3D Printen in regio Utrecht

Transcriptie

1 3D Printen in regio Utrecht Samen naar een sterke 3D Printing kennisinfrastructuur gericht op economische groei Eindrapportage in opdracht van: Economic Board Utrecht Gemeente Utrecht Gemeente Amersfoort Berenschot, Utrecht, 25 maart 2015 Johan Stuiver Geneviève Wolbert Onno Ponfoort

2 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 2

3 Inventariserend onderzoek 1. Het 3D printing landschap in de provincie Utrecht? Belangrijke regionale netwerken en initiatieven Aansprekende voorbeelden Nederland? 2. Wie zijn er actief (bedrijven, instellingen, overheden)? Wat is hun beschikbare kennis en kunde Behoeften aangaande samenwerking, innovatie, onderwijs 3. Welke business- en ontwikkelingskansen ziet men? Mogelijkheden en belemmeringen (Investerings-)behoeften om kansen te verzilveren 3

4 Aanpak 1. Interviews en deskresearch Meer dan 30 interviews, in 2 rondes Initiatieven buiten de regio 2. Ontwikkellijnen via Business Model Canvas a. 3DP en opleiding & kennis: samenwerking onderwijsinstellingen en bedrijven b. 3DP en de FabLabs: samenwerking en kennisuitwisseling c. 3DP en de medische sector: kennisplatform, medisch manufacturing lab 3. Aparte sessies thema 1 (opleiding) thema 2 (FabLabs) 4. Slotconferentie met workshops next steps 4

5 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 5

6 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? AM machines/producenten Amitex - Eyemerge Felix - Oceanz Rapid Cntr - Ultimaker Industriële bedrijven Finitouch - Geesa Habasist - Hamminga Heijmans - Huurdeman ITEQ - MDC Moba - Translift Umicore - Veenstra Well Design Een greep uit de actieve bedrijven en organisaties. Overzicht van meer dan 150 spelers in de bijlage 92 Hubs op 3D Hubs Overige Bilbliotheek - Berenschot Metaalunie - Utrecht Inc. U Create Medisch / Dentaal UMCU - Meander Bosboom - Excent Nextdent Maaklabs Protospace - Rotslab FabLabAfoort Stadslab 033 Jeugdlab - OwnersLab Materialen aangeboden: PLA, ABS, etc. Wood-fill Bronze- & Copperfill Full colour sandstone Stainless steel (12 hrs) Onderwijs UU - UMCU HU - HKU ROC MNL - MBO A frt Hoornbeeck- Nimeto Bouwmensen 6

7 Enkele overige initiatieven in Nederland, buiten Utrecht Initiatief Project Leonardo Experience Leonardo Experience (LeX) Plaats of regio Dordrecht URL 01_ / Jobbers in 3D printen Zwolle Innovatiecluster Drachten High Tech Systems Drachten RDM Campus Rotterdam Regionaal centrum 3D printen Amsterdam /1450/haarlem-en-maak-creeren-regionaalcentrum-3dprinten Objexlab (Fontys) Eindhoven High-Tech-Systems-Materials/Objexlab.htm 3D print lab Rijen Laboratorium voor 3D-print materialen Geleen 82&template=overig/nieuwsdetail.htm&taal=nl 7

8 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 8

9 Resultaten interviews: algemene observaties Kennis van regionale en nationale initiatieven beperkt aanwezig: Veel spelers zitten in de opstart- en oriëntatiefase Gesprekspartners zijn vooral gericht op eigen organisatieontwikkeling Behalve producenten AM, weinig relatiebeheer FabLabs missen ondernemersgeest Onderlinge kennisuitwisseling moet nog op gang komen Onduidelijkheid over concrete vraag vanuit het bedrijfsleven: Structurele betrokkenheid van bedrijven bij initiatieven is nog gering Wat gebeurt er nu echt binnen de grote bedrijven? Meer contact met bedrijven gewenst Meer bekendheid met 3D printen en een heldere propositieontwikkeling van de aanbieders gewenst 9

10 Vaak genoemde aandachtsgebieden Onderwijs Initiatieven van het MBO in samenwerking met derden; Meer aandacht voor scholing: o Design, materiaal en productie kennis o o Inzet van 3DP t.b.v. prototyping Eind producten (van idee tot eindproduct) Opleiden van docenten in PO en MBO Industrie/bouw Onbekendheid met aanwezige infrastructuur Onduidelijkheid t.a.v. mogelijkheden 3D printen binnen de industrie (MKB) Hoge instapdrempel: kosten machines, kosten opleiding 10

11 Vaak genoemde aandachtsgebieden (2) Medische sector Dentaal: Labs maken reeds gebruik van 3D printen Geen tastbare noodzaak voor (regionale) kennisdeling UMCU Verschillende initiatieven Behoefte om kennis te delen (intern + extern) Revalidatie 3D Printen wordt niet gezien als primair aandachtsgebied 11

12 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen Ontwikkellijn 1: Kennis & Onderwijs Ontwikkellijn 2: Utrechtse Maaklabs Ontwikkellijn 3: Medical 3DP Knowledge Centre 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 12

13 Ontwikkellijnen per aandachtsgebied Per aandachtsgebied een Business Model Canvas (BMC) ontwikkeld met een mogelijke ontwikkellijn (zie hierna) Ontwikkellijnen zijn getoetst en verder uitgewerkt op basis van: Vervolg interviews Themasessies Workshop tijdens slotconferentie Conclusies Ontwikkellijnen en mogelijkheden worden onderkend Nadere detaillering en concrete acties hierna aangegeven Investeringsbereidheid moet verder worden vastgesteld 13

14 BMC: wat is dat? Structuur om: Een propositie (product, aanbod) te koppelen aan klanten/afnemers Te bepalen welke partners moeten worden betrokken Indicatie van activiteiten en benodigde kennis en kunde Eerste idee of kosten en opbrengsten in evenwicht zijn In navolgende slides: BMC per ontwikkellijn Uitkomsten van de interactieve sessies Detaillering en concrete acties 14

15 Ontwikkellijn 1: Kennis & Onderwijs 15

16 Ontwikkellijn1: BMC voor Kennis & Onderwijs In de lead: MBO Afoort, HU; Maaklabs Utr & Afoort; Nimeto MyMatics Bouwmensen Afoort; Bibliotheekcentrale; Eyemerge Overige betrokkenen: Technetkringen; Metaalunie, Bouw. NL; EBU, gemeenten Utrecht en Amersfoort; Made in the Middle; KvK /VNO-NCW 3DP initiatieven in andere regio s. 1. Ontwikkelen onderwijsmodule voor MBO, HBO en PO; 2. Inrichten 3DP faciliteit; 3. Ontwikkelen 3DP scan voor bedrijven 1. Kennis & netwerk; 2. Ruimte; 3. (beschikbaar) equipment (bij andere labs); 4. Ondersteuning overheid; voor start-up kosten & trekkerschap. 2 opleidinglocaties in Utrecht & A foort theorie en praktijk opleiding, workshop (student, docent, werknemer, ondern). Doorlichting (scan) van bedrijven: kansen met 3DP plus samenwerking met bedrijven (stage, leer/werk plekken). Kennisbank: 1. Best-practises; 2. Lesmateriaal; 3. Netwerk; 4. Presentaties/video; 5. Activiteitenkalender. Gemeenschappelijk: Kennis inbrengen en delen; Eigendom Investeren en opbrengsten delen; Laagdrempelige toegang. Kennisportal/site Social media; Ambassadeurs; Leaflets/flyers; Bijeenkomsten en conferenties; Techniekcampagne. Bedrijven en kennisinstellingen uit de Provincie Utrecht e.o. Focus op sectoren (hele 3DP keten): Bouw; Ontwerp & Design; Maakindustrie. Regulier onderwijs. Gebruikers: Studenten BO/HBO; Docenten MBO/HBO Leerlingen PO Leerkrachten PO Werknemers Ondernemers Kosten / activiteiten: Cost Investeringsbegroting Materiaal / equipment BIJVOORBEELD: ,- (eenmalig) R&D opleidingen, Kennisbank & 3DP bedrijfsscan ,- (eenmalig) Inzet docenten ,- (per jaar) Ruimte ,- (per jaar) PR/werving/projectorganisatie (per jaar) 16

17 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (1) Ontwikkel vanuit een samenwerking tussen de FabLabs, het onderwijs en een aantal bedrijven een concrete propositie voor je klanten; werknemers, ondernemers, studenten en leerlingen. Richt je daarbij op de hele keten van 3DP en focus op klantgroepen met volume voor een goede businesscase. Ontwikkel een lesmodule voor het PO, het (V)MBO en HBO studenten. Dit is volgens de deelnemers snel te realiseren. Geef bovendien meer voorlichting aan bedrijven en onderwijsinstellingen en maak hen bewust van de trends, kansen, de impact van 3DP. Focus op de al beschikbare kennis en hardware in de regio; waar kan ik gebruik van maken en aansluiten? Haak bijvoorbeeld aan bij het Teqnow initiatief van de Metaalunie 17

18 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (2) FabLabs: maak je producten en diensten aan (potentiële) klanten beter duidelijk (pr & marketing, profilering). Maak duidelijk wat je daar kunt halen en brengen en bouw tevens een gemeenschappelijk kennisportal 3DP (kennisdeling). Zorg voor laagdrempelige locaties. Meerdere (bijvoorbeeld 2) centrale locaties in de provincie (Utrecht en Amersfoort) zijn mogelijk. Bundeling van (kleinschalig) initiatieven en initiatieven in de opstartfase is vereist. Vermijd onderlinge competitie en organiseer dat de betrokken partijen (vraag en aanbod) periodiek aan tafel zitten. Een onafhankelijke trekker, die de kerngroep met de 3 O s vormt, voor verdere ontwikkeling en uitvoering van de plannen, die zelf ownership voelt, lijkt noodzakelijk. 18

19 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (3) Breng met een groep van bedrijven, onderwijsinstellingen en labs een inspirerend bezoek aan een best-practice zoals de Duurzaamheidsfabriek Dordrecht. Laat studenten 3DP praktijkopdrachten doen en stages lopen bij bedrijven en publiceer de praktijkcases. Zorg voor een gemeenschappelijke roadmap en (meerjarige) investeringsagenda en zorg voor een tijdige subsidieaanvraag bij provincie of gemeente. Er is investeringsbereidheid vanuit het MBO in printers, software en onderwijsvernieuwing. Bedrijven willen hier wel gebruik van maken maar in mindere mate mee-investeren in de 1 e fase. 19

20 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Algemene conclusies 1. De belangrijkste 3DP initiatieven in de regio Utrecht zijn: Utrecht: Protospace en Rotslab Amersfoort: FabLab Amersfoort, Stadslab033/Campus 3DP Bouwmensen/033Energie (project MBO Investeringsfonds) Vanuit het onderwijs willen het MBO Amersfoort, Hoornbeek College, ROC MNL, Nimeto, de HU en de HKU initiatieven ontplooien De Kamer van Koophandel en de Metaalunie richten zich vooral op algemene voorlichting en bewustwording bij bedrijven. 2. Er is nog geen regionaal netwerk rondom 3DP in de triple helix actief. Tussen het onderwijs en het bedrijfsleven bestaat wel een behoefte tot samenwerking maar de investeringsbereidheid van het bedrijfsleven in faciliteiten is gering. Het onderwijs gaat per definitie investeren in kennis en onderwijs rondom 3DP. 3. Er is vanuit het onderwijs en een aantal bedrijven de bereidheid om drie initiatieven verder te brengen. 20

21 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Adviezen aan de EBU en betrokken gemeenten 1. Bouw een solide samenwerking tussen de 3DP initiatieven in Amersfoort gericht op de sectoren onderwijs, bouw en industrie met een gemeenschappelijke investeringsagenda en locatie Verbeter hiermee de voorlichting en bewustwording rondom 3DP. 2. Ontwikkel een HBO lesmodule en bedrijfsscan 3DP voor bedrijven (impact, kansen) samen met bedrijfsleven en brancheorganisaties. 3. Ontwikkel een scholingsprogramma gericht op de leerlingen van groep 7 en 8 en de leerkrachten in het PO. 4. Bundel (kleinschalige) initiatieven en initiatieven in de opstartfase voor een robuuste business-case en om onderlinge competitie te vermijden. 5. Faciliteer vanuit de EBU dat de betrokken partijen (vraag en aanbod) periodiek aan tafel zitten, zorg voor een onafhankelijke trekker/coördinator. 21

22 Trekkers van de 3 initiatieven en hun behoeften Trekkers samenwerking in Amersfoort (advies 1): De gemeente Amersfoort/EBU (1 ste vervolggesprekken, verbindingen leggen, daarna Bouwmensen en de Labs in de lead). Behoeften: financiering voor hard- en software en onderwijsontwikkeling een trekker ondersteuning bij het opstellen van een gemeenschappelijke plan van aanpak en investeringsagenda Trekkers HBO lesmodule en bedrijfsscan 3DP (advies 2): Eyemerge en de Hogeschool Utrecht Behoefte: financiering voor de ontwikkelingskosten. Trekkers programma PO (advies 3): BilbliotheekServiceCentrum, Nimeto en MyMatics Behoefte: hulp om het idee naar een gedegen projectplan uit te werken samen met meerdere partners die al actief zijn. 22

23 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Overige adviezen aan EBU en trekkers (1) Ten aanzien van het advies aan EBU voor een onafhankelijke trekker/coördinator: Faciliteer vanuit de EBU dat de betrokken partijen (vraag en aanbod) periodiek aan tafel zitten en zorg voor een onafhankelijke trekker die: de kerngroep met 3 O s (onderwijs-overheid-ondernemers) vormt voor verdere ontwikkeling en coördinatie van de 3 initiatieven een zeker mate van ownership voelt een gedegen plan van aanpak en een (meerjarige) investeringsagenda opstelt zorgt voor een tijdige subsidieaanvraag bij provincie Utrecht. 23

24 Ontwikkellijn Kennis & Onderwijs Overige adviezen aan EBU en trekkers (2) Ten aanzien van het advies aan de trekkers: Breng samen een inspirerend bezoek aan een succesvol initiatief (bv Duurzaamheidsfabriek Dordrecht, 3D Makerszone MRA Ontwikkel een helder en aantrekkelijk aanbod voor je klantdoelgroepen binnen de hele keten van 3DP: Focus daarbij op de doelgroepen met grote volumes aan gebruikers. profileer je met wat je kan, wat je gaat doen wat je al hebt gedaan en verwijs zo nodig door. Maak gebruik van de aanwezige kennis, hardware en initiatieven. Zorg voor laagdrempelige locaties, meerdere (2) centrale locaties in de provincie (Utrecht en Amersfoort) zijn mogelijk (b.v. Bouwmensen richt zich op gebouwde omgeving en mobiliteit. De labs op maakindustrie en creatieve industrie). 24

25 Ontwikkellijn 2: Utrechtse Maaklabs 25

26 Ontwikkellijn 2: BMC voor Utrechtse Maaklabs Rotslab Protospace Stadslab 033 FabLab Amersfoort Overige Partners? Key resources by Partners Tijd, Geld, Aandacht Activity (obv 3 maaklabs) Kennisuitwisseling communicatie en awareness richting MKB Industrie Gedeeld online platform De Utrechtse 3D maaklabs, voor ondern, studenten en technisch geïnteresseerden Samenwerking Gebruikers medeverantwoordelijk Makerspace: Machines Handleidingen Ondersteuning Kennisplatform Workshopkalender Samen communi Cost ceren: Promotie en relatiemgmt strippenkaart 1) Machines lease (High end), eigendom (low end) software ) Materiaal gebruik (NB polymeren, geen metaal printers) ) Lab mgtn: partly in kind (partners (2 4 fte per maaklab) 0 4) Lab mgmt: partly paid (from revenues, 1-3 fte per maaklab) ) Facility rent / maintenance (in kind / subsidised) 0 Machine, material Software licenses Instructables Link to other portals/platforms Website & links: Lokale pers Workshops etc. Scholen regionale clusters Ondernemers Gesubsidieerd gebruik Marktconform voor workshops Opleidingen huurprijs voor gebruik lab Overheden Ontmoetingsplaats en conferentie locatie Activity (obv 3 maaklabs) Cost Activity (obv 3 maaklabs) Target Achievement Revenue 1) Machines lease (High end), eigendom (low end) software ) Materiaal gebruik (NB polymeren, geen metaal printers) ) Lab mgtn: partly in kind (partners (2 4 fte per maaklab) 0 Natte vinger invulling 1) Workshops (1 per week/locatie) 120 Ca 1000 cursisten ) Lessen/onderwijs (5 dagdln/week) 600 dagdl Betaalde bezetting ) Gebruik door ondernemers 3/wk) 400 Omzet/afschrijving 200,000 4) Lab mgmt: partly paid (from revenues, 1-3 fte per maaklab) ) Facility rent / maintenance (in kind / subsidised) 0 4) Conferenties etc 50 Netwerk, awareness ) 26

27 Ontwikkellijn Utrechtse Maaklabs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (1) De Utrechtse Maaklabs zijn: FabLab Amersfoort Stadslab 033 Amersfoort Rotslab Utrecht (Incl Jeugdlab) Protospace Utrecht De in de provincie Utrecht aanwezige maaklabs hebben in het kader van dat traject een aantal contacten met elkaar gehad. In de navolgende slides wordt een inventarisatie van de infrastructuur en de gemeenschappelijke aandachtpunten gegeven ten aanzien van: 3D Printen/Additive manufacturing machinepark Verwerkte materialen Benutte software systemen Systemen voor kennisopslag en kennisuitwisseling Klantengroepen die worden bediend 27

28 3D Printen/Additive manufacturing machinepark Protospace Rotslab FabLab A foort Jeugdlab@ nr37 Stadslab 033 Z-corp Z450 Cameo Vinylsnijder Laserpro Spirit GX (60 Watt) Laser cutters (60x40; ) Folie snijder Portaalfrees (geen machines) Epilog Mini24 Seron 1326 CNC Frees Ultimaker 1 & 2 (5 stuks) Ultimakers Ultimaker Ultimaker Roland Modela MDX-20 Roland CAMM-1 Servo GX 24 Sense 3D scanner Combinatie ultimaker z- unlimited) FTIR Bioprinter GCMS Zelfbouw machines Kuka Robot (6-as; 2 X) Werkplaats: lassen tot solderen Toekomst Formlabs Form1 Objet printer Laser snijder By Flow printer 28

29 Verwerkte materialen Protospace Rotslab FabLab A foort Jeugdlab Stadslab033 Plastic PLA / PHA ABS Hout/MDF EPS 200 PLA plastic tassen PET plessen 3d print afval Acrylaat PLA Aluminium Bronsfilament Metaal Zilverfolie Foam/rubber/ Polystyreen rubber Karton/Vilt/ perspex/hout Stickerfolie Poly U Karton/ hout Textiel Stickerfolie/ PVC folie Karton/Hout nivea Melk pakken Modder Chocolade Koffiedik Recycle producten (geen materialen genoemd) 29

30 Benutte design- en productiesoftware (en systemen) Protospace Rotslab FabLab A foort Jeugdlab Stadslab033 Zprint Cura + printrun Cura Cura Cura Coreldraw/easysign MeshMixer 123D (geen productie-software genoemd) Deskproto & EMC2/Axis C++ Modela Player 4 Inkscape Inkscape Inkscape Tinkercad Sense Tinkercad Blender GIMP Blender sketchup Sketchup Sketchup ETC! Toekomst Maya 2Brush Sculptr Rhino Cinema4D, Mari, Nuke, ArchiCad Open Scad Parametric SVG Pycam Chilipepper Arduino Doodle 3D Kicad Scratch CoCo ios Arduinio 30

31 Systemen voor kennisopslag en -uitwisseling Protospace Rotslab FabLab A foort Jeugdlab Stadslab 033 fabmoments Open Source FAB Publications Facebook Word en Excel flickr Creative commons Fab Fuse conferentie (kom langs voor info) (kom langs voor verwijzing) Eigen documentatie, geen echt centraal documentatiepunt Open TOKO workshops Fab ML 31

32 Klantgroepen Protospace Contract/verdienmodel Opmerkingen Scholen/bibliotheek Projectsubsidie HKU Evenementorganisaties Machineverhuur Bedrijfsleven UMC Meerjarencontract Per evenement Per machine Offertebasis Project Uitwisseling van klantinformatie is niet compleet Zie advies Cursisten (regulier en incompany) Per inschrijving of offertebasis Rotslab Contract/verdienmodel Opmerkingen Scholen, Culturele instellingen Workshops en kennisdeling b.v. UCK. Particulieren Toekomstig Rotslab Contract/verdienmodel Opmerkingen Bedrijven, architecten, reclamebureau s etc Aanbieden specifieke kennis en tussenoplossingen 32

33 Ontwikkellijn Utrechtse Maaklabs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (2) Protospace: Graag ook aandacht voor de innovatieve kracht bij FabLabs Specialismen per FabLab te definiëren (niet allemaal op een kluitje) Samenwerken t.a.v. acquisitie en marketing (customer intimacy, channels) 033: Niet-weten, socialcase en businesscase makelaarschap invullen Rotslab: Aandacht en afstemming m.b.t. educatie FabLab A foort: Ook een meetlab zou welkom zijn Open source R&D, Transitievraagstukken Jeugdlab Teaching the value of technology in society Educatie: Design thinking & 21th century skills; workshops: betekenisvol onderwijs i.s.m. bedrijven en organisaties Projectmatig: delen en faciliteren, kennis en kunde 33

34 Ontwikkellijn Maaklabs Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (4) Gezamenlijke kennisdeling 4 stagiaires, elk lab 1, die zich specifiek richten op vastleggen van ervaringen en ontwikkelde kennis binnen het Maaklab. Maandelijkse uitwisseling ervaringen, om toerbeurt in elke locatie Start: samen met de labmanagers bedenken van het format 2-wekelijks overleg tussen lab manager, stagiaire en andere operationeel betrokkenen, Wekelijkse Skype tussen stagiaires Gesubsidieerd door Gemeenten en EBU (bijv. 400 stagiair/maand) Vouchers/strippenkaart MKB ondernemers gratis gebruik van Maaklabs (5 * 50) Maaklabs verwijzen door naar meest geschikte locatie Focus per maaklab Elk lab benoemt sterkten. Gezamenlijke brochure Communicatie naar bedrijven en instellingen 34

35 Ontwikkellijn Utrechtse Maaklabs Algemene conclusies Gezamenlijke visie op samenwerking en ontwikkeling van Utrechtse Maaklabs is gewenst Ruime uitwisseling van kennis en ervaringen Instructables, 3D modellen 3D Model bibliotheek Ets als BIM (red. bouw informatie management?) Fab ML Samenwerken om techniek toegankelijk en toepasbaar te maken (ook samen publiceren). Sterkere positionering per lab noodzakelijk Lab-vouchers voor onderwijs en bedrijven kunnen bekendheid en gebruik van de maaklabs vergroten Koppeling labs met de 3 O s (onderwijs-overheid-ondernemers) 35

36 Ontwikkellijn Utrechtse Maaklabs Adviezen aan de EBU en betrokken gemeenten 1. Ondersteun de initiatieven en het enthousiasme voor verdere kennisontwikkeling en kennisdeling. 2. Voer een marktonderzoek uit naar positionering en laaghangend fruit voor verdere onderscheiden positionering en ontwikkeling: Inventariseer de daadwerkelijke afname van de verschillende diensten, en beoordeling van klanten (kwaliteit en (herhaal-) aankoopbereidheid). Bepaal sterkten en benoem ontwikkelpunten. Ontwikkel gestructureerd relatiemanagement waardoor herhaalaankoop of doorverwijzingen van klanten worden geëntameerd. 36

37 Trekkers van de initiatieven en hun behoeften Trekkers verdere kennisontwikkeling en kennisdeling (advies1) Rotslab (Maarten Kip), Protospace (Claartje Aarts) en Stadslab033 (Robert Rorsch) nemen initiatief - Maarten organiseert volgende samenkomst van de Utrechtse maaklabs - Robert organiseert specifieke sessie over (kennissystemen) Behoeften: niet specifiek benoemd, maar betrokkenheid vanuit faciliterende, onafhankelijke trekker/coördinator (zie Ontwikkellijn Kennis & Opleiding) lijkt wenselijk. 37

38 Mogelijke extra partners in het netwerk, ten behoeve van kennisuitwisseling Setup Bitlair Permanent Beta Bits of Freedom Made in the Middle X11 Doodle 3D Ultimaker 3D Hubs DJO UU HU HKU Grafisch Lyceum 38

39 Ontwikkellijn 3: Medical 3DP Knowledge centre 39

40 Medical Manufacturing Lab / Knowledge Centre Activity Cost Departments and specialists within UMCU Protospace Materialise Others: (inter) national medical care & research dep s (Amst., Leiden, US, UK, etc) Businesses (Smith&Nephew Etc 1) Developing R&D and printing centre 2) Educating specialists on method and application 3) Developing (inter)national communication network Education Fabrication Knowledge share Software dev. Online network Monitor3DP health 3D printing medical mftr lab, co-located with Biofabrication lab healthcare solutions to patient Imnproving quality of care scanning prototype simulate Knowledge sharing among medical staff Software dev Focused R&D 4) Development of appropriate software 5) Information platform for patients Physical centre R&D,3D printing Machines materials, resources Medical platform (on- & offline) - Co-ownership - Co-development - Long term commitment UMCU cooperating healthcare instit. Online: websites Conferences Network of specialists Medical staff Varoius departments Medical technology businesses R&D for technology development Hospitals as a whole (process quality & mgmt, cost, time, storage space / 40

41 Ontwikkellijn Medical 3DP Knowledge centre Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (1) Medical Fabrication Lab: FabLab in het ziekenhuis: productie van operatievoorbeelden, geeft snelheid in de OK Materiaal kennis is noodzakelijk Spin-offs van technische universiteit Engineer in zo n medical fabrication lab moet de medische context kennen. Onderwijs ontwikkeling bevorderen: Bijkomende mogelijkheid geven van Summer Course in huis Introductie in AM voor medical students (productietechnieken, materialen, gebruiksmogelijkheden). 41

42 Ontwikkellijn Medical 3DP Knowledge centre Overzicht van uitkomsten en aanbevelingen (2) Software ontwikkeling Met name op het gebied van 3D scanning naar 3D printen Software in huis en ondersteuning bij gebruik kennis en kunde Eigen software ontwikkeling of samenwerking als kennispartner met externe software ontwikkelaars. Kenniscentrum Globale uitstraling (weefsel- en orgaan printen) Organiseert jaarlijkse World Conference Ontwikkelt database/portal: alle ontwikkelingen op specifiek terrein 42

43 Ontwikkellijn Medical 3DP Knowledge centre Algemene conclusies UMCU loopt mee voorop op het gebied van toepassen van 3D printen / additive manufacturing De ontwikkelingen zijn globaal, maar lokale ecosystemen zijn de drijvende krachten achter de ontwikkelingen Om vooraanstaand te blijven is gerichte inzet en ontwikkeling nodig verdere schaalvergroting gewenst om ontwikkelingen in de rest van de wereld voor te kunnen blijven, c.q. een eigen specialistisch gebied te kunnen blijven claimen 43

44 Ontwikkellijn Medical 3DP Knowledge centre Adviezen aan de EBU en betrokken gemeenten 1. Ondersteun de ontwikkeling van een Medical manufacturing & software development lab, met specifieke aandacht voor de software ontwikkeling 2. Ondersteun de groei van het ecosysteem rond een of enkele specifieke Medical additive manufacturing gebieden om world leading te kunnen blijven (initieel idee: Bio fabrication irt het nieuwe Bio fabrication lab) 44

45 Trekkers van de initiatieven en hun behoeften (1) Trekkers medical manufacturing & software development lab (adv 1): Betrokkenen: Nog te betrekken: Aanjagers vanuit UMCU - Verzekeraar Scope als catalysator - ICT & Wiskunde studenten vanuit technische universiteit -> Ehv of Twente Aanpak: Zet gebruikers vanuit ziekenhuis bij elkaar Start 2 promotietrajecten, elk 2 a 4 jaar, op gebied software development Image Acquisition Translation Image to 3D Printing Ontwikkel businesscase om een ondernemer erin te laten stappen Behoeften: Enige financiële rugdekking (stap 1 en 2 van de businesscase) Stap 1: gesprek organiseren met betrokkenen uit ziekenhuis: behoeften hard maken, business case op hoofdlijn bepalen 45

46 Trekkers van de initiatieven en hun behoeften (2) Trekkers leading blijven op Bio Fabrication (adv 2): Doelstelling: eind 2017 hebben we printbaar weefsel, kraakbeen of bot Aanpak: 1. Voor bespreken Jos Malda 2. Ronde tafel met 5 partijen: UMCU, Glaxo (via Jos), CZ (via EBU/Hans Rijnten), Scope, Electa/Nucleton Veenendaal) kernteam, commitment 3. Keuze voor focal point en uitbreiden groep onderzoekers van experimenteer ruimte (meer capaciteit, experimenten en resultaten) Focus op levende weefsels Focus op inplanteerbaarheid 4. Wereldkundig maken doelstelling tijdens Bio Frabication symposium Betrokkenen: Klanten vanuit medische hoek specialisten/onderzoekers, Pharma sector (medicijn testen), Verzekeraar Stap 1: gesprek met Jos Malda: contouren, buy in, eerste detaillering georganiseerd door Coen Wit, met EBU, Berenschot 46

47 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 47

48 Algemene conclusies Steeds meer ondernemers, instellingen en overheden worden zich bewust van 3D printen. De mogelijkheden voor de eigen organisatie zijn nog niet voor iedereen duidelijk. De onderlinge kennisuitwisseling begint op gang te komen. De drie ontwikkellijnen, die op basis van dit onderzoek naar voren zijn gekomen, kunnen een goede basis vormen voor het verstevigen van de 3D infrastructuur en groei van de bedrijvigheid in de provincie Utrecht. De adviezen en aanbevelingen vanuit dit traject zijn in grote mate reeds omarmd door de betrokken partijen, vervolgstappen worden al gezet. Enige regie en duwtjes in de rug vanuit EBU (en de gemeenten) zal de spoedige en effectieve voortgang, en daarmee economische ontwikkeling, ten goede komen. 48

49 Overzicht van aanbevelingen Adviezen en aanbevelingen Reeds opgepakt door betrokkenen Support EBU/ Gemeenten 1. Samenwerking 3DP initiatieven in Amersfoort Ja Gem Amersfoort 2. Ontwikkel een HBO lesmodule en bedrijfsscan 3DP Ja EBU, Gem 3. Ontwikkel scholingsprogramma groep 7 en 8 PO EBU 4. Bundel (kleinschalige) initiatieven EBU, Gem 5. Faciliteer periodiek contact/ benoem trekker EBU 6. Ondersteun kennisontwikkeling en deling Maaklabs Ja (EBU, zie 5.) 7. Voer marktonderzoek uit naar positionering Maaklabs (deels, Protospace) EBU, Gem. Utr 8. Ondersteun Medical Mftr & software dev. lab, Ja, stap 1 UMCU (EBU) 9. Ondersteun groei ecosysteem Bio fabrication (deels) EBU 49

50 Concrete afspraken Wat Wie (trekker) Wanneer Onderwijs - Inrichting lab / aanschaf printers (Amersfoort) Onderwijs Kennismaken met 3D printen (op basisschool) Onderwijs - Bedrijven in actie brengen met onderwijs / 3dP Scan Robert Rorsch (Stadslab 033) en Bouwmensen. Victor Thissen (Bisc) Rob Hoekstra (Nimeto) Michiel Bieshaar (MyMatics) Erik Puik (HU) Henk van Dasler (Eyemerge) April 2015 ntb April/Mei 2015 Maaklabs Samen projecten oppakken Maarten Kip (Rotslab) April 2015 Medisch Software ontwikkelen Razmara Nizak (UMCU) April 2015 Medisch Leiding in bio fabrication Koen Wit (UMCU) (voor 16 april) Algemeen: organiseren 3D Kennis café, eens in de 2 maanden Protospace, Claartje aarts Ultimaker April 2015 Juni

51 Ter afsluiting In de periode november 2014 tot en met maart 2015 zijn in de Utrechtse regio meer dan 40 interviews, sessies en workshops georganiseerd met ondernemers, instellingen en organisaties die actief zijn of willen worden met 3D printen. Het traject heeft naast het opleveren van een grote hoeveelheid informatie vooral ook bijgedragen aan het in contact brengen van de actoren en het uitwisselen van kennis en ideeën. Het was enthousiasmerend om te zien dat juist het aspect van in contact brengen tot enorm veel extra energie en de wil tot samenwerken leidde. Als projectteam (EBU, Gemeenten Utrecht en Amersfoort, Berenschot) hebben we daarnaast op een effectieve manier informatievergaring en verdere ontwikkeling weten te combineren in de bijeenkomsten. Laten we ervoor zorgen dat het nu aangeslingerde wiel blijft draaien, leidend tot verdere economische bloei en groei van de regio. 51

52 Inhoudsopgave 1. Aanleiding, doel en aanpak van het onderzoek 2. 3D Printen: wie is actief in de regio Utrecht? 3. Conclusies uit interviews en verdiepende sessies 4. Ontwikkellijnen 5. Aanbevelingen en concrete vervolgstappen 6. Bijlagen 1. Aanwezigen conferentie 11 maart Totaaloverzicht 3D Printen in de regio Utrecht (excel apart) 52