Nederlandse samenvatting. List of author affiliations List of theses Alzheimer Center List of publications Curriculum Vitae Dankwoord Color Figures

Transcriptie

1 Nederlandse samenvatting List of abbreviations List of author affiliations List of theses Alzheimer Center List of publications Curriculum Vitae Dankwoord Color Figures

2

3 Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie. De hersenen van patiënten met de ziekte van Alzheimer worden gekenmerkt door ophopingen van het eiwit amyloïd-beta (amyloïd plaques) en door kluwens van het eiwit tau (tangles). Deze eiwitophopingen tasten niet alleen de zenuwcellen in de hersenen aan, maar beschadigen ook de verbindingen tussen deze zenuwcellen. Dit kan uiteindelijk leiden tot geheugenstoornissen, problemen met denken, handelen en taal, maar ook tot gedragsproblemen. Alzheimer pathologie Het onderzoek beschreven in dit proefschrift richtte zich voornamelijk op de amyloïd pathologie, omdat deze al zeer vroeg in het ziekteproces waarneembaar is, mogelijk al decennia voordat de eerste klinische symptomen zich manifesteren. Het amyloïd eiwit heeft als eigenschap dat het aan zichzelf kan binden en daardoor kan samenklonteren (aggregeren). Hierbij kunnen zowel kleine aggregaten (oligomeren) als grote aggregaten (fibrillen) gevormd worden die uiteindelijk kunnen neerslaan in plaques. Er zijn verschillende typen amyloïd plaques beschreven in de hersenen, waarvan de diffuse plaque en de compacte plaque de belangrijkste zijn. De diffuse plaque bestaat voornamelijk uit oligomeren en compacte plaques bestaan daarentegen voornamelijk uit fibrillen. De compacte plaques zijn tevens omringd door veel geactiveerde afweercellen, ook wel gliacellen genoemd. Gliacellen De huidige opvatting is dat bij de meeste mensen met de ziekte van Alzheimer de plaques ontstaan omdat de afvoer en afbraak van het amyloïd eiwit niet correct verloopt. Het is echter nog grotendeels onduidelijk hoe en waarom dit proces juist bij mensen met Alzheimer verstoord raakt. Gliacellen in de hersenen (astrocyten en microglia) spelen hier mogelijk een belangrijke rol bij. Terwijl astrocyten gespecialiseerd zijn in de ondersteuning van de zenuwcellen, zorgen microglia voornamelijk voor het opruimen van ongewenste binnendringers, zoals virussen en bacteriën. Studies uitgevoerd door onder andere onze groep hebben aangetoond dat beide celtypen ook in staat zijn het amyloïd eiwit op te nemen. We zien echter dat de amyloïdophopingen gestaag toenemen in de hersenen van patiënten met de ziekte van Alzheimer. Dit impliceert een mogelijk defect in de amyloïdopname door gliacellen bij Alzheimerpatiënten. Om meer inzicht te krijgen in de rol van gliacellen bij het ontstaan van de ziekte van Alzheimer hebben we in dit onderzoek gebruik gemaakt van menselijke microglia en astrocyten. Het gebruik van menselijke microglia en astrocyten voor dit type onderzoek is uniek in de wereld. Nederlandse samenvatting 185

4 Amyloïd bindende eiwitten Naast het amyloïd eiwit bestaan plaques ook uit andere eiwitten. Deze eiwitten kunnen, in combinatie met amyloïd, het pathologische ziekteproces in gang zetten en versnellen. Deze eiwitten worden ook wel amyloïd bindende eiwitten genoemd. Serum amyloïd P (SAP), complement C1q, alpha1-antichymotrypsine (ACT), Apolipoproteïne E (ApoE) en Apolipoproteïne J (ApoJ) zijn voorbeelden van amyloïd bindende eiwitten die onder andere betrokken zijn bij ontstekingsreacties in de hersenen en het transport van vetten en eiwitten. Met name ACT, ApoE en ApoJ zijn te vinden in de diffuse plaques, hetgeen mogelijk het belang van deze eiwitten in het vroege stadium van de ziekte aangeeft. Verder hebben diverse studies aangetoond dat deze eiwitten de aggregatietoestand van amyloïd kunnen beïnvloeden en daardoor de vorming van amyloïd plaques kunnen bevorderen. Tevens zijn er diverse wereldwijde genetische onderzoeken uitgevoerd, waarbij een duidelijke associatie is gevonden tussen ApoE, ApoJ en de complement receptor met de ziekte van Alzheimer. Deze eiwitten lijken dus een belangrijke rol te spelen bij het ontstaan van de amyloïd pathologie bij de ziekte van Alzheimer. Nederlandse samenvatting Hersenvocht Tijdens het leven kan er geen hersenweefsel afgenomen worden voor diagnose en onderzoek. Om tijdens het leven toch inzicht te krijgen in de processen die zich afspelen in de hersenen, kan er gebruik gemaakt worden van het hersenvocht. De hersenen staan in direct contact met het hersenvocht en daardoor kunnen processen die zich afspelen in de hersenen weerspiegeld worden in dit vocht. Het hersenvocht kan op een veilige manier afgenomen worden en onder andere gebruikt worden voor onderzoek. Het is aangetoond dat de concentraties van de eiwitten amyloïd en tau in hersenvocht goed overeenkomen met de ernst van de pathologie in de hersenen. Onderzoekers zijn echter naarstig op zoek naar eiwitmarkers in het hersenvocht die, in combinatie met amyloïd en tau, de specificiteit van de diagnostische test voor de ziekte van Alzheimer kunnen verhogen, of in een nog eerder stadium de ziekte kunnen voorspellen. Door de sterke relatie van amyloïd bindende eiwitten met de amyloïd pathologie in de hersenen, kunnen bepaalde amyloïd-bindende eiwitten in het hersenvocht mogelijk nieuwe signaalstoffen voor de ziekte van Alzheimer opleveren. Doelstellingen Dit proefschrift richt zich op de rol die amyloïd-bindende eiwitten spelen bij de ziekte van Alzheimer. Daartoe zijn de volgende doelstellingen geformuleerd:»» Inzicht krijgen in de amyloïd opruiming door astrocyten en microglia en de rol van amyloïd-bindende eiwitten in dit proces.»» Onderzoeken of de lokale productie van bepaalde (amyloïd-bindende) eiwitten in de hersenen van Alzheimerpatiënten weerspiegeld wordt in het hersenvocht en wat de toegevoegde waarde van deze eiwitten is als nieuwe signaalstof voor de vroege diagnose van de ziekte van Alzheimer. 186

5 Amyloïd-bindende eiwit ten: rol in de amyloïd opruiming door gliacellen In dit deel van het proefschrift is onderzocht hoe de astrocyten en microglia reageren op de verschillende aggregatievormen van amyloïd en tevens wat de invloed van amyloïd-bindende eiwitten op deze reactie van de gliacellen is. In hoofdstuk 2 werd de opname van verschillende aggregatievormen van het amyloïd (oligomeren en fibrillen) door astrocyten onderzocht. Tevens werd gekeken naar het effect van diverse amyloïd-bindende eiwitten op deze opname. We vonden dat astrocyten in staat zijn amyloïd op te nemen en dat dit afhankelijk is van de aggregatietoestand; kleinere aggregaten (oligomeren) worden beter opgenomen dan grotere aggregaten (fibrillen). Tevens lijkt de opname van de oligomeren sterk geremd te worden door aanwezigheid van ApoJ en ApoE, terwijl de opname van fibrillen daardoor niet beïnvloed bleek te worden. In hoofdstuk 3 werd de opname van amyloïd en de productie van cytokines (ontstekingsfactoren) door microgliacellen onderzocht. Tevens werd de rol van amyloïd-bindende eiwitten op dit proces onderzocht en werd een vergelijking gemaakt met de astrocyten. We vonden dat microglia in staat zijn verschillende aggregatievormen van amyloïd op te nemen, maar dat dit beter gaat voor de oligomeren dan de fibrillen. De amyloïd-bindende eiwitten ACT, ApoE en ApoJ zorgden voor een reductie in de amyloïdopname van de fibrillen, maar geen effect werd gevonden op de oligomeren. Zeer interessant is dat microglia anders reageren op amyloïd en amyloïd-bindende eiwitten dan astrocyten. Microglia nemen meer fibrillen op vergeleken met de astrocyten, echter er werd geen verschil gevonden in de opname van oligomeren. De opname van oligomeren door microglia lijkt grotendeels onaangetast, terwijl de opname van oligomeren door astrocyten sterk geremd werd door de aanwezigheid van amyloïd-bindende eiwitten. Het effect is omgekeerd als we kijken naar de opname van de fibrillen. De opname van fibrillen door astrocyten lijkt grotendeels onaangetast, terwijl de opname van fibrillen door microglia geremd werd in de aanwezigheid van amyloïd-bindende eiwitten. Gliacellen kunnen cytokines uitscheiden die de zenuwcellen in de hersenen kunnen aantasten. We hebben gevonden dat microglia, maar niet de astrocyten, veel cytokines uitscheiden als ze in contact komen met amyloïdbindende eiwitten. Deze resultaten suggereren dat astrocyten en microglia verschillend reageren op mogelijke veranderingen in de amyloïdsamenstelling in de hersenen en dat amyloïd-bindende eiwitten de amyloïd pathologie kunnen verergeren. Nederlandse samenvatting Het proces van amyloïdopname door gliacellen is grotendeels onbekend. In hoofdstuk 4 hebben we daarom bepaalde genen onderzocht die zorgen voor de expressie van potentiële amyloïd receptoren en amyloïd afbrekende enzymen in humane astrocyten. 187

6 We hebben gevonden dat humane astrocyten zowel receptoren voor amyloïd als amyloïd afbrekende enzymen tot expressie brengen. We vonden dat deze expressie sterk gereguleerd kan worden door amyloïd en amyloïd-bindende eiwitten in astrocyten van gezonde patiënten, maar dat deze regulatie afwezig is in astrocyten van Alzheimerpatiënten. Dit geeft aan dat astrocyten van controlepatiënten kunnen reageren op de omgeving door de expressie van genen te veranderen die belangrijk zijn bij de amyloïdopruiming, terwijl dit proces in astrocyten van Alzheimerpatiënten verstoord lijkt te zijn. Amyloïd-bindende eiwitten in het hersenvocht In dit deel van het proefschrift is onderzocht of bepaalde eiwitveranderingen in de hersenen van Alzheimerpatiënten gereflecteerd worden in het hersenvocht. Daarnaast hebben we onderzocht of we signaalstoffen (biomarkers) kunnen identificeren voor de (vroege) diagnose van de ziekte van Alzheimer. Nederlandse samenvatting In hoofdstuk 5 hebben we onderzocht of het BACE1 enzym, gemeten in het hersenvocht, in relatie staat met de amyloïd en tau pathologie in de hersenen. Dit enzym is een van de belangrijkste eiwitten betrokken bij de amyloïdproductie en de activiteit van dit eiwit is dan ook verhoogd in de hersenen van Alzheimerpatiënten. We hebben patiënten ingedeeld op basis van de amyloïd en tau waarden in het hersenvocht. Bij patiënten met een typisch Alzheimerprofiel in het hersenvocht (laag amyloïd en hoog tau) vonden we dat de activiteit van BACE1 verhoogd was ten opzichte van patiënten met een normaal profiel. Verder vonden we een sterke correlatie tussen BACE1 activiteit en de concentraties van amyloïd en tau in hersenvocht. Activiteit van BACE1 in hersenvocht lijkt dus de pathologische processen in de hersenen te weerspiegelen. In hoofdstuk 6 hebben we onderzocht of de verhoogde expressie van de eiwitten Serum amyloïd P (SAP) en C-reactive protein (CRP) in hersenen van Alzheimer patiënten ook weerspiegeld wordt in het hersenenvocht. Hiervoor hebben we gebruik gemaakt van een Reibergram. Hiermee kan bepaald worden of een eiwit (in dit geval SAP en CRP) uit de hersenen afkomstig is of dat er diffusie heeft plaatsgevonden vanuit het bloed. Voor zowel SAP CRP werden er geen duidelijke verschillen gevonden tussen controleen Alzheimerpatiënten, echter de waarden van SAP lijken wel lichtelijk verlaagd te zijn in patiënten met de ziekte van Alzheimer. Het is mogelijk dat SAP neerslaat in de amyloïdplaques en er daarom verlaagde hoeveelheden in het hersenvocht aanwezig zijn. Alpha1-antichymotrypsine (ACT) is een amyloïd-bindend eiwit dat in de amyloïdplaque vooral wordt gevonden in verbinding met een enzym. Omdat prostaatspecifiek antigeen (PSA) in het bloed gebonden is aan ACT zou PSA, dat mogelijk ook in de hersenen wordt gemaakt, ook daar een doelwit voor ACT kunnen zijn. Daartoe hebben we in hoofdstuk 7 onderzocht of het eiwit PSA geproduceerd kan worden in de 188

7 hersenen en hebben we de niveaus van het PSA-ACT complex in hersenvocht gemeten met een eigen ontwikkelde detectie methode (ELISA). De resultaten lieten zien dat PSA geproduceerd kan worden in de hersenen, maar dat de waarden van PSA-ACT in het hersenvocht niet verschillen tussen controle- en Alzheimerpatiënten. Hoofdstuk 8 beschrijft de ontdekking van een niet eerder beschreven vorm van het eiwit SAP in het hersenvocht. Deze vorm is niet detecteerbaar in bloed en urine en daardoor uniek voor het hersenvocht. Ondanks dat deze nieuwe vorm van SAP een belangrijke rol zou kunnen spelen in de Alzheimer pathologie, lijkt deze geen nieuwe hersenvocht biomarker voor de ziekte van Alzheimer op te leveren. Conclusie We kunnen concluderen dat amyloïd-bindende eiwitten de opruiming van amyloïd door gliacellen sterk kunnen verhinderen en dat dit afhankelijk is van de aggregatietoestand van het amyloïd eiwit. Tevens kunnen deze amyloïd-bindende eiwitten in microglia een heftige ontstekingsreactie veroorzaken. Amyloïd-bindende eiwitten kunnen dus bijdragen aan het ontstaan en de verergering van de amyloïd pathologie in de hersenen. Verder laten we zien dat specifieke eiwitten in het hersenvocht de processen in de hersenen kunnen weerspiegelen, maar dat de toegevoegde waarde van de hier onderzochte eiwitten als biomarker voor de vroege diagnose van de ziekte van Alzheimer beperkt is. Nederlandse samenvatting 189

8

9 List of abbreviations AAP Amyloid associated protein Aβ Amyloid beta Aβ 40 Amyloid beta n-40 or 1-40 Aβ 42 Amyloid beta 1-42 Aβ oligo Amyloid oligomers Aβ fib Amyloid fibrils ACE Angiotensin-converting enzyme ACT α1-antichymotrypsin AD Alzheimer s disease ApoE Apolipoprotein E ApoJ Apolipoprotein J; also known as Clusterin APP Amyloid-β precursor protein BACE1 Beta-site APP cleaving enzyme 1 BBB Blood-brain barrier BCB Blood-CSF barrier C1q Complement factor 1q CAA Cerebral amyloid angiopathy CB Cytochalasin B CLU Clusterin gene CNS Central nervous system CR1 Complement receptor 1 CRP C-reactive protein CSF Cerebrospinal fluid DMEM Dulbecco s modified Eagle s medium DMSO Dimethyl sulfoxide DSAP Decameric SAP ECE Endothelin-converting enzyme ELISA Enzyme linked immuno-sorbent assay EM Electron microscopy HAM-F10 Ham s F10 Nutrient Mixture FPLC Fast protein liquid chromatography FTD Frontotemporal dementia GAPDH Glyceraldehyde-3-phosphate dehydrogenase GFAP Glial fibrillary acidic protein IDE Insulin-degrading enzyme IL6 Interleukin-6 LDH Lactate dehydrogenase LRP-1 Lipoprotein receptor-related protein 1 LRP-2 Lipoprotein receptor-related protein 2; also known as megalin List of abbreviations 191

10 List of abbreviations LTP Long-term potentiation MARCO Member of scavenger receptors class A MCI Mild cognitive impairment MCP-1 Monocyte chemoattractant protein-1 MCRP Monomeric CRP MMP-9 Metalloproteinase 9 MMSE Mini mental status examination MSAP Monomeric SAP NEP Neprilysin NINCDS-ADRDA National Institute of Neurological and Communicative Disorders and Stroke-Alzheimer s Disease and Related Disorders Association PET Positron emission tomography Pgp P-glycoprotein PIB Pittsburgh compound-b PICALM Phosphatidylinositol binding clathrin assembly protein PLL Poly-L-lysine PMD Post mortem delay time PS1 Presenilin 1 PS2 Presenilin 2 PSA Prostate specific antigen; also known as hk3 PSA-ACT Prostate specific antigen in complex with α1-antichymotrypsin PSAP pentameric SAP P-tau Phosphorylated tau at threonine 181 Q Quotient RAGE Receptor for advanced glycation end products ROC Receiver operating characteristics RT Room temperature RT-PCR Reverse transcriptase-polymerase chain reaction SAP Serum amyloid P SAP-C1q Combination of SAP and C1q SCARB1 Scavenger receptor class B member 1 SD Standard deviation TNFα Tumor necrosis factor alpha T-tau Total tau 192

11 List of author affiliations Jeroen A.M. Beliën, Department of Pathology, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Marinus A. Blankenstein, Department of Clinical Chemistry, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Piet Eikelenboom, Department of Psychiatry, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Patricia A.B. Faustino, Department of Clinical Chemistry, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Wiesje M. van der Flier, Department of Neurology and Alzheimer Center, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands C. Erik Hack, Department of Clinical Chemistry, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands. Current address Department of Immunology, University Medical Center Utrecht, Utrecht, The Netherlands Johannes A. Heijst, Department of Clinical Chemistry and Alzheimer Center, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Frans Martens, Department of Clinical Chemistry, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Cees Mulder, Department of Clinical Chemistry and Alzheimer Center, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands René J.P. Musters, Department of Physiology, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Henrietta M. Nielsen, Department of Clinical Chemistry and Pathology, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands. Current address Department of Clinical Sciences, Molecular Memory Research Unit, The Wallenberg Laboratory, Skane University Hospital (SUS), Malmo, Sweden List of author affiliations Philip Scheltens, Department of Neurology and Alzheimer Center, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Robert Veerhuis, Department of Clinical Chemistry, Pathology, Psychiatry and Alzheimer Center, VU University Medical Center, Amsterdam, The Netherlands Jan H. Verheijen, TNO Quality of Life, Business Unit Biosciences, Gaubius Laboratory, Leiden, The Netherlands 193

12

13 List of theses Alzheimer Center L. Gootjes: Dichotic Listening, hemispheral connectivity and dementia (2004) K. van Dijk: Peripheral Nerve Stimulation in Alzheimer s Disease (2005) R. Goekoop: Functional MRI of cholinergic transmission ( ) R. Lazeron: Cognitive aspects in Multiple Sclerosis ( ) N.S.M. Schoonenboom: CSF markers in Dementia ( ) E.S.C. Korf: Medial Temporal Lobe atrophy on MRI: risk factors and predictive value ( ) B. van Harten: Aspects of subcortical vascular ischemic disease ( ) B. Jones: Cingular cortex networks: role in learning and memory and Alzheimer s disease related changes ( ) L. van de Pol: Hippocampal atrophy from aging to dementia: a clinical and radiological perspective ( ) Y.A.L. Pijnenburg: Frontotemporal dementia: towards an earlier diagnosis ( ) A. Bastos Leite: Pathological ageing of the brain ( ) E.C.W. van Straaten: Vascular dementia ( ) R.L.C. Vogels: Cognitive impairment in heart failure ( ) J. Damoiseaux: The brain at rest ( ) G.B. Karas: Computational neuro-anatomy ( ) F.H. Bouwman: Biomarkers in dementia: longitudinal aspects ( ) A.A. Gouw: Cerebral small vessel disease on MRI: clinical impact and underlying pathology ( ) H. van der Roest: Care needs in dementia and interactive digital information provisioning ( ) C. Mulder: CSF Biomarkers in Alzheimer s disease ( ) W. Henneman: Advances in hippocampal atrophy measurement in dementia: beyond diagnostics ( ) List of theses Alzheimer Center 195

14 S.S. Staekenborg: From normal aging to dementia: risk factors and clinical findings in relation to vascular changes on brain MRI ( ) N. Tolboom: Imaging Alzheimer s disease pathology in vivo: towards an early diagnosis ( ) E. Altena: Mapping insomnia: brain structure, function and sleep intervention ( ). N.A. Verwey: M.I. Kester: Biochemical markers in dementia: from mice to men. A translational approach ( ) Biomarkers for Alzheimer s pathology; Monitoring, predicting and understanding the disease ( ) J.D. Sluimer: Longitudinal changes in the brain ( ). S.D. Mulder: Amyloid associated proteins in Alzheimer s Disease ( ) List of theses Alzheimer Center 196

15 List of publications Verwey NA, Schuitemaker A, van der Flier WM, Mulder SD, Mulder C, Hack CE, Scheltens P, Blankenstein MA, Veerhuis R. Serum amyloid p component as a biomarker in mild cognitive impairment and Alzheimer s disease. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders. 2008;26(6): Veerhuis R, Mulder SD, Verwey NA, Mulder C, Hack CE, Hoozemans JJM, Blankenstein MA, Eikelenboom P. Galimberti D and Scarpini E (eds.). Inflammation related factors: Role in Alzheimer s disease and use as biomarker Book chapter 7, pp Nova Science Publishers, Inc, Hauppauge, NY, ISBN Mulder SD, Heijst JA, Mulder C, Martens F, Hack CE, Scheltens P, Blankenstein MA, Veerhuis R. CSF levels of PSA and PSA-ACT complexes in Alzheimer s disease. Annals of clinical biochemistry Nov; 46(Pt 6): Mulder SD, van der Flier WM, Verheijen JH, Mulder C, Scheltens P, Blankenstein MA, Hack CE, Veerhuis R. BACE1 activity in cerebrospinal fluid and its relation to markers of AD pathology Journal of Alzheimers Disease. 2010;20(1): Nielsen HM, Mulder SD, Beliën JAM, Musters RJP, Eikelenboom P, Veerhuis R. Astrocytic Aβ1-42 uptake is determined by Aβ aggregration state and the presence of amyloid associated proteins. Glia Aug; 58(10): Mulder SD, Hack CE, van der Flier WM, Scheltens P, Blankenstein MA, Veerhuis R. Evaluation of intrathecal serum amyloid P (SAP) and C-reactive protein (CRP) synthesis in Alzheimer s disease with the use of index values. Journal of Alzheimers Disease. 2010; 22(4): List of publications 197

16

17 Curriculum Vitae Sandra Danielle Mulder was born on October 8th, 1980 in The Hague, The Netherlands. She graduated from the Aloysius College in The Hague and started in 2000 with her study in Biology. During this period her enthusiasm for Neuroscience was raised. Therefore, she continued with the Neuroscience master at the VU in Amsterdam and received her master s degree in During her study she started with a research internship at the department of Clinical Chemistry and Pathology at the VU University Medical Center in Amsterdam under the supervision of R. Veerhuis, which raised her interest for Alzheimer s disease even more. In 2006 she commenced a research project under the supervision of M.A. Blankenstein, P. Scheltens and R. Veerhuis that resulted in this thesis. Since March of this year she works as a post-doc researcher at the department of Clinical Chemistry, Pathology and the Alzheimer Center. Curriculum Vitae 199

18

19 Dankwoord Het is zover: mijn proefschrift is af! Veel mensen hebben meegeholpen aan de totstandkoming van dit proefschrift en ik wil natuurlijk iedereen bedanken die de afgelopen jaren heeft bijgedragen aan dit proefschrift. Een aantal mensen wil ik in het bijzonder noemen: Prof. dr. M.A. Blankenstein, beste Rien. De mededeling dat ik was aangenomen op dit onderzoeksproject staat me nog goed bij: wat was ik ongelofelijk blij! De combinatie van jouw kritische blik en het feit dat ik je altijd kan en mag benaderen heeft ertoe bijgedragen dat dit proefschrift voor ons ligt. Ontzettend bedankt voor de kans die je me hebt gegeven. Prof. dr. P. Scheltens, beste Philip. Jouw steun en kennis zijn zeer waardevol geweest voor de totstandkoming van dit proefschrift. Het is geweldig om deel uit te mogen maken van het (vernieuwde) Alzheimercentrum. Bedankt voor deze mogelijkheid. Dr. R. Veerhuis, beste Rob. Inmiddels kennen we elkaar nu al 6 jaar. Ik denk dat we vanaf het begin al een goede klik hadden. Door jouw enthousiasme en uitgebreide kennis heb je me zelfs nog enthousiaster gemaakt voor het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Ontzettend bedankt voor de tijd die je in mijn artikelen en onderzoek hebt gestopt. Zonder jou had het allemaal niet zo goed kunnen lukken. Ik kijk erg uit naar de komende jaren die we nog zullen samenwerken. Dear Cynthia Lemere. Thank you for being part of the reading committee. It is a great honor to have you here. Giving a presentation in Tokyo was a great experience, thank you for making this possible! Beste Erik Hack. Jouw medewerking en steun aan dit project zijn erg belangrijk geweest. Helaas voor ons vertrok je op een gegeven moment naar Utrecht om daar je eigen groep te beginnen. Heel erg fijn dat je zitting wilt nemen in de leescommissie. Dankwoord Beste Piet Eikelenboom. Jouw positieve energie en kritische blik waardeer ik ontzettend. Je bent nu met emeritaat, maar ik hoop zeker dat we nog vaak van gedachten kunnen wisselen over het onderzoek. Bedankt voor het grondig lezen van mijn proefschrift en het plaatsnemen in de leescommissie. Beste Annemieke Rozemuller. Heel erg bedankt voor het kritisch doorlezen van mijn proefschrift. Het voelt ontzettend goed om opgenomen te worden in de neuropathologie groep; je hebt een ontzettend fijn team om je heen. Beste Arjen Brussaard en Wouter van Solinge. Beide hartelijk dank voor het plaatsnemen in de promotiecommissie. Ik kijk er naar uit om met u van gedachten te wisselen over mijn proefschrift. 201

20 Natuurlijk wil ik ook alle patiënten van het Alzheimercentrum en de mensen die na hun overlijden hersenweefsel ter beschikking hebben gesteld, bedanken voor hun bijdrage aan het onderzoek. Zonder u was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Verder wil ik alle medewerkers van het Alzheimercentrum en de Nederlandse Hersenbank bedanken voor hun inzet en goede samenwerking. Beste Hans. Ook wij werken nou al zo n zes jaar samen. Je hebt me tijdens mijn stage op een geweldige manier ingewerkt op het klinisch chemisch lab. Je nauwkeurige werkhouding en je vrolijke persoonlijkheid maken het ontzettend prettig om met je samen te werken. Bedankt voor je bijdrage aan dit proefschrift. Lieve Marlies. Jij hebt me alle kneepjes van het celkweekwerk bijgebracht. Het is goed te weten dat bij meer mensen de zorg voor hersencelletjes nauw aan het hart ligt. Ook met jou is de samenwerking altijd heel erg prettig geweest en ik hoop deze nog lang te kunnen voortzetten. Dear Henrietta Nielsen. It is a pleasure to work with you. Thank you for your contribution to the work presented in this thesis. I admire your persistence and scientific skills. Besides being a good colleague you also became a close friend. Dankwoord Lieve (ex)kamergenoten. Wesley: van je stage direct door als promovendus, super gedaan. Jouw humor draagt bij aan een goede sfeer op onze kamer en op het lab. Marta: It is great to have a personality with such a lot of positive energy in our group. When do we make a new bet J? Cees Mulder: bedankt voor de bijzondere tijd toen je nog bij ons op de kamer zat. Niek: het lijkt alweer zo lang geleden dat we naar Chicago gingen: jij met één klein rugzakje en ik met een grote koffer, typerend voor wie eigenlijk? Beste Kees, beste Harry. Jullie vormen (samen met Hans) de harde kern van mannen op het Neurologisch lab. Kees, bedankt voor je inzet bij de biomarker bepalingen en het opzoeken van liquorsamples voor mijn project. Harry, je hebt een kritische blik op veel zaken en dit helpt je dan ook om een goed analist te zijn. Lieve Ina en Dorine. Ik was heel blij met jullie vrouwelijke input in de voorheen door mannen gedomineerde onderzoeksgroep! Ina, bedankt voor je inzet voor de SAP en CRP bepalingen. Ondanks het feit dat je nu op het endolab werkt houden we gelukkig nog contact. Dorine, bedankt voor je creatieve en enthousiaste persoonlijkheid op het lab. Beste Astrid en Eef. Jullie zijn inmiddels al een paar jaartjes weg van het lab. Eef, het is erg leuk om elkaar nog af en toe te zien bij de volleybalwedstrijden en Astrid veel dank voor jouw bijdrage aan de AD research groep. Dear Patricia. It was great to have you in the lab. You worked very hard on your internship project. I hope you will pursue a career in science, I am confident that you will be a great PhD student. 202

21 Beste Charlotte. Ondanks dat we niet heel veel samenwerken is het goed om je aan het hoofd van het neurologisch lab te hebben. Bedankt voor het lezen van mijn Nederlandse samenvatting. Dear Payam, Alessandro, Magda, Elisa and Michael. It was a great pleasure to meet all of you. I wish you all the best for the future. Marleen, Sisi en Arjan bedankt voor de fijne sfeer die jullie op het lab brengen. Bij deze wil ik ook Magda, Jannie, Anne, Sandra, Ank en Karin van de administratie en het secretariaat van de Klinische Chemie bedanken. Ik kan altijd bij jullie terecht met mijn vragen. Magda: bedankt voor het inbinden van mijn manuscript. Collega s van het MBL: Cees Oudejans, Ankie, Allerdien, Joyce, Omar, Daan en Marie. Bedankt voor jullie behulpzaamheid en gezelligheid op het lab tijdens mijn werkzaamheden daar. Jullie zijn een erg leuk team. Marie: dank voor de leuke kerstborrels. Omar: jouw vrolijkheid is altijd zeer aanstekelijk. Humphrey, Laila, Monica, Martine, Addy, Cornelly en Marieke. Bedankt voor jullie werk voor de biobank. Reimer. Dank je voor je inzet op het lab, het wordt gewaardeerd. Collega s van de neuropathologie. Annemieke, Jeroen, Anna, Marlies, Elise, David, Saskia van der Vies, Wouter, Inge, Regina, Claudia, Baukje, Maarten, Evert-Jan, Jack, Sandra Amor en Paul van der Valk. Bedankt dat ik op jullie lab mag werken, maar bovenal bedankt voor de gezelligheid op en rondom het lab. Verder wil ik met name Marlies, Elise en David bedanken voor de hulp bij de isolaties. Anna: thank you for the nice time we had in Washington and Barcelona. Saskia van de Bilt: je stage zit er bijna op. Bedankt dat jij je over de astrocyten hebt ontfermd en bijgedragen hebt aan het onderzoek. Dankwoord Martine van Reijm en het hele team bij de medische immunologie: dank voor jullie hulp bij mijn FACS gerelateerde vragen. Oude en nieuwe onderzoekers van het Alzheimercentrum. Alie, Alida, Annelies, Argonde, Astrid, Christiane, Danielle, Esther, Floor, Hanneke, Ineke, Jasper, Jeroen, Maartje, Maja, Nelleke, Nicole, Rik, Salka, Welmoed en Willem. Bedankt voor de gezelligheid op het werk en tijdens de diverse borrels, feestjes en congressen. Sietske: de laatste loodjes we zijn er bijna! Lieke: wat was het ontzettend leuk op Hawaii. Bedankt voor je vriendschap en de gezelligheid. Beste Wiesje. Bedankt voor je frisse en kritische blik op mijn artikelen en je bijdrage aan mijn postdoc project. Verder wil ik alle andere collega s van de Klinische chemie, pathologie en het Alzheimercentrum bedanken, niet alleen voor de wetenschappelijke bijdrage tijdens de diverse research presentaties, maar ook voor de gezellige tijd op het lab en daarbuiten. 203

22 Dear Jeroen Beliën, René Musters, Sylvia Boogaards, Jan Fritz, Rien Dekker, Jan Verheijen, Fedor Denkers, Serge Smeets, Frans Martens, Nynke Hahn, Prof. dr. Cees Oudejans, Prof. dr. Hans Niessen, Dr. B.K Dowell, Dr. Q. Ruan and Prof. dr. Markus Otto. I am grateful for being able to collaborate with you in such a good way. Thank you for participating in these studies. Beste Diana Wouters en Mieke Brouwer. De eerste weken van mijn promotieproject bracht ik bij jullie op het lab door. Bedankt dat ik samen met Svetlana bij jullie op het lab mocht komen werken. Beste Yves Bollen. Bedankt voor jouw tijd en moeite die je gestoken hebt in de uitleg van de Biacore. Takaomi Saido. Thank you for granting me the opportunity to share my ideas and results with you and your department. I hope that we can strengthen our collaboration for future research. Beste Judith Reinders, bedankt voor de goede, maar zeker ook gezellige gesprekken in de trein op weg naar Amsterdam of Utrecht. Dankwoord Lieve Anna en Argonde. Wat vind ik het fijn dat jullie mijn paranimfen willen zijn. Anna: ondanks het feit dat jouw onderzoek heel anders is, kunnen we goed over het wel en wee van het promoveren praten. Nog even en dan is jouw proefschrift ook klaar. Bedankt voor je onvoorwaardelijke vriendschap. Argonde: wat ontzettend jammer dat we niet meer dezelfde kamer delen. Gelukkig is het Alzheimer centrum niet ver. Je bent meer dan alleen een collega en ik waardeer onze gesprekken dan ook zeer. Natuurlijk wil ik ook mijn vrienden en vriendinnen bedanken voor jullie steun en gezelligheid de afgelopen jaren. Met name Anna, Daphne, Eline, Femke, Loes, Lindsey, Lisette, Marloes, Martijn, Robert en Sarah, dank voor jullie lieve vriendschap en belangstelling voor het onderzoek. Lieve pap en mam, bedankt voor jullie onvoorwaardelijke liefde en steun bij alles wat ik doe. Zonder jullie was ik nooit zover gekomen. Lieve Yvette en Tessa, dank voor jullie humor, gezelligheid en goede gesprekken. Mijn lieve oma s: omam en oma kazan. Jullie hebben altijd veel belangstelling voor mijn studie en promotieonderzoek gehad, daarom draag ik dit proefschrift aan jullie op. Helaas kunnen jullie dit niet meer meemaken, maar ik weet dat jullie trots zouden zijn! Lieve Henk, Brigitte en Rogier, bedankt dat jullie mij destijds zonder twijfel opgenomen hebben in de familie. Lieve Rutger, woorden zijn niet genoeg. Dank voor alles. 204

23 Color figures

24 Chapter 1, figure A Color Figures B Figure 1. Several types of amyloid plaques are shown (A). 1) Non-fibrillar diffuse plaque, 2) fibrillar classic plaque with dense core, 3) fibrillar primitive neuritic plaque, 4) cerebral amyloid angiopathy (CAA). Tangle pathology indicated by black arrows (B). 206

25 Chapter 1, Table 1 Table 1. Expression pattern of SAP, C1q, ACT, ApoJ and ApoE in several distinct amyloid Table 1. Expression pattern of SAP, C1q, ACT, ApoJ and ApoE in several distinct amyloid plaque types. plaque types. Color Figures 207