek teneinde maatschappelijke waarden als biodiversiteit en ecologische weerbaarheid te kunnen dienen, maar uiteindelijk ook om er producten mee te ontwikkelen waar maatschappelijke of commerciële vraag naar is. Daarvoor is netwerkvorming vanuit het taxonomisch onderzoek met andere partijen in de waardeketen nodig. Taxonomie als onderdeel van de waardeketen Rode draad in deze notitie is de waardeschepping: de plaats van fundamenteel taxonomisch onderzoek in de waardeketen. het schema op de volgende pagina s illustreert hoe de keten in elkaar zit. Aan het begin staat de Nederlandse ambitie om geld te verdienen als kenniseconomie (niveau 1). Daarna volgen de vragen hoe fundamenteel wetenschappelijk onderzoek in die ambitie past (niveau 2), of taxonomisch onderzoek een Nederlands sleutelgebied is (niveau 3), in welke wetenschappelijke domeinen wordt voortgebouwd op het taxonomisch fundament (niveau 4) en tot welke producten en applicaties dat voorbeeldgewijs kan leiden (niveau 5). Met direct vermarktbare applicaties (niveau 5) en met symposia, beurzen en andere communicatieve activiteiten zijn quick wins te halen. Daarom gaat de publieke en financiële aandacht in het innovatiebeleid (te) vaak uit naar niveau 5. Maar om een gestage stroom quick wins en applicaties in stand te houden, is het zaak helder te zijn over lange termijn keuzes in het beleid (niveau 1) en over de vraag in welke kennisdomeinen Nederland eigenlijk kan en wil excelleren (niveaus 2, 3 en 4). In de volgende paragrafen gaan we nader in op de vijf niveaus van de keten. 3

5 1 NIVEAU Keuze voor kennis en innovatie als dragers van de economie 2 Fundamenteel onderzoek Succesfactoren voor innovatie en economische concurrentiekracht zijn ketenvorming, keuzes maken, Fundamenteel onderzoek is essentieel voor krachtenbundeling. Dus: duurzame economische groei. Daarom: > Zorg dat je als land interessante stukken > Koester je primair materiaal: collecties, van de waardeketen in handen hebt erfgoed, expertise > Maak duurzame investeringskeuzes: > Laat kwaliteitscriteria niet gesteld kies voor waar je goed in bent en worden door nationale politieke verander niet te snel van keuze doelen, maar door internationaal > Clustervorming: vier o s (onderzoek, wetenschappelijk forum onderwijs, ondernemingen, overheid) bij > Zorg voor spannende omgeving voor elkaar brengen, fysiek en in een netwerk onderzoek en onderzoekers: werf 01 jongeren, promovendi, state-of-the-art faciliteiten > Ken maatschappelijke waarde toe aan open houden van opties, toekomstige verrassingen, de mogelijkheid voor latere generaties 02 om iets te onderzoeken NIVEAU

6 3NIVEAU 03 Taxonomisch onderzoek 05 5 Applicaties en producten Applicaties in alle aspecten van dagelijks leven: > Gezondheidswinst: beter binnenmilieu door schimmelbeheersing, medicijnen, diagnostiek > Land- en tuinbouw: voedselkwaliteit, ziekteresistentie van gewassen, hogere opbrengst, nieuwe producten > Ecologische kennis: waterkwaliteit, natuurbeheer > Fossiele brandstoffen en biobased economy NIVEAU 4 NIVEAU Wat heeft Nederland? > collecties > een lange horizon, eeuwen gedaan over archiefopbouw > expertise, ondergefinancierd, maar nog intact Hoe staan we er Europees voor, hoe competitive is Nederland nog? Wat is nodig voor behoud van competitive advantage? > doorbraak naar jonge generatie onderzoekers > verbreding en verdieping van moleculair onderzoek > een goede onderzoeksinfrastructuur Toepassingsdomeinen Land- en tuinbouw Voedselkwaliteit Farma en gezondheid Ecologisch onderzoek Natuurbehoud Ontwikkelingssamenwerking Internationale verplichtingen rondom biodiversiteit Rechtshandhaving Onderwijs en educatie Spin off: > software ontwikkeling > life science cluster

7 Keuze voor kennis en innovatie als dragers van de economie Nederland heeft in de afgelopen jaren gekozen voor kennis en innovatie als dragers van economische ontwikkeling. Dat heeft zijn beleidsmatige weerslag gevonden in bijvoorbeeld het aanwijzen van innovatieve Sleutelgebieden op voorstel van het Innovatieplatform en het inzetten op specifieke sterktes van clusters en regio s in Pieken in de Delta. In het denken over innovatie en economische concurrentiekracht is inmiddels een beperkt aantal erkende succesfactoren van belang. We relateren er in deze paragraaf de dominante succesfactoren aan de taxonomie in Nederland: ketens, keuzes maken en krachtenbundeling. VOORBEELDEN BOX 1 NIVEAU 1 Eerste succesfactor is ketenvorming. Economische waarde komt immers tot stand in een lange keten. In de klassieke economie staan grondstoffen aan het begin van de keten en is die keten tamelijk overzichtelijk. In een kenniseconomie is de keten veel complexer. Er zijn nog steeds fysieke producten nodig, maar bij de feitelijke winning van de grondstoffen en de productie van (half-)fabrikaten is de waardetoevoeging vaak niet erg groot meer. Het gaat om productinnovatie, design, nieuwe combinaties in research en financiering. Op het punt van biodiversiteit heeft Nederland een paar interessante stukken van de waardeketen in huis. De collecties vormen een uitgebreide database. Nederland heeft de kennis in huis om die database goed te ontsluiten en loopt voorop als het gaat om zaken als webbased taxonomy. Nederland heeft bovendien een aantal goed ontwikkelde toepassingsgebieden, zoals de farma en agro en food sectoren. En er is een kritische, veeleisende bevolking, die voortdurend beweging brengt in de keten. Er is maar een handvol landen dat zulke grote stukken van een keten in huis heeft. Zelfs binnen die handvol is Nederland op onderdelen bijna onontkoombaar, dankzij een oude keuze voor specialisatie op Zuid-Oost Azië in de opbouw van collecties en databases. Tweede factor betreft het maken van duurzame investeringskeuzes. Dat is geen vanzelfsprekendheid. Elke beleidsgeneratie heeft de neiging weer nieuwe speerpunten en methodes van innovatie vast te stellen, die vaak een antwoord zijn op de actualiteit. Op talloze plaatsen wordt daarmee op het zelfde moment een zelfde keuzeproces doorgemaakt. Het risico is groot dat daar onderling gelijkende keuzes uitkomen, waardoor steden, regio s en landen zich profileren met en investeren in dezelfde innovatiefeconomische speerpunten. Een paar jaar geleden was dat het geval met de biotechnologie. De succesfactor doen waar je goed in bent staat daar haaks op: vaststellen waar de onderscheidende sterke punten van een economie zijn en die versterken. De Adviesraad voor Wetenschaps- en Technologiebeleid (AWT) benoemde die strategie enige jaren gelden in Backing Winners. Zoals hierboven betoogd is taxonomie zo n onderscheidend sterk punt van Nederland. Derde succesfactor die we hier willen noemen is het bundelen van de krachten van de vier o s: onderwijs, onderzoek, ondernemingen en overheid. Deze clustergedachte is wezenlijk voor elke theorie over kenniseconomie en innovatie. Uitgangspunt is een open en dynamische rolverdeling tussen de vier o s. De klassieke rollen zijn dat het onderwijs de factor arbeid levert, het onderzoek de bruikbare kennis, de overheid het institutionele framework en de ondernemingen het echte geld verdienen. In een eigentijds cluster lopen die rollen veel meer door elkaar. De overheid investeert in projecten, de ondernemer levert input voor de curricula van het onderwijs en voor het onderzoek. Het onderwijs organiseert zich als publieke onderneming en werft niet-publieke financiering. De meest uitgesproken voorbeelden van kenniseconomisch succes van dit moment (zoals Finland en Boston) zijn ook uitgesproken voorbeelden van open clusters. Een cluster vraagt een bepaalde 6

8 BOX DOEN WAAR JE GOED IN BENT 3 BOX CLUSTERVORMING EN CONCURRENTIEKRACHT 3 BOX ZELFORGANISATIE VAN EEN ECONOMISCH CLUSTER 3 BOX MASTER SUSTAINABILITY AND BIODIVERSITY 4 BOX PRIJZEN VOOR BIODIVERSITEITSONDERZOEK 4 BOX FOOD VALLEY RACE 4 geografische concentratie en tegelijk een goede netwerkvorming, ook buiten dat geografisch gebied. Dan gaat het bijvoorbeeld om communicatie tussen academische onderzoekers en commerciële toepassers over fundamenteel onderzoek en productontwikkeling, tussen academici en overheid over investeringen in fundamenteel onderzoek et cetera. De discussie die we met deze notitie voeden geeft de wording van een dergelijke clustervorming en krachtenbundeling in de taxonomie aan. 7

9 Fundamenteel onderzoek als onderdeel van de waardeketen Duurzame groei is niet goed voorstelbaar zonder fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Fundamenteel onderzoek is nodig om het toegepaste onderzoek steeds te blijven voeden met nieuwe onverwachte vraagstellingen, om academisch talent te werven en te binden, om het cluster aan een internationale reputatie te helpen en om participatie in het wetenschappelijk forum te onderbouwen. VOORBEELDEN BOX 2 De toegevoegde waarde van fundamenteel onderzoek aan waardeketens laat zich niet goed becijferen. Voor een deel heeft dat te maken met het gegeven dat fundamenteel onderzoek de zachte kanten van een cluster versterkt: de reputatie, het wervend vermogen op jonge onderzoekers, de communicatie. Dat zijn zaken die zich lastig in euro s laten uitdrukken. Voor een ander deel heeft het te maken met de termijn: fundamenteel onderzoek heeft een lange horizon. Een sprekend voorbeeld is het proces van toekenning van Nobelprijzen. Die worden vaak gegeven voor prestaties van tientallen jaren tevoren. Zo lang kan het duren voordat een onderzoeksbevinding als een doorbraak wordt erkend. NIVEAU 2 Maar we kunnen de redenering wel omdraaien: er zijn geen kenniseconomische waardeketens of clusters denkbaar zonder een rol voor fundamenteel onderzoek. Dat wordt ook door bedrijven aan het andere uiteinde van de keten onderkend. Dat uit zich bijvoorbeeld in sponsoring van taxonomische instituten door grote bedrijven. In ons betoog over de plek van de taxonomie in de economische keten heeft dat drie consequenties: Fundamenteel onderzoek laat zich ook als onderdeel van een economische waardeketen niet gemakkelijk sturen vanuit het dagelijkse politieke debat. We betoogden onder het eerste niveau al de noodzaak voor duurzame investeringskeuzes. Daar horen ook andere dan actuele politieke en beleidsmatige beoordelingscriteria bij. In de eerste plaats zijn criteria uit het internationale wetenschappelijk forum aan de orde: citaties, aantal en kwaliteit van publicaties, aantrekkingskracht op onderzoekers, enzovoort. De keuze voor doen waar je goed in bent is daarbij van groot belang. Het op een beperkt aantal gebieden willen excelleren geeft ook de ruimte en die is hard nodig om te investeren in een spannende onderzoeksomgeving en zo jonge talenten, buitenlandse promovendi en gerenommeerde wetenschappers te werven met goede faciliteiten en een hoog niveau van onderzoek en onderwijs. En de keuze voor sleutelgebieden behelst ook het veilig stellen van iets waar je nu nog geen gebruiksdoel voor hebt, maar waar latere generaties weer keuzemogelijkheden aan kunnen ontlenen. Aan een goed beheer van de collectie, ook wanneer toepassingsmogelijkheden niet direct in zicht zijn. Een mooie metafoor is het bodemarchief: veel archelogische vondsten worden niet opgegraven, maar in afwachting van latere inzichten en latere techniek in de bodem bewaard. Zo is het beschermen van zeldzame soorten niet alleen interessant vanwege de waarde van die soort in zichzelf, maar ook vanwege de mogelijkheid voor latere generaties om alsnog iets met de soort te doen. Het open houden van opties is het mogelijk maken van een uitgestelde marktwaarde. 8

10 BOX BASIS, CONTROLEPUNTEN, VALIDATIE 7 BOX AGRICO RESEARCH 7 BOX GREEN GENETICS 7 BOX HET BOOMVLOT VAN SOLVAY 7 BOX GLAXO SMITH KLINE DONEERT 1 MILJOEN POND AAN DARWIN CENTRE 8 BOX VERANTWOORDING EN LANGE TERMIJN STEUN 8 BOX TOEGEPAST VS. FUNDAMENTEEL ONDERZOEK 8 BOX WELKE HELFT? 8 9

11 Taxonomisch onderzoek als een Nederlands sleutelgebied Taxonomie houdt zich bezig met het beschrijven, met elkaar in verband brengen en analyseren van verwantschappen tussen de naar schatting tien- tot twintig miljoen diersoorten, de miljoenen plantensoorten en de anderhalf miljoen soorten schimmels. De taxonomie levert daarmee de taal, waarmee de meer toegepaste biologische wetenschappen schrijven. Maar er is nog slechts een minderheid beschreven. Nog afgezien van de enorme verdieping van inzicht in gebruiksmogelijkheden die hedendaags moleculair onderzoek ook bij de reeds bekende soorten kan opleveren is er derhalve nog veel werk te doen. VOORBEELDEN BOX 3 Nederland is een erkende grootmacht in sommige takken van fundamenteel onderzoek, zoals onder andere waterstaatkunde en civiele techniek, sterrenkunde en ook taxonomie. In deze drie voorbeelden zijn de echo s van een lange geschiedenis hoorbaar. Dat maakt gelijk duidelijk wat eigen is aan excellentie in fundamenteel onderzoek: lang volhouden. NIVEAU De Nederlandse positie is echter niet vanzelfsprekend. Er is sprake van vergrijsde onderzoeksgroepen en er is weinig in fundamenteel onderzoek geïnvesteerd, waardoor een wissel getrokken is op aio s, postdocs en ander jong talent. Aan wetenschapsmanagement zorgen voor public affairs van het vak, zorgen voor doorstroming van personeel, voor nieuwe dwarsverbindingen, prikkels ontwikkelen voor valorisatie is nauwelijks toegekomen. 3 Die stand van zaken maakt duidelijk hoe hernieuwde investeringen in fundamenteel taxonomisch onderzoek moeten worden ingezet. De professionele uitdaging is om in Nederland een leading practice te ontwikkelen in webbased taxonomy en in moleculair onderzoek; daar zijn investeringen voor nodig in hardware en software en laboratoria. Maar investeringen in spullen moeten gepaard gaan met investeringen in mensen: jonge onderzoekers. En in een goede context om dat talent tot bloei te brengen. 10

12 BOX INTERNATIONALE AFSPRAKEN UIT BOX SPECIALISATIEGEBIEDEN NEDERLANDSE HERBARIA 11 BOX DSM DELFT 11 BOX AQUASENSE GRONTMIJ 12 BOX VEREDELING: NEDERLAND ALS MARKTLEIDER 12 EN TAXONOMIE ALS BASISDISCIPLINE BOX SNELLE SOORTENHERKENNING 13 BOX DE MYCOBANK 13 BOX HET HENRY SHAW FUND 13 BOX LINNE EN THE EUROPEAN DISTRIBUTED INSTITUTE OF TAXONOMY 13 BOX AUSTRALIA S VIRTUAL HERBARIUM 14 11

13 De domeinen voor toepassingen Fundamenteel onderzoek leidt steeds tot nieuwe vraagstellingen, toepassingen en specialisaties. Een klassieke toepassing van taxonomisch onderzoek is de plantenveredeling. Dat Nederland een agrarische grootmacht is, is niet direct te danken aan de taxonomische deskundigheid die hier voor handen is, maar hangt er wel mee samen. Het bio-agrarisch onderzoek is een voorbeeld van een waardeketen die Nederland geheel in eigen hand heeft. Met plantenveredeling hangen voedselzekerheid en voedselkwaliteit samen. Plantenveredeling is al duizenden jaren aan de orde. Door de opkomst van moleculair onderzoek komt het oude vak in een heel nieuw daglicht te staan. VOORBEELDEN BOX 4 NIVEAU 4 Plantenveredeling was al als toepassing in beeld toen het systematisch taxonomisch onderzoek begon. We noemen enkele nieuwe toepassingsgebieden die relatief kort geleden nog ondenkbaar waren: Ecologisch onderzoek. De toenemende maatschappelijke waarde die aan biodiversiteit en behoud van soorten wordt toegekend, maakt het steeds belangrijker om te weten welke soorten waar precies zitten en hoe de interactie tussen soort en omgeving verloopt. Er is een corpus aan het ontstaan van in internationale conventies vastgelegde normen waar ingrepen in een habitat aan moeten voldoen. Nederland heeft de kennis in huis om te inventariseren en te classificeren. Die kennis blijkt exportwaarde te hebben. Forensische taxonomie. Op grond van dezelfde conventies, wordt het steeds belangrijker om vast te stellen of verboden materiaal van plantaardige of dierlijke herkomst in producten verwerkt is. Door de steeds langer wordende internationale handelsketens is de herkomst van spullen steeds moeilijker vast te stellen. Taxonomisch onderzoek op moleculair niveau brengt duidelijkheid. Fundamenteel taxonomisch onderzoek is tot nu toe een progressief programma gebleken, met steeds nieuwe toepassingsgebieden. Dat zal ook zo blijven. Met de doorbraak van webbased taxonomy en moleculair onderzoek krijgt het vak zoveel extra dynamiek, dat moeilijk te voorspellen is wat over enige tijd de dominante toepassingsgebieden zullen zijn. 12

14 BOX SLUIPWESPEN, HOMMELS EN MIJTEN ZORGEN 17 VOOR EEN MILJOENENOMZET BOX KEYGENE: MOLECULAIR ONDERZOEK 17 ONDERSTEUNT VEREDELINGSPROCESSEN BOX THERMOPHILUS AQUATICUS 18 BOX DE ONTDEKKING VAN PENICILLINE 18 BOX BIOPROSPECTING 18 BOX DE INBIO / MERCK OVEREENKOMST 19 BOX ALCOA: ALUMINIUM COMPANY OF AMERICA 19 BOX GEOLOGISCHE BASISGEGEVENS EN MINERALENWINNING 19 BOX PALEONTOLOGIE EN NATUURBEHEER 20 BOX BIODIVERSITEITSRESERVATEN: CONSERVATION INTERNATIONAL 20 BOX CONSULTANT VOOR HET WERELDNATUURFONDS 20 BOX PLANTS FOR LIFE PARTNERSHIP 20 BOX ONTWIKKELINGSSAMENWERKING 21 BOX CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITY 21 BOX NEDERLANDS BELEID: INTERNATIONAAL, AGRO-BIODIVERSITEIT 21 EN ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR BOX CITES: BESCHERMDE DIERSOORTEN 22 BOX BONTINSPECTIE EN ILLEGALE SOORTEN 22 BOX FORENSISCH ONDERZOEK 22 BOX OPLEIDING BIJ HET CENTRAALBUREAU VOOR SCHIMMELCULTURES 22 BOX ETI BIO INFORMATICS 23 BOX BIOGEOGRAFISCHE INFORMATIESYSTEMEN 23 13

15 5NIVEAU Applicaties en producten In het huidige, sterk op productinnovatie en valorisatie gerichte politiek-economische klimaat springen de concrete producten het meest in het oog, zeker innovaties die het vermogen hebben om geld te verdienen. Het aantal applicaties van taxonomisch onderzoek is enorm. En de ontwikkelingsrichting van die applicaties is onvoorspelbaar. Oneindigheid en onvoorspelbaarheid laten zich niet beschrijven, alleen in voorbeelden uitdrukken. Die voorbeelden laten zich ook weer op talloze manieren ordenen. We geven de voorbeelden op dit niveau een huiselijke duiding mee, een verbinding met het dagelijks leven. Daarmee hebben we de keten doorlopen: van de abstracte keuze voor een kennisintensieve economie (niveau 1), via fundamenteel onderzoek (niveau 2) en taxonomisch onderzoek (niveau 3) naar de toepassingsdomeinen (niveau 4) en de concrete toepassingen in het dagelijks leven in niveau 5. VOORBEELDEN BOX 5 14

16 BOX NIEUWE AANVAL OP KANKER EN AIDS 27 BOX NIET MEER ZIEK WORDEN IN HET ZIEKENHUIS 27 BOX GROTERE SLAAGKANS VOOR ORGAANTRANSPLANTATIE 27 BOX HOOP VOOR ALLERGIELIJDERS 27 BOX EEN GEZOND BINNENMILIEU 27 BOX OUD EN NIEUW BIJ ONS VOLKSVOEDSEL, DE AARDAPPEL 28 BOX VEILIG KAAS MAKEN 28 BOX VERBETERDE KOFFIEPRODUCTIE 28 BOX GEEN PREI MEER WEGGOOIEN 29 BOX PLAGEN EN LUISBESTRIJDING IN AARDAPPELS 29 BOX ELKE STREEK ZIJN EIGEN SLUIPWESP 29 BOX SCHOON WATER IN DE POLDER 29 BOX NIEUWE BEESTJES KOMEN NAAR NEDERLAND 30 BOX AUTORIJDEN ALS DE OLIE OP IS 30 BOX OP VAKANTIE NAAR GABON 30 BOX GOEDKOPE AUTOLAK 30 BOX DE ZAKELIJKE DIENSTVERLENING 30 BOX VLIEG VEILIG 31 BOX WAAR MAG JE NOG BOUWEN? 31 BOX IS DIE MOOIE STEEN WEL ECHT? 31 BOX OPPASSEN MET TATTOOVLOEISTOF 32 BOX GOEDE AKOESTIEK IN MUZIEKCENTRUM VREDENBURG 32 BOX NATUURFILMS OP TELEVISIE 32 15

17

18 BOX 01

19 01

20 BOX DOEN WAAR JE GOED IN BENT We werken veel met de levende, botanische collectie in Wageningen, zegt Sjefke Allefs van het research instituut van Agrico, de coöperatie van Nederlandse aardappeltelers. We hebben als bedrijfsleven om een goede verwantschapsstructuur van aardappelplanten gevraagd. Die kunnen we als veredelaars benutten. We werken niet met het dode materiaal uit de herbaria, maar wel met de onderzoekers uit de herbaria. Die moeten voor ons de verwantschapsstructuur, de boom maken. Allefs heeft een expliciete mening over de plaats van taxonomisch onderzoek in de kennisinfrastructuur. Taxonomie is niet sexy. Maar Nederland trekt wel een grote broek aan in biodiversiteit, we waren voorloper in de conferentie van Rio. Daar hoort kennis bij. Biodiversiteit mag eigenlijk nooit lijden onder de waan van de dag. De natuur heeft er miljoenen jaren over gedaan, terwijl de overheid de databanken bindt aan een financiële basis voor vier of vijf jaar. Dat is geen manier van doen. Maar waar heeft de toegepaste gewasverdeling de databanken dan precies voor nodig? Allefs: We moeten zin en onzin onderkennen, dat kunnen de veredelaars niet. Het gaat vaak om heel kleine gewassen, daar zijn de herbaria voor. Je kunt het zo gek niet bedenken, of we hebben er in Nederland wel kennis van. Ik zou er een groot voorstander van zijn om mee te doen aan het NCB en de herbaria goed te bewaren. Het bureau schimmelcultures trouwens ook. Het hele agrocomplex is voor Nederland economisch belangrijk, het is 10% van de werkgelegenheid. De overheid wil de economie stimuleren. Dat horen de wetenschappers en dan gaan ze krompraten om maar in beeld te komen. Je moet als overheid terug naar de oude situatie, gewoon zeggen in welke wetenschapsgebieden we goed willen zijn. Geef de goede mensen op de goede gebieden vijf jaar geld en beoordeel ze dan, op publicaties en wetenschappelijke excellentie. Maak ze niet afhankelijk van bedrijven zoals het mijne. Nu gaan onderzoekers naar bedrijven zoals wij, dat levert projecten op die vlees noch vis zijn. Het loopt de spuigaten uit, onze counterparts in Wageningen zijn altijd met financiering bezig. Nederland moet gewoon doen waar we goed in zijn. Als je denkt dat je goed bent in genomics, moet je dat uitbouwen BOX CLUSTERVORMING EN CONCURRENTIEKRACHT Bij het CBS gaat het om aanwending van kennis, zegt Pedro Crous, directeur van het Centraalbureau voor Schimmelcultures. We zetten onze kennis van de collectie in voor quality of life. Ons eerste doel is alle schimmels opbergen voor toekomstige geslachten, maar als dat gebeurd is, vragen we ons af: wat doen die schimmels eigenlijk? Die vraag kan veel beter binnen het nieuwe verband van het NCB gesteld worden, dat doet de ontsluitingskracht enorm toenemen. Crous is Zuidafrikaan. Hij mist de zon en de open skies van zijn land, maar geniet van het enorme potentieel van de collectie die hij nu in Utrecht bestuurt. Aan zijn buitenlandse komaf heeft hij een behoorlijke concurrentiegevoeligheid overgehouden. Engeland is ons voor, daar is veel forser geïnvesteerd. Als Nederland voordeel wil hebben uit die unieke collecties, dan moet er een gezamenlijke structuur komen die als springbord voor toepassingen gaat gelden. Ik houd van sport. Nederland is een zwemmer, een hoogspringer, maar die mag alleen duiken vanaf een plank. En het NCB is die plank. Voor mij als Zuidafrikaan is het interessant om het van de Fransen, de Italianen en vooral van die donderse Engelsen te winnen. Maar niemand durft de lont aan te steken. Dat is een stommiteit. Nederland is nog te goed in zeggen: Jammer dat we bestaan. Amerikanen zijn veel fanatieker. Hun verhaal: no guts, no glory. Daar kunnen we van leren. BOX ZELFORGANISATIE VAN EEN ECONOMISCH CLUSTER Wat de innovatiekracht van het soort samenwerkingsverbanden als het Nationaal Centrum voor Biodiversiteitsonderzoek voor een groot deel bepaalt, is het zelforganiserend vermogen van een sector, zegt A. van Tunen van Keygene, een van de oudste en belangrijkste life science ondernemingen in Nederland, gevestigd in Wageningen. Zelforganisatie niet alleen in de zin van samen voor ons eigen, maar ook echt samenwerken. Dat betekent opgeven van een stukje onafhankelijkheid, maar je krijgt er veel voor terug. Daar is visie voor nodig en geloof in de toekomst. Het wekt vertrouwen als je dat als sector kan uitdragen, zoals nu de taxonomische instituten doen. Want de overheid kan alleen investeren in een veld dat zelf kan zorgen voor efficiëntie, dat het geld niet dubbel wordt besteed. En dat kan zorgen voor een kritische massa waarmee je kan bereiken dat je als instituut de top wordt. Want alleen de topinstituten gaan echt iets betekenen in de globale economie. 3