Monitor Regio FoodValley. Herman Agricola

Transcriptie

1 Monitor Regio FoodValley Herman Agricola Alterra Wageningen UR Wageningen, februari

2 2

3 3

4 4

5 1. Inleiding Doel van deze rapportage is een beeld te geven van de bedrijvigheid in regio FoodValley, in het bijzonder de bedrijvigheid rond het Foodcluster. Met het Foodcluster wordt bedoeld de bedrijven die voedsel verwerken, processen, opslaan en/ of distribueren en diensten verlenen. Bij deze definitie maakt de primaire agrarische productie dus geen deel uit van het Foodcluster. Het groene onderwijs en de groene kennisinstellingen daarentegen wel. Zowel cijfers als indeling naar sectoren en afbakening welke bedrijfscategorieën tot het Foodcluster behoren zijn afkomstig van de provinciale werkgelegenheidsenquête (PWE) van provincie Gelderland ( Leeswijzer Hoofdstuk 2. geeft de economische betekenis van het Foodcluster in de regio FoodValley. Aangeven wordt welk deel van de bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen tot het Foodcluster zijn te rekenen en wat het aandeel van het cluster is in het Bruto Regionaal Product. Daarnaast wordt de ontwikkeling van de kengetallen gegeven over de periode en is er een uitsplitsing naar afzonderlijke gemeenten Hoofdstuk 3. behandeld de ontwikkeling van de arbeidsmarkt in regio FoodValley in termen van werkgelegenheid en werkloosheid. Ook hier wordt eerst het beeld van de regio voor 2014 geschetst, waarna de ontwikkeling vanaf 2000 wordt aangegeven en is er een uitsplitsing naar de afzonderlijke FoodValley gemeenten. Hoofdstuk 4. beschrijft de werkgelegenheid van de regio voor verschillende sectoren. Op basis de cijfers van 2014 wordt aangegeven welke sectoren belangrijk zijn voor de regio en voor de afzonderlijke gemeenten. Vervolgens wordt getoond hoe deze sectoren zich hebben ontwikkeld vanaf Hoofdstuk 5. geeft een overzicht van het aantal biologische landbouw bedrijven in regio FoodValley. Aangegeven wordt hoe het aantal biologische bedrijven verdeeld is over de gemeenten uitgesplitst naar productierichting. Per gemeente wordt daarna de ontwikkeling gegeven van het aantal biologische landbouwbedrijven vanaf

6 6

7 2. Economische betekenis van het Foodcluster 2.1 Situatie 2014 Regio De regio FoodValley heeft in 2014 ca. 29 duizend bedrijfsvestigingen met ruim 165 duizend arbeidsplaatsen (zie tabel 1). De totale toegevoegde waarde van deze bedrijvigheid, oftewel het Bruto Regionaal Product 1 (BRP) van regio FoodValley bedroeg in miljard. Het Foodcluster van regio FoodValley heeft in 2014 totaal 652 vestigingen met 16,5 duizend arbeidsplaatsen. De bruto toegevoegde waarde (TGW) van het Food cluster bedroeg in miljard. Dat wil zeggen dat het Foodcluster in de regio FoodValley een aandeel had van 12% in het BRP. Landelijk had het foodcluster in 2014 een aandeel van 5% in het Bruto Nationaal Product Tabel 1. Omvang en aandeel van het Foodcluster, 2014 Regio FoodValley Nederland Foodcluster Totaal % Foodcluster % Foodcluster Aantal vestigingen % 1.8% Arbeidsplaatsen % 3.7% Toegevoegde waarde (x miljoen ) % 4.9% Vergeleken met het landelijk gemiddelde heeft het Foodcluster van regio FoodValley een relatief hoog aandeel vestigingen, arbeidsplaatsen en toegevoegde waarde. Figuur 1. geeft de indexwaarde per aspect. De index is bepaald door het percentage voor regio FoodValley te delen op het landelijk gemiddelde maal Vestigingen Arbeidsplaatsen Toegevoegde waarde Figuur 1. Index vestigingen, arbeidsplaatsen en TGW van het Foodcluster voor regio FoodValley (landelijk gemiddelde=100), 2014 Figuur 1. laat zien dat regio FoodValley in ,3 meer vestigen en 2,7 meer Foodgerelateerde arbeidsplaatsen heeft dan gemiddeld in Nederland. Het aandeel van de toegevoegde waarde van het Foodcluster ligt in regio FoodValley 2.5 boven het landelijke aandeel. Gemeenten Tabel 2 geeft per gemeente van regio FoodValley het totaal aantal bedrijfsvestigingen en daarbinnen het aantal vestigingen van het Foodcluster. 1 Met BRP wordt verstaan de Bruto Toegevoegde Waarde tegen basisprijzen (bron: CBS) 7

8 Tabel 2. Aantal vestigingen van het Foodcluster en totaal per gemeente, 2014 Foodcluster Totaal % Index Regio FoodValley % 130 Barneveld % 112 Ede % 115 Nijkerk % 154 Renswoude % 186 Rhenen % 65 Scherpenzeel % 152 Veenendaal % 74 Wageningen % 308 Wageningen, Renswoude, Nijkerk en Scherpenzeel zijn achtereenvolgens de gemeenten met het hoogste aandeel foodbedrijven. In deze gemeenten ligt het aandeel foodgerelateerde bedrijven boven het gemiddelde van regio (2,3%). Rhenen en Veenendaal hebben het laagste aandeel foodbedrijven, met een aandeel onder het landelijk gemiddelde (1.7%) Tabel 3. geeft het aantal arbeidsplaatsen van het Foodcluster en van het totaal aan bedrijven voor de afzonderlijke FoodValley gemeenten. Tabel 3. Arbeidsplaatsen van het Foodcluster en totaal per gemeente, 2014 Foodcluster Totaal % Index Regio FoodValley % 268 Barneveld % 125 Ede % 162 Nijkerk % 338 Renswoude % 797 Rhenen % 46 Scherpenzeel % 680 Veenendaal % 83 Wageningen % 900 Net als bij de vestigingen zijn het dezelfde gemeenten die een hoog percentage arbeidsplaatsen hebben binnen het Foodcluster. Wel verschilt de volgorde enigszins, achtereenvolgens Wageningen, Renswoude, Scherpenzeel en Nijkerk hebben het hoogste aandeel foodgerelateerde arbeidsplaatsen. Opvallend voor de indexwaarden is dat de waarden nu aanmerkelijk hoger zijn dan bij die voor de vestigingen. Het percentage foodgerelateerde banen ligt in Wageningen (met 33,5%) een factor 9 boven het landelijk gemiddelde (3,7%). Ook Renswoude, Scherpenzeel en Nijkerk hebben relatief veel foodgerelateerde banen. Rhenen en Veenendaal hebben als enige gemeenten een percentage foodgerelateerde banen onder het landelijke gemiddelde. Tabel 4. geeft de bruto toegevoegde waarde (TGW) van het Foodcluster en van het totaal aan bedrijvigheid voor de afzonderlijke FoodValley gemeenten. Tabel 4. Toegevoegde waarde (x miljoen ) van het Foodcluster en totaal per gemeente, 2014 Food Totaal % Index Regio FoodValley % 250 Barneveld % 128 Ede % 169 Nijkerk % 302 Renswoude % 523 Rhenen % 48 Scherpenzeel % 893 Veenendaal % 101 Wageningen % 694 8

9 Wageningen, Ede en Nijkerk leveren in absolute zin de grootste bijdrage aan de TGW van het Foodcluster. Bij het aandeel van het foodcomplex aan de TGW per gemeente valt op dat in Scherpenzeel 44% van de totale toegevoegde (het bruto product) wordt bepaald door de foodgerelateerde bedrijven. Ook in Wageningen en Renswoude is dit aandeel hoog met respectievelijk 34% en 26%. Alleen in Rhenen ligt het aandeel van de toegevoegde waarden van de foodbedrijven onder het landelijk gemiddelde (4.9%). 2.2 Ontwikkeling Regio Tabel 5. geeft de ontwikkeling van het aantal bedrijven van het Foodcluster en het totaal aantal bedrijfsvestigingen in regio FoodValley van 2010 t/m Tabel 5. Ontwikkeling aantal bedrijfsvestigingen regio FoodValley ( ) verschil absoluut % FV % NL Foodcluster ,2% +1,5% Totaal bedrijven ,8% +9.8% % regio FoodValley 2.5% 2.4% 2.4% 2.3% 2.3% -- -0,2% -- % Nederland 2.0% 1.9% 1.9% 1.9% 1.8% ,2% Index Het aantal vestigingen van het Foodcluster is in regio FoodValley tussen 2010 en 2014 met 32 toegenoemen, een groei van 5.2% tegen landelijk een groei van 1.5%. De groei van het totaal aantal bedrijven was veel groter zowel in regio FoodValley als landelijk. De sterke groei lijkt voor een belangrijk deel te verklaren door de trend van het toenemend aantal eenmansbedrijven / zzper s. Deze trend speelt blijkbaar minder bij de bedrijven van het Foodcluster. De relatief sterke groei van het aantal bedrijven in de regio FoodValley lijkt mede verklaard te kunnen worden door een rnaar verhouding sterke groei van de beroepsbevolking (zie 3.2). Tabel 6. geeft de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen in regio FoodValley van 2010 t/m Tabel 6. Ontwikkeling aantal arbeidsplaatsen totaal en van het Foodcluster ( ) Verschil absoluut % FV % NL Foodcluster % +0.5% Totaal bedrijven % -2.4% % regio FoodValley 9.6% 9.6% 9.9% 10.2% 10.0% ,4% -- % Nederland 3.6% 3.6% 3.6% 3.7% 3.7% ,1% Index Het aantal arbeidsplaatsen van het Foodcluster in regio FoodValley nam tussen 2010 en 2014 toe met ruim 600 banen (+4,2%), landelijk was sprake van een lagere groei: 0,5%. Het totaal aantal arbeidsplaatsen daarentegen nam tussen 2010 en 2014 af, in regio FoodValley met 0,1% en landelijk met 2,4%. Conclusie is dat de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen in regio FoodValley tussen 2010 en voor zowel de totale bedrijvigheid als het Foodcluster- positiever was dan gemiddeld in Nederland. 9

10 Figuur 2. geeft de ontwikkeling van de indexcijfers voor vestigingen en arbeidsplaatsen van het Foodcluster in de regio FoodValley over de periode Index vestigingen food Index arbeidsplaatsen food Figuur 2. Ontwikkeling van Index vestigingen en arbeidsplaatsen voor het Foodcluster in regio FoodValley ( landelijk gemiddelde= 100) De grafiek toont aan dat het aandeel Foodbedrijven in regio FoodValley vanaf 2000 vrij constant is, het percentage Foodbedrijven in regio FoodValley is een factor 1.3 a 1.4 hoger dan gemiddeld in Nederland. De index voor arbeidsplaatsen is aanmerkelijk hoger en neemt vanaf 2000 toe voor regio FoodValley. In 2000 lag het aandeel foodgerelateerde arbeidsplaatsen in de regio een factor 2.3 boven het landelijk gemiddelde en in 2014 is dat een factor 2.8. Conclusie: op basis van de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen neemt het economisch belang van het Foodcluster in regio FoodValley vanaf 2000 geleidelijk toe. Tussen 2013 en 2014 is overigens sprake van een afname. Het is helaas niet mogelijk om de ontwikkeling van de TGW te geven omdat deze gegevens voor de jaren 2010 t/m 2013 niet beschikbaar zijn. Gemeenten Vestigingen Tabel 8. geeft de ontwikkeling van het aantal vestigingen van het Foodcluster tussen 2010 en 2014 per gemeente van regio FoodValley. Tabel 8. Ontwikkeling aantal vestigingen foodcluster per gemeente van regio FoodValley verschil absoluut % Regio FoodValley % Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Absoluut nam het aantal foodbedrijven het sterkst toe in de gemeenten Ede en Nijkerk. Rhenen laat de sterkste relatieve groei zien (+20%), wel te bedenken dat het hier om een toename van slechts 3 bedrijven gaat. 10

11 Tabel 9. geeft de ontwikkeling van het totaal aantal bedrijfsvestigingen tussen 2010 en 2014 per gemeente van regio FoodValley. Tabel 9. Ontwikkeling totaal aantal bedrijfsvestigingen per gemeente van regio FoodValley verschil absoluut % Regio FoodValley % Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Naast de ontwikkeling van het absolute aantal bedrijven kan ook een beeld geschetst worden van de ontwikkeling van het aandeel bedrijven van het Foodcluster ten opzichte van het totaal aantal bedrijfsvestigingen, zie figuur 3. 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% Regio FoodValley Nederland Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Figuur 3. Ontwikkeling aandeel bedrijfsvestigingen Foodcluster ( ) Als eerder aangegeven neemt zowel landelijk als voor de regio FoodValley het aandeel van de foodclusterbedrijven af. Ofwel andere sectoren hebben meer nieuwe vestigingen. Mogelijke verklaring is dat binnen het Foodcluster de trend van meer zzp ers minder speelt. Ook voor de afzonderlijk gemeenten van regio FoodValley valt te constateren dat het relatieve aandeel van de foodclusterbedrijven afneemt. 11

12 Arbeidsplaatsen Tabel 10. geeft de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen van het Foodcluster tussen 2010 en 2014 per gemeente van regio FoodValley. Tabel 10. Ontwikkeling aantal arbeidsplaatsen Foodcluster per gemeente van regio FoodValley verschil absoluut % regio Foodvalley % Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Uit tabel 10. blijkt de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen van het Foodcluster vrij sterk te variëren tussen de afzonderlijke gemeenten. Scherpenzeel, Ede, Wageningen en Barneveld laten de sterkste groei zien. In Veenendaal en Nijkerk nam het aantal arbeidsplaatsen tussen 2010 en 2014 af. Ter vergelijking, landelijk was er sprake van een lichte stijging van het aantal arbeidsplaatsen van het foodcluster (+0,5%) Tabel 11. geeft de ontwikkeling van het totaal aantal arbeidsplaatsen tussen 2010 en 2014 per gemeente van de regio FoodValley. Tabel 11. Ontwikkeling totaal aantal arbeidsplaatsen per gemeente van regio FoodValley verschil absoluut % regio % Foodvalley Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Het aantal arbeidsplaatsen nam tussen 2010 en 2014 het meest toe in Scherpenzeel, Wageningen en Barneveld. Veenendaal is de enige gemeente met een sterke afname van het aantal arbeidsplaatsen (-9%), landelijk nam het aantal arbeidsplaatsen tussen 2010 en 2014 af met 2.4%. 12

13 Figuur 4. geeft de relatieve ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen van het Foodcluster Regio FoodValley Nederland 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Figuur 4. Ontwikkeling aandeel arbeidsplaatsen Foodcluster ( ) Het aandeel arbeidsplaatsen van de foodbedrijven nam in regio FoodValley tussen 2010 en 2014 meer toe dan gemiddeld in Nederland. Tussen 2010 en 2013 zien we in de meeste gemeenten een toename, terwijl tussen 2013 en 2014 een afname valt te constateren. De gemeente Scherpenzeel laat tussen de afzonderlijke jaren de sterkste groei zien. Opvallend voor Wageningen is - naast dat het de gemeente is met het hoogste aandeel foodgerelateerde banen dat tussen 2013 en 2014 sprake is van een vrij sterke afname. 13

14 14

15 3. Arbeidsmarkt 3.1 Situatie 2014 Het begrip beroepsbevolking is een economische term waaronder wordt verstaan de groep van mensen in de leeftijd tussen 15 en 74 jaar die minstens 12 uur per week werkt (de werkzame beroepsbevolking) plus de mensen die actief op zoek zijn naar een baan van minstens 12 uur per week (de werkloze beroepsbevolking). De beroepsbevolking van regio FoodValley bedroeg in 2014 in totaal mensen, dat is 53% van de totale bevolking. Landelijk is dit aandeel eveneens 53%. De werkgelegenheidsgraad geeft de verhouding tussen het aantal beschikbare arbeidsplaatsen en de omvang van de beroepsbevolking. Regio FoodValley had in 2014 een totaal van arbeidsplaatsen en daarmee een werkgelegenheidsgraad van de 92% tegen landelijk 90%. Tabel 12. geeft de cijfers voor de afzonderlijke gemeenten van regio FoodValley. Tabel 12. Werkgelegenheid gemeenten regio FoodValley, 2014 Beroepsbevolking Arbeidsplaatsen Werkgelegenheidsgraad Regio FoodValley % Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Voor de gemeenten Barneveld en Renswoude valt op dat deze over meer arbeidsplaatsen beschikken dan de beroepsbevolking groot is waardoor de werkgelegenheidsgraad > 100% is. Rhenen en Veenendaal vallen op door een relatief lage werkgelegenheidsgraad. De werkloosheidsgraad is het aandeel werklozen binnen de beroepsbevolking. Met werkloos wordt bedoelt dat iemand geen betaald werk heeft, maar dat wel zou willen, dus werkzoekend is. In 2014 had regio FoodValley een werkloze beroepsbevolking van personen, ofwel een werkloosheid van 6.5% tegen landelijk 7.4%. Tabel 13. Werkloosheid gemeenten regio FoodValley, 2014 Beroepsbevolking Werkloos Werkloosheidspercentage Regio FoodValley % Barneveld % Ede % Nijkerk % Renswoude % Rhenen % Scherpenzeel % Veenendaal % Wageningen % Het verschil in werkloosheid tussen de afzonderlijke FoodValley gemeenten is betrekkelijk gering en varieert van 5% tot 7%. De gemeenten Scherpenzeel en Renswoude hebben het laagste werkloosheidspercentage, het zijn ook de gemeenten met absoluut gezien een kleine beroepsbevolking. De gemeenten Wageningen en Veenendaal hebben de hoogste werkloosheid. 15

16 3.2 Ontwikkeling Bij de ontwikkeling van de arbeidsmarkt is het van belang om te realiseren dat de (beroeps)bevolking in regio FoodValley over het afgelopen decennium sterker groeide dan gemiddeld in Nederland. Tussen 2000 en 2014 nam de bevolking in regio FoodValley toe met 10% terwijl de beroepsbevolking met 15% toenam, landelijk was dit respectievelijk 6% en 11%. Voor de ontwikkeling van de arbeidsmarkt is het dus van belang om de verandering van het aantal arbeidsplaatsen te relateren aan de omvang van de beroepsbevolking. Om die reden worden hier de ontwikkeling van de werkgelegenheidsgraad (=arbeidsplaatsen/beroepsbevolking) en de ontwikkeling van het aandeel werklozen (=werklozen/beroepsbevolking) getoond. Werkgelegeheidsgraad Figuur 5. geeft de ontwikkeling van werkgelegenheidsgraad in regio FoodValley en Nederland als geheel Regio FoodValley Nederland Figuur 5. Ontwikkeling werkgelegenheidsgraad ( ) De figuur laat een sterke relatie zien tussen de regionale en landelijke ontwikkeling. Na 2011 is het effect van de economische crisis duidelijk zichtbaar is. Wat daarnaast opvalt is dat de werkgelegenheidsgraad in regio FoodValley structureel hoger is maar dat het verschil tussen regio en landelijk afneemt. De groei van het aantal banen in regio FoodValley blijft achter te bij de groei van de beroepsbevolking. De groei van de beroepsbevolking in regio FoodValley tussen 2000 en 2014 was 15% tegen landelijk 11%. Het aantal arbeidsplaatsen nam in regio FoodValley toe met 9% tegen landelijk een groei van 8%. Figuur 6. geeft de ontwikkeling van de werkgelegenheidsgraad voor de afzonderlijke FoodValley gemeenten 16

17 Barneveld Ede Rhenen Renswoude Nijkerk Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Figuur 6. Werkgelegeheidsgraad per FoodValley gemeente 17

18 De werkgelegenheidsgraad in gemeente Barneveld is vanaf 2004 min of meer constant net boven 110. De crisis vanaf 2011 heeft op de werkgelegenheid in gemeente Barneveld geen zichtbaar effect. Voor Ede en Veenendaal, de meest stedelijke gemeenten, is vanaf 2011 wel sprake van een relatief sterke afname van de werkgelegenheid. Voor de meeste gemeenten echter is de werkgelegenheidsgraad vrij constant. Rhenen valt op door een lage werkgelegenheid, terwijl Renswoude een opvallende toename laat zien in de werkgelegenheid na Gemeente Wageningen laat een geleidelijk afname zien tot 2008, daarna is de werkgelegenheid toegenomen, na 2011 is sprake van een lichte afname. Werkloosheid De ontwikkeling van de werkloosheid is een belangrijke indicatie voor de ontwikkeling van de arbeidsmarkt. Figuur 7 geeft de ontwikkeling voor regio FoodValley en Nederland over de periode Regio FoodValley Nederland Figuur 7. Ontwikkeling werkloosheid ( ) Ook deze figuur laat duidelijk zien dat de trend voor regio FoodValley volgt op de landelijke en dat de werkloosheid in regio FoodValley structureel lager is dan gemiddeld in Nederland. De ontwikkeling laat ook hier een duidelijk effect van de economische crisis zien vanaf De werkeloosheid in 2014 is de hoogste van de 21 ste eeuw tot nu toe. Wel is tussen 2013 en 2014 sprake van een afvlakking die mogelijk duidt op herstel. Figuur 8. geeft de ontwikkeling van de werkloosheid per gemeente van de regio FoodValley. Als eerder genoemd is er in 2014 betrekkelijk weinig verschil in het werkloosheidspercentage bij de afzonderlijke FoodValley gemeenten. Hetzelfde kan gezegd worden van de ontwikkeling van de werkloosheid vanaf 2000 (zie figuur 10). In alle gemeenten van de regio FoodValley is tussen 2000 en 2005 sprake van een stijging van de werklosheid, vervolgens is bij alle gemeenten tot 2008 sprake van een daling en neemt het daarna toe tot een niveau dat het hoogste is vanaf Wel is bij een aantal gemeenten tussen 2013 en 2014 sprake van een licht daling wat mogelijk duidt op een voorzichtig herstel. 18

19 19 Figuur 8. Werkloosheidspercentage FoodValley gemeente van 2000 tot Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen

20 20

21 4. Werkgelegenheid per sector 4.1 Situatie 2014 Als aangeven in hoofdstuk 2 heeft regio FoodValley in 2014 kleine 30 duizend bedrijfsvestigingen met in totaal 166 duizend arbeidsplaatsen. Figuur 9. geeft de verdeling van de arbeidsplaatsen in de FoodValley regio over de verschillende sectoren Duizenden Zakelijke dienstverlening Gezondheidszorg Detailhandel/autohandel Industrie/Delfstoffenwinning Groothandel Onderwijs Vervoer, opslag en Bouwnijverheid Overige dienstverlening Openbaar bestuur Horeca Landbouw/Visserij Financiële instellingen Nutsbedrijven Figuur 9. Werkgelegenheid per sector (indeling PWE, 2015) Afgezien van de absolute getallen is het interessant om na te gaan welke sectoren juist voor de FoodValley regio belangrijk zijn. Dat is te bepalen door het relatieve aandeel van de sector voor FoodValley te relateren aan het landelijk aandeel. Tabel 14 geeft een overzicht waarbij per sector een indexwaarde is bepaald voor de regio FoodValley. De voor Foodvalley belangrijkste sectoren hebben een index > 100. Tabel 14. Arbeidsplaatsen, absoluut en relatief per sector voor regio FoodValley (2014) Arbeidsplaatsen % FoodValley % Nederland Index FoodValley Zakelijke dienstverlening % 14.6% 102 Gezondheidszorg % 16.4% 85 Detailhandel, incl autohandel % 11.5% 107 Industrie, incl delfstoffenwinning % 9.9% 118 Groothandel % 6.2% 146 Onderwijs % 6.7% 113 Vervoer, opslag en communicatie % 8.5% 85 Bouwnijverheid % 5.4% 120 Overige dienstverlening % 4.5% 87 Openbaar bestuur % 5.3% 73 Horeca % 4.5% 85 Landbouw/Visserij % 2.7% 104 Financiële instellingen % 2.8% 69 Nutsbedrijven % 0.9% 40 21

22 Uit tabel 14. komt naar voren dat in de FoodValley regio groothandel relatief veel arbeidsplaatsen genereert. Bouwnijverheid en industrie blijken ook belangrijk voor de regio FoodValley evenals onderwijs. De sectoren met de relatief weinig arbeidsplaatsen zijn: nutsbedrijven, financiële instellingen en openbaar bestuur. Tabel 15. geeft per gemeente van regio FoodValley de indexwaarde voor het aantal arbeidsplaatsen per sector. Tabel 15. Index arbeidsplaatsen per sector en per gemeente van regio FoodValley (2014) Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Zakelijke dienstverlening Gezondheidszorg Detailhandel/autohandel Industrie/Delfstoffenwinning Groothandel Onderwijs Vervoer, opslag en comm Bouwnijverheid Overige dienstverlening Openbaar bestuur Horeca Landbouw/Visserij Financiële instellingen Nutsbedrijven Gemeente Barneveld heeft relatief veel arbeidsplaatsen in de landbouwsector en het openbaar bestuur. Bouwnijverheid, industrie en groothandel hebben daarnaast ook relatief veel arbeidplaatsen. Gemeente Ede geeft deels hetzelfde beeld, al is er een groot verschil met het aandeel arbeidsplaatsen voor openbar bestuur. Ede heeft bovendien veel werkgelegenheid in de gezoindheidszorg, de aanwezigheid van het ziekenhuis Gelderse Vallei lijkt daarvoor de verklaring. Nijkerk valt op door een hoog aandeel arbeidsplatsen in groothandel, industrie en bouwnijverheid. Opvallend is ook de hoge waarde voor financiële instellingen. De gemeenten Renswoude en Scherpenzeel vertonen als buurgemeenten opvallend veel overeenkomst. Beide vallen op door een hoog aandeel groothandel, daarnaast zijn er vooral de maaksectoren belangrijk: industrie, bouwnijverheid en landbouw. Gemeente Rhenen valt op door een hoog aandeel arbeidsplaatsten in de horeca sector, de aanwezigheid van Ouwenhands dierenpark lijkt daarvoor belangrijk. Voor gemeente Veendaal zijn naast groot- en detailhandel vooral belangrijk: industrie en de gecombineerde sector van vervoer, opslag en communicatie. Gemeente Wageningen tenslotte valt op door veel arbeidsplaatsen in de sectoren zakelijke dienstverlening en onderwijs, Wageningen Universiteit en Research lijkt daarvoor in belanrijke mate verantwoordelijk. Daarnaast heeft het openbaar bestuur in Wageningen relatief veel arbeidsplaatsen. Top- aandachtsectoren Naast de genoemde indeling naar sectoren, waarbij sommatie van de sectoren de totale werkgelegenheid weergeeft, is door PWE Gelderland ook een aantal top- en aandachtsectoren gedefinieerd. Bijlage 1. geeft een overzicht welke bedrijfscategorieën tot de top- en aandachtsectoren worden gerekend. Tussen de top- en aandachtsectoren zit soms overlap wat de bedrijfscategorieën betreft, zo maken bedrijven die onder het foodcluster vallen ook deel uit van de sector agrofood. Tot de laatste worden onder meer ook de primaire bedrijven gerekend. Hetzelfde geldt voor de health en het breder gedefinieerde medisch cluster. Tabel 16 geeft het aantal arbeidsplaatsen per top- en aandachtsector en het relatieve aandeel, waarbij indexwaarden van 120 of hoger zijn geaccentueerd. Tabel 16 Arbeidsplaatsen, absoluut en relatief per top- /aandachtsector voor regio FoodValley (2014) 22

23 Arbeidsplaatsen % FoodValley % Nederland Index FoodValley Foodcluster % 3.6% 277 Agrofood % 6.5% 201 Creative industrie % 3.5% 71 Energie en milieutech % 4.8% 125 Health % 1.8% 61 Medisch Cluster % 13.1% 89 Maakindustrie % 9.8% 119 Transport en Logistiek % 11.3% 114 Vrijetijdseconomie % 6.3% 84 ICT dienstverlening % 2.1% 131 Regio FoodValley scoort vooral goed voor de sectoren foodcluster en agrofood. Als aangeven zijn dit deels overlappende sectoren. Aangezien de indexwaarde voor agrofood lager is dan die van het foodcluster valt af te leiden dat de relatieve betekenis van de primaire sector in regio FoodValley betrekkelijk gering is! De regio heeft daarnaast relatief veel arbeidsplaatsen in de ICT dienstverlening 2 en de sectoren energie en milieutechnologie. Ook het aandeel banen in de maakindustrie en Transport & logistiek liggen in de regio boven het landelijk gemiddelde. Tabel 17 geeft de betekenis van de topsectoren uitgesplitst naar de regio FoodValley gemeenten, waarbij waarden van 120 of hoger zijn geaccentueerd. Tabel 17. Index arbeidsplaatsen top- en aandachtsector per gemeente van regio FoodValley (2014) Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Food cluster Agrofood Creatieve industrie Energie en milieutech Health Medisch cluster Maakindustrie Transport en Logistiek Vrijetijdseconomie ICT dienstverlening Naast het Foodcluster/ agrofood blijkt energie- en milieutechniek een belangrijke sector voor Wageningen en Veenendaal. Opvallend is ook dat maakindustrie en transport& logistiek belangrijke sectoren zijn in alle FoodValley gemeenten met uitzondering van Rhenen en Wageningen. Voor gemeente Veenendaal is ICT dienstverlening relatief sterk vertegenwoordigd. 2 ICT dienstverlening is op verzoek van de opdrachtgever toegevoegd en maakt geen deel uit van de door PWE Gelderland gedefinieerde top- en aandachtsectoren. 23

24 4.2 Ontwikkeling Figuur 10. geeft de verandering van het aantal arbeidsplaatsen per sector voor regio FoodValley tussen 2000 en Zakelijke dienstverlening Gezondheidszorg Detailhandel, incl. autohandel Industrie, incl. Groothandel Onderwijs Vervoer, opslag en Bouwnijverheid Overige dienstverlening Openbaar bestuur Horeca Landbouw/visserij Financiële instellingen Nutsbedrijven Figuur 10. Aantal arbeidplaasten regio FoodValley per sector in 2000 en 2014 Sinds 2000 heeft een herschikkeling plaatsgevonden van volgorde van de sectoren op basis van werkgelegeheid. In 2000 zorgde de industriesector nog voor de meeste werkgelegeheid, gevolg door detailhandel, zakelijke dienstverlening en gezonheidszorg. Tabel 18 geeft de relatieve ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen per sector Tabel 18. Verandering aantal arbeidsplaatsen regio FoodValley per sector ( ) 2014 Verschil absoluut % FoodValley % Nederland Zakelijke dienstverlening % +28% Gezondheidszorg % +41% Detailhandel, incl. autohandel % +10% Industrie incl. delfstoffenwinning % -21% Groothandel % -1% Onderwijs % +21% Vervoer, opslag en communicatie % +5% Bouwnijverheid % -13% Overige dienstverlening % +39% Openbaar bestuur % +2% Horeca % +19% Landbouw/visserij % -28% Financiële instellingen % -18% Nutsbedrijven % +16% Totaal % +8% De sterkste groei van het aantal arbeidsplaatsen heeft plaastgevonden in respectievelijk gezondheidszorg en zakelijke dienstverlening. Landelijk groeiden deze sectoren ook behoorlijk maar in de regio FoodValley was de groei sterker. Andere groeisectoren in regio FoodValley waren: onderwijs, detailhandel, overige dienstverlening en groothandel. Voor de eerste drie bleef de procentuel groei overigens achter bij de landelijke trend. Groothandel vormt een uitzonderijng het aantal arbeidsplaatsetn groeide in regio FoodValley met 10% terwijl er landelijk een afname was van 24

25 1%. Van de overige sectoren heeft de bouwnijverheid zich in de regio relatief goed staande weten te houden, het aantal arbeidsplaatsen nam in regio FoodValley met 4% toe terwijl er landelijk een afname was van 13%. De sectoren met de grootste afname aan arbeidsplaatsen in regio FoodValley waren: financiele instellingen, landbouw en visserij, industrie, opbenbaar bestuur en vervoer, opslag en communicatie. De afname in de industrie is wel duidelijk minder dan landelijk. De terugloop van het aantal arbeidsplaatsen bij openbaar bestuur is opmerkelijk omdat er landelijk sprake was van een groei met 2%. Figuur 11. geeft de verandering van het aantal arbeidsplaatsen volgens de indeling van de top- en aandachtsectoren. Food cluster Agro-complex Creatieve industrie Energie en Milieutechnologie Health Medisch cluster Maakindustrie Transport en Logistiek Vrijetijdseconomie ICT dienstverlening Figuur 11. Aantal arbeidplaasten regio FoodValley per top-/ aandachtsector in 2000 en Met uitzondering van de maakindustrie en health laten de top en aandachtsectoren in regio FoodValley een groei zien van het aantal arbeidsplaatsen tussen 2000 en Tabel 19. geeft aanvullende de relatieve ontwikkeling en de vergelijking met het landelijke beeld. Tabel 19. Verandering aantal arbeidsplaatsen regio FoodValley per top- aandachtsector ( ) 2014 verschil absoluut % regio FV % NL Food cluster % -1% Agro-complex % NB Creatieve industrie % +42% Energie en Milieutechnologie % -2% Health % +34% Medisch cluster % +36% Maakindustrie % -21% Transport en Logistiek % -1% Vrijetijdseconomie % +22% ICT dienstverlening % +42% Zowel absoluut als relatief is het aantal arbeidsplaatsen in regio FoodValley het sterkst gegroeid bij het medisch cluster, landelijk is hier overigens ook een sterke toename geweest. In vergelijking met de landelijke trend vallen vooral het Foodcluster en energie- en milieutechnologie op als onderscheidende groeisectoren voor regio FoodValley. De ontwikkeling van de ICT dienstverlening blijft duidelijke achter bij de landelijke trend. Figuur 12 geeft een uitsplitsing naar de FoodValley gemeenten van de verandering van het aantal arbeidsplaatsen per sector tussen 2000 en Bijlage 2. Geeft de achterliggende cijfers daarvan. 25

26 Figuur 12. Verandering aantal arbeidsplaatsen tussen 2000 en 2014 per sector en per gemeente. 26

27 5. Biologische landbouw 5.1 Situatie Regio FoodValley heeft in 2014 ca landbouwbedrijven, daarvan hebben 112 bedrijven een biologische productiewijze (skal gecertificeerd). Het betekent dat regio FoodValley ten opzichte van het landelijk gemiddelde relatief veel biologische landbouwbedrijven telt. Tabel 20 geeft een overzicht van het aantal en aandeel biologische bedrijven in regio FoodValley per productierichting Tabel 20. Aantal en aandeel biologische landbouwbedrijven regio FoodValley, 2014 Biologisch Totaal % % agrarisch FoodValley Nederland Bedrijven % 2% 279 index FoodValley Veehouderij % 2% 294 Melkveehouderij % 2% 241 Overige graasdierbedrijven % 1% 138 Vleeskalverbedrijven % 1% 179 Leghennenbedrijven % 16% 169 Varkensbedrijven % 2% 131 Overige hokdierbedrijven % 3% 529 Akkerbouw % 2% 131 Tuinbouw en blijvende teelt % 3% 620 De sector met de meeste biologische bedrijven is die van het houden van leghennen. De leghenhouderij is een van de belangrijkste veehouderijsectoren in de FoodValley regio, meer dan een kwart ervan is biologisch. Landelijk is dit overigens ook de sector met de meeste biologische bedrijven (16%). De vleeskalverhouderij is ook een belangrijke sector voor regio FoodValley, slechts een klein aandeel van deze bedrijven heeft een biologische productie. Opvallend voor regio FoodValley is verder een relatief hoog aandeel biologische melkveebedrijven en een hoog aandeel in de categorie overige hokdierbedrijven. Dit zijn vaak gemengde bedrijven die verschillende soorten dieren houden. Tuinbouw en akkerbouw zijn in regio FoodValley vrij marginale sectoren met veelal kleine bedrijven, desalniettemin zijn relatief veel tuinbouwbedrijven biologisch. Tabel 21. geeft het aantal biologische bedrijven per gemeente. Tabel 21. Aantal en aandeel biologische landbouwbedrijven per FoodValley gemeente, 2014 biologisch Totaal agrarisch % FoodValley index FoodValley Barneveld % 292 Ede % 275 Nijkerk % 142 Renswoude % 562 Rhenen % 63 Scherpenzeel % 544 Veenendaal % 0 Wageningen % 588 Gemeente Ede en Barneveld zijn de gemeenten met de meeste landbouwbedrijven, in beide gemeenten is 6% van de bedrijven biologisch. Gemeente Wageningen heeft relatief weliswaar de meeste biologische bedrijven, landbouw is er echter een marginale sector en vooral bedrijven met tuinbouw zijn hier biologisch. De betekenis van deze sector in regio FoodValley is eveneens gering. In de gemeenten Scherpenzeel en Renswoude is landbouw een in economisch opzicht belangrijkere sector. Het hoge aandeel van 11% biologische bedrijven wordt hier vooral bepaald door leghenbedrijven. Bijlage 3. geeft een uitsplitsing van het aantal biologische bedrijven per gemeenten naar verschillende productierichtingen 27

28 5.2 Ontwikkeling Tabel 22. geeft de ontwikkeling van het aantal biologische bedrijven in regio FoodValley en Nederland. Tabel 22. Ontwikkeling aantal biologische bedrijven regio FoodValley ( ) verschil % Foodvalley % Nederland Aantal biologische bedrijven % +19% Veehouderij % +25% Melkveehouderij % +4% Ov graasdierbedrijven % +4% Vleeskalverbedrijven % +125% Leghennenbedrijven % +414% Varkensbedrijven % +47% Overige hokdierbedrijven % +88% Akkerbouw % +23% Tuinbouw en blijvende teelt % +1% Opvallend is een sterke toename van het aantal biologische bedrijven vanaf Regio FoodValley heeft op dit vlak een duidelijke inhaalslag gemaakt. De leghen- en overige hokdierhouderij laten de sterkste groei zien. Ten opzichte van de landelijk trend vallen daarnaast vooral de graasdierbedrijven op door een relatief sterke groei van het aantal bedrijven met een biologische productiewijze. Figuur 11. geeft de ontwikkeling van het aantal biologische landbouwbedrijven per gemeente van de regio FoodValley van 2000 t/m Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Figuur 11. Ontwikkeling van het aantal biologische landbouwbedrijven per FoodValley gemeente. De gemeenten Barneveld, Ede en Renswoude laten een geleidelijke groei zien van het aantal biologische bedrijven. In Nijkerk, Scherpenzeel en Wageningen zien we een toename tussen 2000 en 2005 en daarna geen verdere groei. Het is een aanwijzing dat het maximale aantal hier bereikt is terwijl bij de eerst genoemde nog verdere groei mogelijk lijkt. Voor de gemeenten Rhenen en Veenendaal is de biologische landbouw al jaren beperkt tot 1 bedrijf. Bijlage 3. geeft een uitsplitsing van de ontwikkeling van het aantal biologische bedrijven per gemeenten naar verschillende productierichtingen. 28

29 Bijlage 1. Afbakening sectoren De indeling naar sectoren is gemaakt op basis van de sbi codering waarin typen bedrijven worden onderscheidden, zie Bij de standaard indeling worden 21 hoofdbedrijfstypen/ sectoren onderscheiden (A t/m U). Bij de indeling die door PWE Gelderland wordt gehanteerd ( en in dit rapport is overgenomen worden een aantal sectoren uit de standaardindeling samengevoegd terwijl 1 sector wordt opgesplitst (sector G; groot- en detailhandel) is opgesplitst, onderstaande tabel geeft het overzicht hoe de indelingen zich tot elkaar verhouden. Sectorindeling PWE Sectie sbi-codes 1 Landbouw/Visserij A Industrie/ delfstoffenwinning B C Nutsbedrijven D E Bouwnijverheid F Groothandel G Detailhandel / autohandel G Vervoer, opslag en communicatie H J ; Horeca I Financiële instellingen K Zakelijke dienstverlening L M N Openbaar bestuur O Onderwijs P Gezondheidszorg Q Overige dienstverlening R S T U Naast de standaard indeling heeft PWE Gelderland op basis van de sbi codering een aantal aandachten topsectoren gedefinieerd. Hieronder de sbi codes 3 die per aandacht- en top sector: 1 Food cluster Sbi codes: C 1011 t/m C 1107, C 2015, C 2020, C 2830, C 2893, G 4611, G 4617, G t/m G 46216, G46218, G46219, G 46231, G t/m G 4634, G 4636 t/m G4639, G 4661, G 46682, G 46752, M 71201, M 72111, M72191, M 72193, M 7731, N Deze SBI-codes zijn gebaseerd op de afbakening PID FOOD door Peter Louter. (PWE afbakening: PID_FOOD). Naast deze sbi-codes zijn voor Food een aantal specifieke bedrijven geselecteerd welke alleen in de regio FoodValley of de Stadsregio zijn gelokaliseerd: WUR, alle locaties (Centrale Berichtgever 6678), Groenhorst, alle locaties (Central Berichtgever 5235), Stoas Wageningen Vilentum Hogeschool ( ), Hogeschool VHL Wageningen ( ), Hogeschool VHL Velp ( ), Rijn IJssel College unit Middelbare Vakschool Wageningen ( ) Om de vergelijking met Nederland te maken zijn alle Groene Onderwijsinstellingen van vmbo, mbo en hbo en universiteit meegenomen. 2 Agro complex Omvat dezelfde sbi codes als het Food cluster aangevuld met de primaire landbouw, restant VGM, relevante groothandel en dienstverlening, sbi codes: A 0111 t/m A 0322, C 1200, G 46217, G 4622, G 46232, G 46241, G 46242, G 4635, M 7500 (PWE afbakening: AGRO, bijgewerkt op 15/2/2016) 3 Health/Life-sciences Sbi codes: C 1086, C 2110 C 2120, C 2660, C 32501, C 32502, G 46461, G 46462, M 72111, M 72112, M 72113, M72193, Q 86101, Q Deze SBI-codes zijn oorspronkelijk gebaseerd op de afbakening PID Health door Peter Louter. In het PWE-register is deze afbakening PID_Health genaamd. In verband met het nieuwe TOP-sectorenbeleid is aangesloten bij de door LISA gemaakte afbakening LISA_TOP_life_sciences. Bij deze afbakening is sbi 2670, 3319, 3329 afgevallen. Toegevoegd zijn de sbi-codes 72111, (PWE afbakening LISA_TOP_lifesciences) 3 voor de betekenis van de codes wordt verwezen naar de publicatie van de Kamer van Koophandel (link op deze pagina bovenaan). De indeling zal ook worden opgenomen op de website van PWE, dit was echter nog niet het geval op het moment dat deze notitie gepubliceerd is. 29

30 4 Medische cluster Omvat dezelfde selectie als Health/Life-sciences aangevuld met de volgende sbi-codes C 2670, C 3313, C3319, C 3329, G 4773, Q 86922, Q 86923, Q 86925, Q 86929, Q 88101, (PWE afbakening: MEDISCHE SECTOR =LISA_TOP_lifEsciences + extra SBI) 5 Energie en Milieu Technologie (EMT) Sbi codes: B 0610, B 0620, B 0910, C 16102, C 1910, C 19201, C 2011, C 2013, C 20141, C 20149, C 2120, C 2446, C 2521, C 2529, C 2530, C 2611 C 2612, C 2630, C 2651, C 2670, C 2711, C 2712, C 2720, C 2731, C 2732, C 2733, C 2740, C 2790, C 2811, C 2812, C 2813, C 2814, C 2815, C 2821, C 2825, C 2892, C 2931, C 3311, C 33121, C 33123, C 3313, C 3314, C 3321, C 33221, C 33223, C 3323, C 3324, D 35111, D D 35113, D 3512, D 3513, D 3514, E 3600, E 19202, E 3700, E 3811, E 3812, E 3821, E 3822, E 3831, E 3832, E 3900, G 4612, G 4652, G 46711, G 46712, G 46713, M 72111, M 72113, M 72191, M 72192, M 72199, M De afbakening EMT is opgesteld door de KvK Centraal Gelderland Clusterrapport EMT.pdf. Op verzoek van en in overleg met Stadsregio Arnhem-Nijmegen zijn enkele SBI-codes Toegevoegd :C 2630, C 33123, C 33223, C 3323, M 7112, (PWE afbakening: EMT) 6 Maakindustrie De maakindustrie bestaat uit sectie C (Industrie) en omvat daarbinnen alle sbi-codes; C 1011 t/m C (PWE afbakening: SBI_Sectie1=C) 7 Transport en logistiek (incl. groothandel) Sbi codes: G 4611 t/m G 46902, H 4910 t/m H Deze afbakening is gebaseerd op een (voorlopige) afbakening van de TOP-sector transport en logistiek van het ministerie ELI. (PWE afbakening: TOP_LOGISTIEK) 8 Vrijetijdseconomie/Recreatie en toerisme C 3012, G 45194, G 46492, G 46493, G 4730, G 47642, G 47643, G 47644, G 47722, G 47781, H 4910, H 4932, H 49391, H 5010, H 5030, H 5110, H 5222, H 5223, I t/m I 56102, I 5630, J 5914,, N 77111, N 7712, N 7721, N 7734, N 7911, N 7912, N 7990, N 8230, P 85511, P 85519, R 90011, R 90013, R 90041, R 90042, R 91021, R 91022, R 91041, R 91042, R 92001, R 92009, R t/m R 93299, S 9604 Deze indeling is gebaseerd op het IPO-rapport: Landelijke Standaard R&T Bij het berekenen van het aantal banen wordt rekening gehouden met gewichten (niet alle banen binnen een sbi worden toegeschreven aan R&T): Gewicht 10%: G 4730, H 4910, H 4932, H 5030, H 5110, H 5222, H 5223, N 77111; Gewicht 30%: G 47722, G 47781, N 7712, N 7734, P 85519, R 9311, R 9312, R 9314, R 9315, R 93191, R 93194, R 93195, R 93196, R 93199; Gewicht 50% H 5010; Gewicht 100%: overige sbi codes. Deze gewichten wijken daarmee iets af van de gewichten uit de oorspronkelijke afbakening. Bij het berekenen van de aantallen vestigingen worden geen gewichten gebruikt. Er wordt daarom gesproken over vestigingen met toeristische relevantie. (PWE afbakening: TOERISME) 9 Creatieve industrie Sbi codes: C 1820, J 5811, J 5813, J 5814, J 5819, J 59111, J 59112, J 5913, J 5914, J 5920, J 6010, J 6020, J 6321, M 7021, M71111, M 71112, M 7311, M 7312, M 74101, M 74102, M 74103, M 74201, N 8230, R 90011, R 90012, R 90013, R 9002, R 9003, R 90041, R 91011, R 91012, R 91019, R 91021, R 91022, R 9103, R 93211, R 93212, S 94993, S Deze indeling is gebaseerd op de LISA_TOP_Creatieve sector. (PWE afbakening: LISA_TOP_CREAT_IND) Op verzoek van Regio FoodValley, de opdrachtgever van deze rapportage is als aanvullende aandachtsector de ICT dienstverlening gefenieerd. 10 ICT Dienstvelening Sbi codes: J 6201, J 6202, J 6203, J

31 Bijlage 2. Verschil aantal arbeidsplaatsen tussen 2000 en 2014 per sector en gemeente Arbeidsplaatsen 2014 Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen FoodValley Landbouw/visserij Industrie/delfstoffenwinning Nutsbedrijven Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel/autohandel Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overige dienstverlening Totaal arbeidsplaatsen Food cluster Agro-complex Health Health/medisch cluster Maakindustrie Transport en Logistieke sector Vrijetijdseconomie Creatieve industrie EMT (Energie en Milieutechnologie) ICT dienstverlening Verandering , absoluut Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen FoodValley Landbouw/visserij Industrie/delfstoffenwinning Nutsbedrijven Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel/autohandel Vervoer, opslag en communicatie Horeca Financiële instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Onderwijs Gezondheidszorg Overige dienstverlening Totaal arbeidsplaatsen Food cluster Agro-complex Health Health/medisch cluster Maakindustrie Transport en Logistieke sector Vrijetijdseconomie Creatieve industrie EMT (Energie en Milieutechnologie) ICT dienstverlening Verandering relatief Barneveld Ede Nijkerk Renswoude Rhenen Scherpenzeel Veenendaal Wageningen FoodValley Landbouw/visserij -37% -29% -32% -25% -21% -22% -50% 81% -29% Industrie/delfstoffenwinning 5% -1% 9% 42% -54% -28% -30% 17% -9% Nutsbedrijven 100% 60% 100% -- 0% % 200% 36% Bouwnijverheid 22% -2% 43% 9% 30% 72% -27% -45% 4% Groothandel -6% 51% -6% 179% 6% 33% -23% 70% 10% Detailhandel/autohandel 18% 13% 9% -13% 12% 9% -2% 7% 9% Vervoer, opslag en communicatie -15% -3% 28% -50% -68% -26% -17% 20% -10% Horeca 4% 28% -2% 67% 52% 21% 10% 19% 17% Financiële instellingen -20% -49% -16% -100% -60% -50% -58% -64% -42% Zakelijke dienstverlening 42% 54% 46% 290% 16% 10% 12% 13% 33% Openbaar bestuur 38% -59% 27% -20% -63% 29% 16% -3% -22% Onderwijs 49% 29% 12% 100% 24% 20% 32% -8% 17% Gezondheidszorg 147% 55% 25% 233% 45% 59% 51% 35% 60% Overige dienstverlening 14% 17% 39% 200% 97% 86% 36% 18% 28% Totaal arbeidsplaatsen 17% 12% 14% 53% -2% 9% -7% 8% 9% Food cluster 7% 26% 24% 138% -9% 45% -12% 4% 16% Agro-complex -18% 1% 13% % -- 4% 2% Health -28% 47% -30% % 100% 47% -20% 2% Health/medisch cluster 104% 58% 1% 150% 77% 41% 28% 16% 48% Maakindustrie 5% -1% 9% 36% -55% -28% -30% 17% -9% Transport en Logistieke sector -7% 30% -3% 78% -32% 18% -24% 28% 2% Vrijetijdseconomie 16% 27% 19% 57% 83% 25% 14% 10% 24% Creatieve industrie 69% -14% 2% 160% 0% 2% 37% 10% EMT (Energie en Milieutechnologie) 41% 58% 44% 250% -26% -8% -3% 18% 23% ICT dienstverlening -29% -10% 146% 63% -77% 3% -7% 197% -2% 31