economie CSE GL en TL

Transcriptie

1 Examen VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 1 vrijdag 22 mei uur economie CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 45 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 57 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. GT-0233-a-15-1-o

2 Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. Het huishouden van Jan Steen Bij de beantwoording van de vragen 1 tot en met 5 hoef je geen gebruik te maken van informatiebronnen in de bijlage. Het gezin Steen bestaat uit Jan, Gretchen en twee kinderen. Het is chaos in huize Steen. Een radiator is kapot en het deurtje van de wasdroger is kromgetrokken. 1p 1 Jan belt de reparateur voor het repareren van de radiator. Na de reparatie krijgt hij de rekening: 203,00. Onder welke uitgavensoort valt deze reparatie? A dagelijkse uitgaven B huishoudelijke uitgaven C incidentele uitgaven D vaste lasten 2p 2 Gretchen wil een nieuwe wasdroger kopen. Op de site van de Consumentenbond bekijkt ze de testresultaten en kiest de beste koop uit. Volgens Jan kan ze beter naar de winkel gaan en zich daar laten voorlichten over wasdrogers. Noem een voordeel én een nadeel van het zich laten voorlichten in de winkel in plaats van het vergelijkend warenonderzoek van de consumentenbond te gebruiken. Doe het zo: Een voordeel is: Een nadeel is: Jan weet niet hoe het gezin er financieel voorstaat. Ik weet niet of er geld is voor een wasdroger, zegt hij. 2p 3 Jan houdt drie weken lang de huishoudelijke uitgaven bij. In deze drie weken heeft het gezin 605 aan huishoudelijke uitgaven besteed. Bereken in twee decimalen deze huishoudelijke uitgaven omgerekend per maand. Schrijf je berekening op. GT-0233-a-15-1-o 2 / 18 lees verder

3 1p 4 Jan heeft nog geen rekening gehouden met de reserveringen voor een andere auto. Zijn Peugeot 308 CC (cabriolet) heeft hij twee jaar geleden nieuw gekocht voor de aanschafprijs van Hij verwacht nu nog vijf jaar in de auto te rijden en hem dan te verkopen voor Hij wil dan een andere auto kopen waarvan de aanschafprijs is. Hoeveel moet Jan per maand reserveren om over vijf jaar de andere auto te kunnen kopen? A 119,05 B 166,67 C 333,34 D 458,34 Jan heeft een beknopt overzicht gemaakt van de maandelijkse financiële situatie van zijn gezin. inkomsten huur, gas en licht 780 gemeentelijke belastingen 160 ziektekostenverzekering 290 contributies, abonnementen 250 autokosten 500 1p 5 Jan zoekt naar mogelijke oplossingen om te bezuinigen, maar ziet dat hij op een aantal uitgaven op korte termijn niet kán bezuinigen. Noem een uitgave van Jan en Gretchen waar ze op korte termijn niet op kunnen bezuinigen. Leg uit waarom dat niet kan. GT-0233-a-15-1-o 3 / 18 lees verder

4 Zure appels Bij de beantwoording van de vragen 6 tot en met 11 moet je soms gebruikmaken van informatiebronnen 1 en 2 in de bijlage. Fred Langen is 55 jaar en eigenaar van een groente- en fruitwinkel. s Ochtends staat Fred al om 4.00 uur op om op tijd bij de veiling te zijn om zijn producten in te kopen. s Avonds komt hij pas na uur uitgeput binnen, waar zijn vriend Sjoerd met een bord aardappelen en bloemkool zit te wachten. Fred merkt de laatste jaren dat de zaken minder gaan. Aan het eind van het jaar blijft er steeds minder winst over. Zijn vriend Sjoerd blijft er maar over klagen. Sjoerd wil graag een week op vakantie met Fred. Gebruik informatiebron 1. 1p 6 Bereken voor Fred het nettoresultaat over de maand mei. Geef ook aan of dit een positief of een negatief resultaat is. Schrijf je berekening op. Fred kijkt op de site van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD). Hij wil zijn brutowinstmarges vergelijken met die van andere groentezaken. Gebruik informatiebron 1. 2p 7 Fred ziet dat zijn brutowinstmarge op fruit hoger is dan zijn brutowinstmarge op groente. Bereken in één decimaal de brutowinstmarge op fruit als percentage van de inkoop. Schrijf je berekening op. 1p 8 Sjoerd kijkt met Fred mee. Hij heeft gezien dat de brutowinstmarge op groente veel hoger is dan op veel andere producten, bijvoorbeeld wasmiddelen. Verklaar waarom de brutowinstmarge op groente veel hoger moet zijn dan de brutowinstmarge op wasmiddelen. GT-0233-a-15-1-o 4 / 18 lees verder

5 Sjoerd wordt niet bepaald vrolijk van de financiële situatie. Er moet iets gebeuren. Fred is nog veel te jong om te stoppen met werken en een bedrijf dat niet geweldig loopt, is ook niet makkelijk te verkopen. Gebruik informatiebron 2. 2p 9 Fred heeft wel een idee waarom de winkel minder goed loopt. Hij heeft veel concurrentie van de supermarkt uit het dorp. De mensen kopen steeds vaker hun aardappelen, groente en fruit bij de supermarkt. Fred laat zijn vriend twee tabellen zien die hij tegen kwam in een vakblad. In een tabel ziet hij dat in 2002 de totale bestedingen aan aardappelen, groente en fruit miljoen bedroegen. In 2012 bedroegen de totale bestedingen aan aardappelen, groente en fruit miljoen. In de andere tabel staan de marktaandelen vermeld. Het marktaandeel is het aandeel dat een aanbieder van een goed heeft in de totale afzet op de betreffende markt in een periode. Bereken in één decimaal met hoeveel procent de totale bestedingen in de groentezaken in 2012 zijn gedaald ten opzichte van Schrijf je berekening op. Sjoerd stelt voor dat Fred maar eens na moet denken over zijn mogelijkheden tot verbetering van de financiële situatie. Gelukkig krijgt Fred hulp van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel. Dat begint een landelijke campagne met de volgende slogan: Echte smaak beleef je bij de groenteman. 1p 10 Fred zal zich moeten onderscheiden van de supermarkt. Hij gaat zich richten op de punten uit de campagne: deskundig advies, persoonlijke service, kwaliteit en een ruim assortiment. Op welke p van de marketing gaat hij zich dan richten? A plaatsbeleid B prijsbeleid C productbeleid D promotiebeleid 1p 11 Ondanks pogingen weer winst te maken, lukt dat niet. Sjoerd vraagt Fred na te denken over stoppen met zijn eigen zaak en te gaan solliciteren. Verklaar waarom het voor Fred voordeliger kan zijn om werknemer te worden dan eigenaar te blijven. GT-0233-a-15-1-o 5 / 18 lees verder

6 Polen heen en weer Bij de beantwoording van de vragen 12 tot en met 17 moet je soms gebruikmaken van informatiebron 3 in de bijlage. Uit de krant: Meerderheid van de Polen verlaat Nederland na verloop van tijd Van de Polen die sinds 2000 in Nederland zijn komen werken, is inmiddels bijna 60 procent weer vertrokken uit Nederland. Ongeveer 90 procent van de Polen die Nederland verlieten, keerde uiteindelijk terug naar hun geboorteland. 1p 12 Lech is een achttienjarige jongen uit Polen. Hij denkt erover om in Nederland te gaan werken. Het feit dat Polen lid is van de Europese Unie (EU) maakt het voor Lech makkelijker in Nederland te gaan werken. Welke regeling (afspraak) binnen de EU maakt het voor Lech mogelijk dat hij gemakkelijk in Nederland kan gaan werken? Gebruik informatiebron 3. 2p 13 Lech hoort dat sommige Nederlanders bang zijn dat de Polen hun banen inpikken. Volgens Lech is het aandeel Poolse werknemers in Nederland echter maar heel klein. Eind 2010 waren er in Nederland werkzame personen. Bereken in twee decimalen hoeveel procent van de in Nederland werkzame personen eind 2010 bestond uit Poolse immigranten. Neem daarvoor de immigratie van 2000 tot en met Schrijf je berekening op. GT-0233-a-15-1-o 6 / 18 lees verder

7 1p 14 Lech heeft zich goed laten informeren en heeft besloten om in Nederland te gaan werken. Hij gaat dus zijn geld verdienen in Nederland. Hij wil het meeste geld uitgeven in Polen. Hij denkt dat de koopkracht van zijn inkomen in Polen groter is dan in Nederland. Verklaar waarom de koopkracht van Lechs inkomen in Polen groter kan zijn dan in Nederland. 1p 15 Een Nederlandse werknemer zou de baan van Lech ook kunnen krijgen. Deze Nederlandse werknemer zou zijn geld dan in Nederland besteden. De vader van Lech zegt: Als het geld in Polen wordt uitgegeven in plaats van in Nederland zal de werkgelegenheid in Nederland gaan dalen. Geef een argument voor de mening van de vader van Lech. 1p 16 Door de vorming van de EU is de concurrentie op de arbeidsmarkt toegenomen. Dat kan nadelig zijn voor Nederland. Er zijn ook economen die beweren dat het juist voordelig is voor de Nederlandse werkgelegenheid als Poolse werknemers in Nederland komen werken. Hieronder staan 3 tussenstappen: 1 aanbod van arbeid stijgt 2 concurrentiepositie van Nederlandse bedrijven verbetert 3 loonkosten dalen Zet de tussenstappen in een zodanige volgorde dat de gedachtegang van deze economen juist wordt weergegeven. A Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt B Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt C Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt D Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt E Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt F Polen komen in Nederland werken werkgelegenheid stijgt 1p 17 Er is veel discussie over de komst van Polen. Sommige economen zeggen dat de werkgelegenheid voor de Nederlandse werknemers verbetert, anderen denken van niet. Er is ook een groep economen die nog verdergaat. Volgens hen kán Nederland in de toekomst helemaal niet zonder buitenlandse werknemers. Geef een argument voor de mening van deze laatste groep economen. GT-0233-a-15-1-o 7 / 18 lees verder

8 Sommige rijken willen aangepakt worden! Bij de beantwoording van de vragen 18 tot en met 23 moet je soms gebruikmaken van informatiebronnen 4 en 5 in de bijlage. Diverse landen hebben besloten hun welgestelde burgers zwaarder te belasten. Vaak is dat gebeurd na een voorstel van die rijken zelf, zoals in de V.S. en Duitsland. Een groep Duitse miljonairs wil meer belasting betalen. Er wordt altijd gesproken over bezuinigen, nooit over belastingverhogingen, zei één van hen. Hoe is dat in Nederland? Het is opvallend stil in Nederland. Geen voorstellen van rijken om een solidariteitsheffing te mogen betalen. Maar ook geen plannen van het kabinet voor een rijkentaks. 1p 18 Thea en Wibo zijn beiden miljonair en hebben beiden een topinkomen. Thea zegt dat zij best meer inkomstenbelasting wil betalen en vindt dat het tarief in de hoogste belastingschijf zou moeten stijgen. Van welk belastingbeginsel is hier sprake? A doelmatigheidsbeginsel B draagkrachtbeginsel C profijtbeginsel GT-0233-a-15-1-o 8 / 18 lees verder

9 Gegeven zijn de volgende grafieken te betalen belasting oud grafiek A belastbaar inkomen nieuw te betalen belasting oud grafiek B belastbaar inkomen nieuw te betalen belasting oud grafiek C belastbaar inkomen nieuw te betalen belasting grafiek D oud nieuw belastbaar inkomen 1p 19 In welke grafiek gaan alléén Nederlanders in de hogere belastingtarieven meer belasting betalen? A grafiek A B grafiek B C grafiek C D grafiek D Gebruik informatiebron 4. 2p 20 Laten we eens kijken hoeveel belasting jij nu moet betalen, zegt Wibo. Thea heeft in 2010 een belastbaar inkomen van Bereken hoeveel belasting Thea over 2010 moet betalen. Schrijf je berekening op. GT-0233-a-15-1-o 9 / 18 lees verder

10 De verhoging levert de overheid wel meer geld op, maar aan de andere kant dalen juist de inkomsten van de overheid!, zegt Thea. Want, wanneer die groep grootverdieners meer inkomstenbelasting moet gaan betalen, gaat hun besteedbaar inkomen achteruit. Wibo zegt dat een stijging van het belastingtarief van 52% naar 60% niet hoeft te betekenen dat de bestedingen ook achteruit gaan. 2p 21 De bestedingen van de grootverdieners hoeven in dat geval niet te dalen. Leg dit uit. Gebruik informatiebron 5. 2p 22 Stel dat de 1,2% belasting die nu over het belastbaar vermogen wordt geheven, in 2010 verhoogd was van 1,2% naar 2,2%. Ga ervan uit dat het gemiddelde vermogen op 1 januari 2010 van de miljonairs was. In 2010 waren er in Nederland miljonairs. Bereken hoeveel euro belasting de Nederlandse overheid in 2010 extra zou hebben ontvangen van alle miljonairs door de stijging van de vermogensrendementsheffing. Schrijf je berekening op. 1p 23 Als de overheid de belastingpercentages verhoogt, zullen de belastinginkomsten toenemen. Toch blijkt uit onderzoek dat als de percentages te veel stijgen, de belastinginkomsten weer zullen afnemen. Geef hiervoor een verklaring. GT-0233-a-15-1-o 10 / 18 lees verder

11 Iedereen gratis aan de glasvezel! Bij de beantwoording van de vragen 24 tot en met 28 moet je soms gebruikmaken van informatiebron 6 in de bijlage. Steeds meer huishoudens gaan over op glasvezel. De huishoudens kunnen kiezen uit meerdere serviceproviders. De serviceproviders bieden een pakket producten aan. Eind 2010 is Glasco BV, één van de bedrijven dat glasvezelnetwerken aanlegt, begonnen met de voorbereiding van het aanleggen van een netwerk in Winterswijk. Om de kosten terug te verdienen moest minimaal 40% van de huishoudens een abonnement afsluiten bij een serviceprovider. 1p 24 Ondanks het feit dat de aanmeldperiode een keer verlengd is, bleef de aanmelding in Winterswijk bij 31% steken. Toch is door Glasco BV besloten te beginnen met de aanleg van het glasvezelnetwerk. Geef een argument waarom hiertoe besloten is. 1p 25 De aansluiting op het glasvezelnetwerk wordt betaald door de providers waar de abonnementen bij worden afgesloten. Voor de consument is deze aansluiting gratis. Veel economen beweren echter dat dit niet waar is. Gratis bestaat niet is de mening van deze economen. Leg uit waarom de aansluiting voor de consument helemaal niet gratis is. GT-0233-a-15-1-o 11 / 18 lees verder

12 Gebruik informatiebron 6. 1p 26 De familie Voorman was één van de eerste die in Winterswijk koos voor glasvezel. Hiervoor moesten zij een provider kiezen. In de informatiebron staan de voorwaarden van de providers vermeld. De familie Voorman wil graag internet met een snelheid van 50Mb, nummerbehoud en onbeperkt bellen in Nederland en digitale tv zonder pluspakket. Bovendien willen ze hulp bij de installatie. Ze hebben berekend dat provider A hun het eerste jaar 695 zou gaan kosten. Bereken in hele euro s de kosten in het eerste jaar voor de familie Voorman als ze kiezen voor provider B. Schrijf je berekening op. 1p 27 Glasco BV is vooral actief in Oost-Nederland. Volgens het bedrijf biedt glasvezel juist voor deze regio veel voordelen. Hier is namelijk sprake van een bevolkingskrimp, mede doordat werknemers naar het westen trekken omdat daar meer werkgelegenheid is. Het snelle internet zou volgens de directie van Glasco BV de bevolkingskrimp kunnen doen afnemen. Hieronder staan drie economische verschijnselen. 1 minder reistijd 2 makkelijker thuiswerken 3 noodzaak van verhuizen is minder Zet de verschijnselen in een zodanige volgorde dat ze een logische gedachtegang vormen. A sneller internet minder bevolkingskrimp B sneller internet minder bevolkingskrimp C sneller internet minder bevolkingskrimp D sneller internet minder bevolkingskrimp E sneller internet minder bevolkingskrimp F sneller internet minder bevolkingskrimp 1p 28 De gemeenten in de krimpgebieden hebben er belang bij dat hun inwoners niet massaal naar het westen verhuizen. Verklaar waarom de gemeenten in de krimpgebieden liever niet willen dat mensen uit krimpgebieden massaal naar het westen verhuizen. GT-0233-a-15-1-o 12 / 18 lees verder

13 Trein versus auto Bij de beantwoording van de vragen 29 tot en met 33 moet je soms gebruikmaken van informatiebron 7 in de bijlage. Piet, Kees, Jan en Klaas wonen in Den Haag. Ze gaan al jaren met de auto naar hun werk in Utrecht. Op een personeelsfeestje spreken ze elkaar en Jan vraagt aan de anderen: Waarom gaan we eigenlijk niet met de trein in plaats van met de auto met al die files? Jan reist net als de anderen twee keer in de week heen en terug naar Utrecht. De overige werkdagen werkt hij thuis. Hij werkt 45 weken per jaar. Jan besluit eens te onderzoeken wat voordeliger is. Gebruik informatiebron 7. 2p 29 Als Jan met de trein gaat, reist hij tweede klas. De Nederlandse Spoorwegen wil reizigers meer met de trein laten reizen. Daarom heeft NS het Altijd Voordeel Abonnement bedacht. Dat kost 240 per jaar. Hiermee reist de reiziger in de spitsuren met het 20% kortingstarief en in de daluren met het 40% kortingstarief. Jan reist altijd in de spitsuren. Bereken in hele euro s hoeveel de gemiddelde reiskosten per maand van Jan bedragen als hij met de trein reist en hij een Altijd Voordeel Abonnement neemt. Schrijf je berekening op. 2p 30 Jan moet nu natuurlijk ook uitrekenen hoeveel het kost als hij met de auto naar zijn werk reist. Hij zet de kosten van zijn auto in een tabel. gemiddelde jaarlijkse afschrijvingskosten gemiddelde jaarlijkse onderhoudskosten belasting en verzekering per jaar De auto rijdt 1:14 en de benzine kost 1,68 per liter. De enkele reisafstand van Den Haag naar Utrecht bedraagt 67 kilometer. Bereken in twee decimalen hoeveel het Jan gemiddeld per maand kost om met de auto naar zijn werk te reizen. Schrijf je berekening op. GT-0233-a-15-1-o 13 / 18 lees verder

14 1p 31 Jan heeft een berekening gemaakt en laat die aan Kees zien. Kees zegt: Ja, dat is mooi, maar deze tabel (zie vraag 30) is niet helemaal eerlijk. Je rijdt per jaar kilometer. De kosten in de tabel die jij meerekent, moet je niet volledig meerekenen voor het woon-werkverkeer. Leg uit waarom de kosten uit de tabel niet volledig meegerekend moeten worden bij de berekening van de autokosten voor het woonwerkverkeer. De Nederlandse overheid wil graag dat mensen de auto laten staan en vaker de trein nemen, vooral om het aantal files te verminderen. 1p 32 Nederland wordt wel de toegangspoort tot Europa genoemd. Goederen die bestemd zijn voor Europa komen via de havens van Rotterdam en Amsterdam ons land binnen. Verklaar waarom het in bovenstaand verband voor de Nederlandse economie belangrijk is dat het aantal files wordt verminderd. 1p 33 Eén van de mogelijke oplossingen voor het fileprobleem is met de trein naar het werk reizen. Klaas vindt dat de werkgevers de kosten van de trein moeten betalen voor hun werknemers. Piet vindt van niet. Vind jij het terecht dat de werkgevers mee moeten betalen voor de treinkosten van het woon-werkverkeer van de werknemers? Geef een argument voor je mening. GT-0233-a-15-1-o 14 / 18 lees verder

15 De prijzen rijzen de pan uit Bij de beantwoording van de vragen 34 tot en met 38 moet je soms gebruikmaken van informatiebronnen 8 en 9 in de bijlage. Mees is 16 jaar en was een weekend weg met zijn oma. Die praatte voortdurend over hoe duur alles is en dat vroeger alles goedkoper was. Nu hij weer thuis is, wil hij gaan uitzoeken of dit werkelijk het geval is. Gebruik informatiebron 8. 1p 34 Mees bekijkt de tabel die hij heeft gevonden op de site van het CBS. Hij ziet dat de aardappelen de laatste zes jaar het meest in prijs gestegen zijn. In januari 2005 kostte een kilo aardappelen 1,03. Bereken in twee decimalen hoeveel een kilo aardappelen in januari 2011 kost. Schrijf je berekening op. 1p 35 Mees ziet in de tabel ook vijf producten staan die het meest in prijs gedaald zijn in de afgelopen zes jaar. Al deze producten behoren tot de groep elektronica. Leg uit waarom elektronische producten gemiddeld steeds goedkoper worden, terwijl de prijzen van de grondstoffen voor deze producten gelijk bleven of zelfs hoger zijn geworden. 1p 36 Uit informatiebron 8 blijkt dat de prijs van aardappelen meer is gestegen dan de prijs van benzine. Toch kan een gezin meer last hebben van de prijsstijging van benzine dan van aardappelen. Geef hiervoor een verklaring. GT-0233-a-15-1-o 15 / 18 lees verder

16 1p 37 Naast de prijzen van aardappelen en benzine, zijn de prijzen van veel andere producten ook gestegen. Mees denkt dat de gevolgen van deze prijsstijgingen voor de bedrijven negatief zullen zijn. Hij is bang dat de werkloosheid in Nederland zal toenemen als de inflatie in Nederland hoger is dan in het buitenland. Hieronder staan drie verschijnselen: 1 Nederlandse consumenten kopen meer producten in het buitenland die ze voorheen kochten in Nederland. 2 productie in Nederland neemt af 3 werkgelegenheid in Nederland neemt af Zet de verschijnselen in een zodanige volgorde dat een logische gedachtegang ontstaat. A hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt B hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt C hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt D hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt E hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt F hogere inflatie in Nederland werkloosheid in Nederland stijgt Gebruik informatiebron 9. 1p 38 Mees klasgenoot Astrid maakt zich vooral zorgen over de gevolgen van de prijsstijging voor de consumenten. Astrid ziet in de krant een diagram. Wat is er in het betreffende jaar (ongeveer) met de koopkracht van de consument gebeurd? A De koopkracht is gedaald met 0,5%. B De koopkracht is gedaald met 2,5%. C De koopkracht is gedaald met 3,0%. D De koopkracht is gestegen met 0,5%. E De koopkracht is gestegen met 2,5%. F De koopkracht is gestegen met 3,0%. GT-0233-a-15-1-o 16 / 18 lees verder

17 Koffiepraat Bij de beantwoording van de vragen 39 tot en met 45 moet je soms gebruikmaken van informatiebronnen 10 en 11 in de bijlage. Toen Kees een pak koffie openmaakte om koffie te zetten, zag hij dat deze koffie uit Guatemala kwam. Gebruik informatiebron 10. 2p 39 Guatemala is een van de belangrijkste koffieproducenten van de wereld. Toch is het maar een kleine producent vergeleken met Brazilië. Brazilië levert één derde (1/3) van de wereldproductie van koffie. Bereken in één decimaal hoeveel procent van de wereldproductie van koffie in Guatemala wordt geproduceerd. Schrijf je berekening op. 1p 40 Het gaat niet goed met de koffieboeren. Volgens een woordvoerder van de milieuorganisatie Greenpeace vormt de aanleg van nieuwe plantages niet alleen een milieuprobleem, maar is het ook één van de oorzaken van de crisis bij de koffieboeren. Hieronder staan drie verschijnselen. 1 groter aanbod van koffie 2 grotere productie van koffie 3 lagere prijzen van koffie Zet de verschijnselen in een zodanige volgorde dat een logische gedachtegang ontstaat. A nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren B nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren C nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren D nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren E nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren F nieuwe koffieplantages crisis bij de koffieboeren 1p 41 Koffie is een belangrijk exportproduct van Guatemala. De lage exportprijzen voor koffie hebben gevolgen voor de ruilvoet van Guatemala. Stel dat de exportprijs van koffie uit Guatemala daalt en de importprijzen voor Guatemala niet veranderen. Wat zal er dan gebeuren met de ruilvoet van Guatemala? A De ruilvoet van Guatemala zal gelijk blijven. B De ruilvoet van Guatemala zal verbeteren. C De ruilvoet van Guatemala zal verslechteren. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. GT-0233-a-15-1-o 17 / 18 lees verder

18 1p 42 Guatemala produceert koffie van een goede kwaliteit. Het is alleen jammer dat koffie de laatste jaren steeds minder opbrengt. Gelukkig heeft Guatemala geen monocultuur. Wat is voor een land het nadeel van het hebben van een monocultuur? De arme boeren van Guatemala hebben vaak geen reserves. Vooral voor hen is samenwerken met organisaties als Max Havelaar een manier om iets te doen aan hun slechte inkomenspositie. Voor de Max Havelaar koffie moeten wij in Nederland iets meer betalen dan voor gewone koffie. Gebruik informatiebron 11. 2p 43 Een pak gewone koffie kost 1,80 in de supermarkt. Een vergelijkbaar pak Max Havelaarkoffie kost 1,95. Hoeveel procent van de consumenten is volgens de enquête-uitslag bereid de hogere Max Havelaarprijs te betalen? Schrijf je berekening op. 1p 44 Een andere manier om iets aan de armoede te doen, is ontwikkelingshulp. Guatemala is één van de landen waaraan Nederland ontwikkelingshulp gaf. Een voorwaarde voor het krijgen van ontwikkelingshulp van Nederland is het hebben van een goed bestuur. Waarom heeft het sturen van ontwikkelingshulp naar een land met een slecht bestuur weinig positieve gevolgen voor de bevolking? 1p 45 Nederland gaf een vast percentage van het nationaal inkomen als ontwikkelingshulp. Piet vindt het beter een vast bedrag per jaar te besteden aan ontwikkelingshulp. Marieke zegt: Een vast percentage van het nationaal inkomen is bij economische groei op termijn voordeliger voor de ontwikkelingslanden dan een vast bedrag aan ontwikkelingshulp. Leg de mening van Marieke uit. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde GT-0233-a-15-1-o 18 / 18 lees verder

19 Bijlage VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 1 economie CSE GL en TL GT-0233-a-15-1-b

20 Zure appels informatiebron 1 Uit de administratie van Fred Financieel overzicht van de maand mei verkoop groente inkoop groente verkoop fruit inkoop fruit vaste bedrijfskosten variabele bedrijfskosten 775 informatiebron 2 Aardappelen, groente en fruit Marktaandelen van verkoopkanalen (totaal) supermarkten 69% 77% groentezaken 13% 10% ambulante handel 11% 8% niet-detailhandel 3% 2% overige winkels 4% 3% totaal 100% 100% bron: HBD GT-0233-a-15-1-b 2 / 8 lees verder

21 Polen heen en weer informatiebron 3 Aantal Poolse immigranten jaar aantal totaal Uit onderzoek is gebleken dat van alle Polen die in deze periode naar Nederland kwamen er eind 2010 nog 40% werkzaam was in Nederland. bron: CBS GT-0233-a-15-1-b 3 / 8 lees verder

22 Sommige rijken willen aangepakt worden! informatiebron 4 Schijventarief 2010 schijf belastbaar inkomen percentage belasting belasting over het totaal van de schijven 1 t/m ,45% van t/m ,95% van t/m % meer dan % informatiebron 5 Vermogensrendementsheffing De vermogensrendementsheffing is ingevoerd met de Wet inkomstenbelasting Het rendement is gesteld op 4% van het belastbaar vermogen op 1 januari. Dit wordt in box 3 belast met 30%. Dit komt dus neer op 1,2% belasting over het belastbaar vermogen. Voor 2010 is een vast bedrag van aan vermogen vrijgesteld van belasting. GT-0233-a-15-1-b 4 / 8 lees verder

23 Iedereen gratis aan de glasvezel! informatiebron 6 Verschillende prijzen voor internet, telefonie en installatie Provider A Provider B pakket omschrijving per maand pakket omschrijving per maand INTERNET INTERNET Triple A 50 Mb eerste 3 maanden 45 Compleet 50 Mb eerste 2 maanden gratis na 3 maanden 55 na 2 maanden 60 Triple A 100 Mb eerste 3 maanden 65 Compleet 100 Mb eerste 2 maanden gratis na 3 maanden 75 na 2 maanden 85 RADIO + TELEVISIE RADIO + TELEVISIE Radio 40 zenders Radio 40 zenders Digitale TV 69 zenders Digitale TV 69 zenders Plus pakket 43 zenders 10 Plus Pakket 43 zenders 10 BELLEN BELLEN Nummerbehoud éénmalig 5 Nummerbehoud gratis Voic ja Voic ja Onbeperkt bellen in NL ja 5 Onbeperkt bellen in NL ja 7,50 INSTALLATIE INSTALLATIE Hulp bij installatie gratis Hulp bij installatie éénmalig 20 GT-0233-a-15-1-b 5 / 8 lees verder

24 Trein versus auto informatiebron 7 Prijzen Den Haag - Utrecht Vertrek 16:38 Aankomst 17:16 Tijd Station/Halte Spoor Richting Reisdetails 16:38 17:16 Den Haag Centraal Utrecht Centraal 4 12 Gouda Intercity (NS) Toon tussenstations Informatie over stations Winkels, restaurants, enz in die omgeving Zet uw reisadvies in uw agenda Vertrektijden als u nu gaat reizen Vervoersvoorwaarden per vervoerder Prijs voor deze reis 2 e klas 1 e klas Kortingspercentage vol tarief 20% 40% vol tarief 20% 40% Enkele reis 9,70 7,80 5,80 16,50 13,20 9,90 Dagretour 19,40 15,60 11,60 33,00 26,40 19,80 bron: GT-0233-a-15-1-b 6 / 8 lees verder

25 De prijzen rijzen de pan uit informatiebron 8 Prijsverandering januari 2011 ten opzichte van januari 2005 top 5 gestegen prijzen in % top 5 gedaalde prijzen in % aardappelen + 126,2% televisies en videoapparatuur - 62,9% benzine + 76,6% foto- en filmapparatuur - 60,8% dieselolie + 46,7% fotografie en film - 56,6% shag + 39,2% telefoonapparatuur - 49,1% sieraden en horloges + 37,6% computerapparatuur - 48,4% naar: CBS informatiebron 9 Procentuele verandering nominale lonen en inflatie 3,5 % 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 nominale lonen inflatie GT-0233-a-15-1-b 7 / 8 lees verder

26 Koffiepraat informatiebron 10 Top vijf koffieproducerende landen productie in zakken van 60 kilo 1 Brazilië Vietnam Colombia Indonesië Guatemala bron: informatiebron 11 Enquêtevraag Hoeveel % bent u bereid maximaal extra te betalen voor Max Havelaarkoffie? Uitslag enquête 62% van de consumenten is niet bereid extra te betalen. 20% van de consumenten is bereid maximaal 5% extra te betalen. 12% van de consumenten is bereid maximaal 10% extra te betalen. 3% van de consumenten is bereid maximaal 20% extra te betalen. 3% van de consumenten is bereid meer dan 20% extra te betalen. bron: einde GT-0233-a-15-1-b 8 / 8 lees verder

27 Correctievoorschrift VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 1 economie CSE GL en TL Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Inzenden scores 6 Bronvermeldingen 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit v.w.o.-h.a.v.o.-m.a.v.o.-v.b.o. Voorts heeft het College voor Toetsen en Examens op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet College voor toetsen en examens de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende passages van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. 2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de gecommitteerde toekomen. GT-0233-a-15-1-c 1 lees verder

28 3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde. 4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het aantal scorepunten voor het centraal examen vast. 5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke gecommitteerde aanwijzen. De beoordeling van de derde gecommitteerde komt in de plaats van de eerdere beoordelingen. 2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Toetsen en Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten, het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat. 2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2,..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd. 3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te behalen scorepunten toegekend, in overeenstemming met het beoordelingsmodel; 3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel; 3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld; 3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal; 3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven; GT-0233-a-15-1-c 2 lees verder

29 3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord; 3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen; 3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn. 4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal scorepunten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend. 5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld. 7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Toetsen en Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden. 8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven. 9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer. NB1 Het College voor Toetsen en Examens heeft de correctievoorschriften bij regeling vastgesteld. Het correctievoorschrift is een zogeheten algemeen verbindend voorschrift en valt onder wet- en regelgeving die van overheidswege wordt verstrekt. De corrector mag dus niet afwijken van het correctievoorschrift. NB2 Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten. Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken. GT-0233-a-15-1-c 3 lees verder

30 NB3 Als het College voor Toetsen en Examens vaststelt dat een centraal examen een onvolkomenheid bevat, kan het besluiten tot een aanvulling op het correctievoorschrift. Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt zo spoedig mogelijk nadat de onvolkomenheid is vastgesteld via Examenblad.nl verstuurd aan de examensecretarissen. Soms komt een onvolkomenheid pas geruime tijd na de afname aan het licht. In die gevallen vermeldt de aanvulling: NB Als het werk al naar de tweede corrector is gezonden, past de tweede corrector deze aanvulling op het correctievoorschrift toe. Een onvolkomenheid kan ook op een tijdstip geconstateerd worden dat een aanvulling op het correctievoorschrift te laat zou komen. In dat geval houdt het College voor Toetsen en Examens bij de vaststelling van de N-term rekening met de onvolkomenheid. 3 Vakspecifieke regels Voor dit examen kunnen maximaal 57 scorepunten worden behaald. Voor dit examen zijn de volgende vakspecifieke regels vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen punten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één punt afgetrokken tot een maximum van twee punten voor het geheel van de open vragen. GT-0233-a-15-1-c 4 lees verder

31 4 Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt 1 scorepunt toegekend. Het huishouden van Jan Steen 1 C 2 maximumscore 2 een juist vermeld voordeel, bijvoorbeeld: 1 Je kunt de wasdrogers bekijken. Je kunt gericht vragen stellen. Je hebt in de winkel vaak de nieuwste modellen. een juist vermeld nadeel, bijvoorbeeld: 1 De winkelier wil graag de wasdroger verkopen waar hij het meest op verdient. Ze hebben maar een beperkt aantal modellen. 3 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: 605 / 3 x 52 = , ,67 / 12 = 873,89 1 of 605 / 3 = 201, ,67 x 52 / 12 = 873,90 ( 873,89 ook goed rekenen) 1 4 B 5 maximumscore 1 voorbeelden van een juiste uitgave met uitleg: Huur. Jan en Gretchen hebben waarschijnlijk een huurcontract dat ze niet direct kunnen opzeggen. Bovendien hebben ze tijd nodig een goedkoper huis te zoeken. Ziektekostenverzekering. Het contract kan niet direct worden opgezegd. GT-0233-a-15-1-c 5 lees verder

32 Vraag Antwoord Scores Zure appels 6 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste berekening: Omzet: = Inkoopwaarde en kosten: = Nettoresultaat: = Opmerking Uit het antwoord moet blijken dat er sprake is van een negatief resultaat. 7 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: Brutowinstmarge op fruit: = Brutowinstmarge in procenten van de inkoop: / x 100% = 66,7% 1 8 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste verklaring: Groente kan bederven, wasmiddelen niet. (Daardoor moet de brutowinstmarge op groente ook een opslag voor de inkoopwaarde van de bedorven producten bevatten.) 9 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: In 2002: 13% van miljoen = In 2012: 10% van miljoen = ( ) / x 100% = - 3,2% 1 Dit is een daling van 3,2% 10 C 11 maximumscore 1 voorbeelden van juiste verklaringen: Vaste inkomsten per maand. (Als werknemer krijg je iedere maand een vast loon. Als eigenaar is je inkomen afhankelijk van de winst.) Minder lange werktijden. (Een werknemer werkt een vast aantal uren. De werkdag van een eigenaar eindigt pas als al het werk gedaan is.) GT-0233-a-15-1-c 6 lees verder

33 Vraag Antwoord Scores Polen heen en weer 12 maximumscore 1 voorbeeld van een juist antwoord: Binnen de EU geldt een vrij verkeer van personen. 13 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: 40% x = / x 100% = 0,34% 1 14 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste verklaring: In Polen zijn de prijzen van veel producten lager dan in Nederland. (Lech kan dus voor hetzelfde geld meer kopen.) 15 maximumscore 1 voorbeeld van een juist argument: De vraag naar producten zal in Nederland verminderen, waardoor de productie zal dalen. (Er zullen dus minder arbeidskrachten worden gevraagd.) 16 B 17 maximumscore 1 voorbeelden van een juist argument: Door de vergrijzing zullen er (voor sommige beroepen) te weinig werknemers beschikbaar zijn. Om dit werk toch uit te voeren zullen er buitenlandse werknemers nodig zijn. Buitenlandse werknemers zijn bereid werk te doen dat Nederlanders niet willen doen. Sommige rijken willen aangepakt worden! 18 B 19 C GT-0233-a-15-1-c 7 lees verder

34 Vraag Antwoord Scores 20 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: Belastbaar inkomen Schijf 1, 2, Schijf x 52% = Totaal Opmerking Afrondingsverschillen niet fout rekenen. 21 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste uitleg: De groep grootverdieners houdt weliswaar minder besteedbaar inkomen over 1 maar zal dan minder sparen (in plaats van minder besteden) maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: gemiddeld vermogen vrijstelling gemiddeld belastbaar vermogen (2,2% - 1,2%) x = x = of (2,2% - 1,2%) x = , ,39 x = maximumscore 1 voorbeelden van een juiste verklaring: Als de belastingpercentages te hoog worden zullen steeds meer mensen proberen de belasting te ontwijken. Mensen zullen minder inspanningen verrichten als ze veel belasting moeten betalen, dus daalt het inkomen en dalen de belastinginkomsten. GT-0233-a-15-1-c 8 lees verder

35 Vraag Antwoord Scores Iedereen gratis aan de glasvezel! 24 maximumscore 1 voorbeelden van een juist argument: Als het netwerk er eenmaal ligt, verwacht men dat er vanzelf meer deelnemers komen. Er zijn al veel kosten gemaakt. Als ze stoppen is dat zeker weggegooid geld. 25 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste uitleg: (De providers betalen de aansluiting.) Zij zullen deze kosten doorberekenen in het maandbedrag dat de consumenten betalen. (Dus uiteindelijk betaal je daar als consument toch aan mee.) 26 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste berekening: Provider B: 2 x x x 7, x 20 = C 28 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste verklaring: In de krimpgebieden is het lastig de openbare voorzieningen open te houden als er nóg minder mensen gebruik van maken en/of aan meebetalen. Trein versus auto 29 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: 15,60 x 2 = 31,20 per week 31,20 x 45 = per jaar 1 Abonnement 240 per jaar; totaal = / 12 = 137 per maand 1 GT-0233-a-15-1-c 9 lees verder

36 Vraag Antwoord Scores 30 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: aantal kilometers per jaar: 67 x 2 x 2 x 45 = kilometer : 14 = 861,43 liter 861,43 x 1,68 = 1.447,20 1 afschrijvingskosten: 1.500,00 onderhoudskosten: 1.000,00 belasting en verzekering: 1.260,00 + Totaal per jaar: 5.207,20 Per maand: 5.207,20 / 12 = 433, maximumscore 1 voorbeeld van een juiste uitleg: Jan rijdt ook privé met de auto. (De vaste kosten moeten daarom verdeeld worden over privékilometers en woon-werkkilometers.) 32 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste verklaring: Een gemakkelijke doorstroming versterkt de Nederlandse concurrentiepositie (van de Nederlandse havens). 33 maximumscore 1 voorbeeld van juiste argumenten: Indien wel terecht geantwoord: Ook werkgevers hebben voordeel van een afname van het aantal files. (Het is redelijk dat ze dan ook meebetalen aan de kosten voor de trein van hun werknemers.) Indien niet terecht geantwoord: Werkgevers betalen hun werknemers voor geleverd werk. (Op welke manier de werknemers op hun werk komen is niet het probleem van de werkgevers.) GT-0233-a-15-1-c 10 lees verder

37 Vraag Antwoord Scores De prijzen rijzen de pan uit 34 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste berekening: 1,03 x 2,262 = 2,33 35 maximumscore 1 voorbeelden van een juiste uitleg: (Afroompolitiek): de prijs wordt stapsgewijs verlaagd om zo steeds een nieuwe kopersgroep te bereiken. Elektronica veroudert snel, daardoor daalt de prijs van de oudere producten. De ontwikkelingskosten zijn na verloop van tijd terugverdiend en zo kan de verkoopprijs dalen. 36 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste verklaring: Een gezin dat geen of weinig aardappelen eet, maar wel een auto heeft die op benzine rijdt, heeft geen last van de prijsstijging van aardappelen. Het gezin moet echter wel meer betalen voor de benzine. 37 A 38 B Koffiepraat 39 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: Wereldproductie: 3 x = Guatemala: ( / ) x 100% = 4,4% 1 40 C 41 C 42 maximumscore 1 voorbeeld van een juist nadeel: Een land met een monocultuur is voor de exportopbrengsten in grote mate afhankelijk van maar één (of enkele) product(en). GT-0233-a-15-1-c 11 lees verder

38 Vraag Antwoord Scores 43 maximumscore 2 voorbeeld van een juiste berekening: hogere prijs Max Havelaarkoffie: ( 1,95-1,80 ) / 1,80 x 100% = 8,3% 1 Bereid tot betalen: 12% + 3% + 3% = 18% 1 Opmerking Let op doorwerkfouten. 44 maximumscore 1 voorbeeld van een juist antwoord: Als gevolg van slecht bestuur komt het geld niet bij de bevolking terecht. 45 maximumscore 1 voorbeeld van een juiste uitleg: Als er sprake is van economische groei, zal het nationaal inkomen ook stijgen. In dat geval betekent een vast percentage dat het bedrag aan ontwikkelingshulp ieder jaar toeneemt. 5 Inzenden scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per examinator in het programma WOLF. Zend de gegevens uiterlijk op 1 juni naar Cito. De normering in het tweede tijdvak wordt mede gebaseerd op door kandidaten behaalde scores. Als het tweede tijdvak op uw school wordt afgenomen, zend dan ook van uw tweede-tijdvak-kandidaten de deelscores in met behulp van het programma WOLF. 6 Bronvermeldingen informatiebron 2 informatiebron 3 informatiebron 7 informatiebron 8 informatiebron 10 informatiebron 11 HBD CBS CBS GT-0233-a-15-1-c 12 lees verder einde