Wie ben ik? Identiteit als verhaal en als ervaring. Frank Verborg. Essay

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Wie ben ik? Identiteit als verhaal en als ervaring. Frank Verborg. Essay"

Transcriptie

1 Wie ben ik? Identiteit als verhaal en als ervaring Frank Verborg Essay

2 Alles mag toevallig zijn. Wie ben ik? 1 Identiteit als verhaal en als ervaring Iedereen komt vroeg of laat voor vragen te staan als: Wie ben ik? en Wat is echt belangrijk voor mij? Dat gebeurt vaak als je voor grote beslissingen staat. Maar het gebeurt bijvoorbeeld ook als je een kroonjaar bereikt. In Herinneringen aan mijn droeve hoeren van Gabriel García Márquez zegt de negentigjarige hoofdpersoon over zijn leven: Het decennium van mijn vijftigste was beslissend, omdat ik me er toen bewust van werd dat bijna iedereen jonger was dan ik. Dat van mijn zestigste was het intensiefste, omdat ik vermoedde dat ik geen tijd meer had om vergissingen te maken. 2 Wanneer het besef groeit dat de tijd dringt, wordt de vraag naar de identiteit steeds urgenter. Hetzelfde geldt als er iets ingrijpends in je leven gebeurt. Hij was toen zestien, ik negentien, en ik vond het onbegrijpelijk, en was er ook boos over, zegt acteur Theo Maassen over zijn broertje die overleed aan leukemie. Maar, vervolgt hij, ik ben er niet verbitterd door geraakt. Wat ik er vooral aan overhield is het besef dat ik mijn tijd niet wil verdoen met dingen die ik niet belangrijk vind. 3 In dit essay beschrijf ik twee verschillende manieren om na te denken over de existentiële vraag Wie ben ik?. Bij de eerste manier wordt identiteit opgevat als het verhaal dat je vertelt over je eigen leven. Een beproefde methode, maar ik zal vooral wijzen op een aantal valkuilen. Bij de tweede manier wordt identiteit opgevat als ervaring. De focus komt dan te liggen op al die personen en zaken die voortdurend in je aandacht zijn en die zo het hart vormen van je identiteit. Identiteit als verhaal Het levensverhaal is populair en we bekommeren ons doorgaans intens om ons eigen verhaal. Ook in de loopbaancoaching wordt er driftig gebruik van gemaakt. Het levensverhaal creëert een comfortabel gevoel van houvast doordat het structuur aanbrengt in je leven. Uit de onnoemelijke hoeveelheid gebeurtenissen selecteren we hoogte- en dieptepunten en plaatsen die in de narratieve structuur: en toen, en toen, en toen. Door het verhaal zó te construeren, krijgt ons leven, waarin zoveel meer is gebeurd, een 1 Dit essay is een bewerking van een lezing voor Van Ede en Partners in Amsterdam, bureau voor outplacement, loopbaanbegeleiding en coaching. 2 Marquéz, Gabriel García (2004). Herinnering aan mijn droeve hoeren. Amsterdam: Meulenhof, Maas, Cornald (2006). Op de helft; bespiegelingen van (bijna) veertigers. Amsterdam: Prometheus,18. 2

3 hanteerbare vorm. We zeggen tegen onszelf en anderen: zo is mijn leven verlopen, dit kenmerkt mij, dit ben ik. We doen ons best om een samenhangend en logisch verhaal over onszelf te presenteren, aan anderen en aan onszelf. In essentie is dat de functie van ieder verhaal: gebeurtenissen presenteren in een zinvolle en begrijpelijke samenhang, waarin toevalligheden, lotgevallen en ongerijmdheden betekenis krijgen. Maar bij deze poging van het verhalende ik (remembering self) om grip te krijgen op zijn leven ontstaat dikwijls een vertekend zelfbeeld. Daniel Kahneman, Nobelprijswinnaar en vader van de behavioral economics, heeft hier uitgebreid onderzoek naar gedaan. Voor het verhalende ik liggen er drie valkuilen op de loer. 4 Selectieve reductie De eerste valkuil is selectieve reductie. In de story-telling modus aldus Kahneman, reduceert je verhalende ik de rijkdom van je leven tot de hoogte- en dieptepunten. Alle momenten en aspecten die niet in het verhaal passen, vallen buiten boord. Dat komt doordat verhalen bepaalde vaste patronen volgen. 5 Soms maakt de verteller daarbij gebruik van bekende schemata. Als twintiger is hij himmelhoch jauchzend und zum Tode betrübt, als veertiger ontkomt hij niet aan zijn midlife crisis, en als zestiger wordt hij lichamelijk minder vitaal, maar is geestelijk toch nog wijs en monter 6. Maar deze schemata zijn clichés. Ze offeren het specifieke op aan het algemene. Geen geheugen voor alledaags geluk De tweede valkuil is dat het verhalende ik de vele dagen vergeet waarop ons leven voortkabbelt en we middelmatig gelukkig zijn. Als ons gevraagd wordt over ons leven te vertellen, wordt onze aandacht automatisch getrokken naar de momenten van uitzonderlijk geluk of ongeluk. De veel langere perioden daartussen vergeten we gemakkelijk. The mind is good with stories, but it does not appear to be well designed for the processing of time, zegt Kahneman 7. Onze geest is niet goed in het onthouden van het alledaagse geluk tussen de pieken en dalen. 4 Kahneman, Daniel (2011). Thinking, fast and slow. New York: Farrar, Strauss and Giroux, part V Two selves, Leader, Darian (2011). Het nieuwe zwart; rouw melancholie en depressie. Amsterdam: De Bezige Bij, 42. Elke poging om de Holocaust in een narratief kader te plaatsen loopt het gevaar een verhaal over heldenmoed en onverschrokkenheid of over dood en mislukking te worden. Dat komt doordat mensenverhalen bepaalde vaste patronen volgen. 6 Lievegoed, Bernard (1976). De levensloop van de mens; ontwikkeling en ontwikkelingsmogelijkheden in verschillende levensfasen. Rotterdam: Lemniscaat. 7 Kahneman (2011),

4 Nadruk op slotakkoord De derde valkuil is dat het vertellende ik geneigd is om een levensperiode te beoordelen op grond van het slotakkoord. We zien dit bijvoorbeeld wanneer een relatie of een leven eindigt in mislukking. De laatste nare herinnering krijgt dan de de overhand. Maar zegt Kahneman a divorce is like a symphony with a screeching sound at the end - the fact that it ended badly does not mean it was all bad. 8 Dat is een troostvolle gedachte. Als een reis slecht afloopt, betekent dat nog niet dat de hele onderneming waardeloos is geworden. Verhaal verdringt het vertellen Naast de drie valkuilen van Kahneman is er een vierde valkuil, die ik ontleen aan de filosoof Emanuel Levinas. Levinas maakt een scherp onderscheid tussen de inhoud van een verhaal en het vertellen ervan. Bij het vertellen van levensverhalen heeft iedereen de neiging het eenmaal geproduceerde verhaal steeds opnieuw op dezelfde manier te herhalen. Het levensverhaal krijgt daardoor de fixerende werking die foto s ook hebben. Je ziet de keuken van je ouderlijk huis op de foto en dat is dan wat je je herinnert. Foto en verhaal codificeren op die manier je verleden, dat verstart tot één beeld. Actief herinneren verwordt zo tot versleten herinnering. Het vertelde (le dit) verdringt het vertellen (le dire) 9. In plaats van een bron die blijft stromen en waaruit telkens nieuwe en verrassende elementen opdoemen, verwordt de bron tot stilstaand water. Dit alles betekent alert blijven wanneer je verhalende ik een levensverhaal construeert. Een andere mogelijkheid om aan de valkuilen te ontsnappen is je aandacht niet te richten op het verleden (remembering self), maar op jezelf hier en nu. Op je ervarende ik (experiencing self). Identiteit als ervaring Het ervarende ik richt de aandacht op wat het in de actualiteit hier en nu ervaart en aan den lijve ondervindt. Welke zaken houden je bezig op dit moment? Waar kijk je nu naar? Waar denk je aan? Waar durf je niet aan te denken? Op deze manier richt je je aandacht op wat er hier en nu in je omgaat. Je bent niet gericht op de terugblik ( en toen, en toen, en toen ), maar op het hier en nu zoals dat nu, en nu, en nu door jou wordt ervaren. Door de focus te richten op je actuele ervaringen krijg je een ander soort besef van je identiteit. 8 Kahneman (2011), 385.! 9 Levinas, Emmauel (1984). Totalité et Infini; essai sur l extériorité. The Hague, Boston, Lancaster: Martinus Nijhoff Publishers. Le dit (de inhoud) veronderstelt een Le dire (het spreken): iemand die iets zegt tegen iemand anders. 4

5 Objectwereld Het wordingsproces van een identiteit omschrijft de Amerikaanse psychoanalyticus Christopher Bollas in zijn boek Being a Character als objectselectie is zelfexpressie. 10 De term zelf duidt daarbij op een menselijk wezen dat kan zeggen: Dit ben ik (zelf). Zelfexpressie slaat dus op een individu dat zichzelf uitdrukt. De wijze waarop iemand zich uitdrukt (spreekt, loopt, denkt, aarzelt, zingt, vecht, vlucht, vrijt, werkt of woont) kent een eigen handschrift met een geheel eigen karakteristiek. Iedere persoon, zegt Bollas met behulp van een metafoor uit de taalkunde die hij graag gebruikt, heeft een eigen idioom. Ieder individu vormt zijn of haar eigen identiteit door uit de wereld van mogelijke objecten een selectie te maken. Gedurende het leven legt ieder individu als het ware een eigen verzameling aan van betekenisvolle objecten. De term object krijgt hier een veel bredere betekenis dan in het dagelijks spraakgebruik, waar met object meestal een fysiek ding wordt aangeduid. Bij Bollas staat object voor alles wat onderwerp van je aandacht kan zijn. Dat kunnen dingen zijn, maar ook personen, gedachten, dromen, fantasieën, gebeurtenissen, etc. Kortom, alles wat voor iemand op een of andere manier van betekenis is en in zijn of haar geest aanwezig is. Object is alles wat ik zelf niet ben. Objecten zijn kort gezegd het andere en de anderen 11. Ieder individu manifesteert zichzelf door wat hij ziet, ruikt, eet, hoort, voelt, ter hand neemt, overpeinst, bedenkt, bewaart, bewerkt, leest, verwerpt, vreest, haat of bewondert. Je identiteit krijgt gestalte in al die specifieke momenten van wisselwerking met je objectwereld. Waarbij het object zowel uit de buitenwereld kan komen (een persoon, iets, een gebeurtenis), maar ook uit je eigen mentale binnenwereld (een herinnering aan een persoon, iets, of gebeurtenis). Deze drie genoemde categorieën bestaan op hun beurt uit tal van concrete zaken, teveel om op te noemen: ouders, vrienden, vijanden, idolen, ideeën, opvattingen, beroepen, liefhebberijen, voorwerpen, landschappen, steden, beelden, films, foto s, liedjes, gebaren, rituelen, etc. Deze opsomming, die zeker niet volledig is, laat al doorschemeren dat ieders objectwereld een buitengewoon complexe, veelomvattende en veelzijdige verzameling is. Juist die veelzijdigheid maakt een onderzoek naar je eigen objectwereld zo fascinerend. Waarbij uiteraard sommige objecten uit je verzameling (bijvoorbeeld je ouders, vrienden, je beroep, je moedertaal en je idealen) naar hun aard betekenisvoller zijn voor je identiteit dan andere. Tijdens je leven ontstaat je specifieke identiteit doordat je als verzamelaar 10 Bollas, Christopher (1997). Being a character; psychoanalysis and self experience. London: Routledge. 11 Het moment rond 1500 waarop de menselijke geest (mind) strikt wordt beleefd als een innerlijke ruimte (binnenwereld) waarin dingen aanwezig zijn en betekenis krijgen voor mij (subjectief), is het geboorteuur van het moderne persoonsbegrip. De werkelijkheid wordt voortaan beleefd in termen van subject/object, dat daarmee een van de belangrijkste filosofische kwesties wordt. Zie Taylor, Charles (2009). Een seculiere tijd. Lemniscaat. 5

6 een persoonlijk stempel drukt op je verzameling. Maar het omgekeerde gebeurt ook: de verzameling drukt een stempel op jou Je wordt bepaald door datgene waaraan je aandacht geeft. Je wordt wat je verzamelt Dagelijkse dynamiek Iedere minuut van de dag geven we aandacht aan zaken die in één of andere vorm energie oproepen en een specifieke ervaring teweeg brengen. We zoeken het gezelschap van bepaalde vrienden, struinen het internet af op zoek naar nieuws dat ons interesseert en schandalen waarover we ons kunnen opwinden, blijven maar denken aan de rotstreek die iemand ons geflikt heeft, kijken met erotisch plezier naar de blote lijven op het zonnige strand, neuriën een lievelingsliedje, maken ons zorgen over de toekomst, etcetera Onze aandacht wordt vaak getrokken naar objecten zonder dat we precies weten waarom. Het is als in een droom. Overduidelijk is dat jij het bent die droomt, maar waarover je droomt, onttrekt zich aan je bewustzijn en je doelgerichte controle. Zo verloopt ook onze dagelijkse dialoog met onze objectwereld. Als in een dagdroom gaan we gedachteloos op in tal van objecten uit onze binnen- en buitenwereld. Die dagdroom ziet er voor iedereen anders uit. De aard van die dagdroom bepaalt juist je identiteit. Objecten kunnen aantrekkelijk zijn, ze roepen weerzin op, of ze laten ons onverschillig. Bijgevolg beweegt onze aandacht zich naar iets of iemand toe, keren we ons er van af, of gaan er achteloos aan voorbij 12. In deze dynamiek van aantrekken, afstoten en laten toont zich onze identiteit. De Hindoetraditie kent een mooie uitdrukking voor deze vorm van interactie: alles is voeding (sarvan anam). 13 We eten iets op, we spugen het uit of we laten het links liggen. Identiteit is zo beschouwd het permanente stofwisselingsproces van iets in je opnemen, herkauwen, verwerken, verteren, en uitpoepen. Gestimuleerd door deze metabolische metafoor kunnen we de algemene vraag Wie ben ik? vertalen in: Waarmee voed ik mij op dit moment? Wat is gezond voor mij, en wat misschien niet meer? 12 The experience of vitality is inherent in the act of movement. Movement, and its proprioception, is the primary manifestation of being animate and provides the primary sense of aliveness. We move all the time, both physically and mentally. Stern, Daniel (2010). Forms of vitality; exploring dynamic experience in psychology, the arts, psychotherapy, and development. Oxford: University Press, Assagioli, Roberto (1999). The act of will; a guide to self-actualization and self realization. David Platts Publishing Company, 50. 6

7 Kansen en mogelijkheden Wanneer je nadenkt over je levensloop of loopbaan wordt een belangrijke categorie objecten gevormd door zaken waaraan we in onze fantasie vaak veel aandacht besteden: onze niet gerealiseerde mogelijkheden. Wie kent niet de gedachte: Had ik maar Deze gedachte (innerlijk object) gaat over het leven dat we ons wensen, maar dat we niet leven. De Engelse psychoanalyticus Adam Phillips noemt dit het ongeleefde leven. Dit is het gewenste leven van de risico s die we hebben gemeden, de kansen die we voorbij hebben laten gaan of die zich nooit hebben aangediend. Denken aan het leven dat we wensen maar niet hebben (nog niet, of niet meer) is zeer kenmerkend. Onze ongeleefde levens behoren tot onze intiemste identiteit. We zijn wat we doen, maar we zijn ook wat we verlangen, maar wat we niet doen. Deze (nog) niet gerealiseerde mogelijkheden zijn soms een bron van afgunst jegens anderen en - bij het ouder worden - dikwijls een bron van verdriet over kansen en mogelijkheden die verloren gingen. 14 De filosoof Martin Heidegger definieerde in zijn beroemde boek Sein und Zeit uit 1927 mens zijn als mogelijk zijn 15. Hij is misschien daarom wel uitgegroeid tot één van de invloedrijkste filosofen van de twintigste eeuw omdat hij woorden gaf aan het levensbesef dat vanaf de renaissance langzaam om zich heen grijpt. Levenslot en maatschappelijke positie liggen niet meer bij voorbaat vast, de plek waar je wieg stond is niet meer allesbepalend. Zelfontplooiing wordt een centrale notie van het moderne mensbeeld. Een menswaardig leven ontstaat conform dit gangbare mensbeeld wanneer mensen hun eigen (individuele) leven zelf ter hand nemen, kansen grijpen en mogelijkheden realiseren. Dit ik moet mijzelf waar maken kenmerkt het moderne individu bij uitstek. De prangende vraag, die mensen vanuit dit mensbeeld zowel plaagt als vooruit drijft, luidt dan ook: is mijn leven geslaagd? Deze vraag zou in de premoderne tijd onbegrijpelijk zijn geweest. In zijn opvattingen over het menselijk bestaan gaf Heidegger blijk van de ambivalente mix waaruit ons leven bestaat. De filosoof Jean-Paul Sartre, die in de jaren zestig van de vorige eeuw uitgroeide tot idool van het Franse existentialisme, belicht de menselijke existentie vooral als een actieve daad van wilskracht. In die zin zou hij goed passen in de Amerikaanse traditie van krantenjongen tot miljardair. Heidegger benadrukt daarentegen, net als Phillips en Bollas, de passiviteit die ons mens-zijn kenmerkt. We zijn, zegt Heidegger, in het bestaan geworpen, onszelf ontwerpend 16. Waarmee gezegd wil zijn dat we een mengeling zijn van actief en passief. We zijn speler en speelbal 14 Phillips, Adam (2012). Het ongeleefde leven; over de zin van alles wat niet kan. Amsterdam: Ambo, Heidegger, Martin (1979). Sein und Zeit. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. 16 Der Entwurf des eigensten Seinkönnens ist dem Faktum der Geworfenheit in das Da überantwortet. Heidegger (1979), paragraaf 31,

8 tegelijk. Onze identiteit is weliswaar een project waarbij we onszelf actief ontwerpen, maar we zijn evenzeer een product bepaald door toevalligheden en lotgevallen. We maken ons leven zelf, maar we zijn ook kinderen van de schikgodinnen die ons lot bestieren. Objectselectie is dus geen eenrichtingsverkeer maar een wederkerig proces van kiezen (actief) en gekozen worden (passief). Flow In het wederkerige proces van objectselectie kunnen we drie fasen onderscheiden: (a) ik kies een object; (b) het object doet mij wat ; (c) het onderscheid tussen mij en het object valt weg. Bij de laatste fase verkeer ik in de zogenaamde derde dimensie. 17 Dit komt goed naar voren in ons alledaagse spraakgebruik: hij ging totaal op in zijn werk, zij verloor zichzelf in hem. Dit volledig opgaan in zien we bijvoorbeeld bij kinderen. 18 Het kind dat met auto s speelt en, toet-toet, met grote snelheid over het vloerkleed raast, vergeet zichzelf en alles om zich heen. Maar we zien het ook bij volwassenen. Als we de tuin winterklaar maken, naar een spannende film kijken of een boeiend gesprek voeren, dan vergeten we ons zelf en zelfs onze zorgen. Maar dit verlies is tegelijkertijd winst. We worden namelijk bij uitstek gevormd door objecten die ons totaal in beslag nemen. Wie zichzelf verliest, zal zichzelf vinden. De Amerikaans Hongaarse psycholoog Mihaly Csikzentmihaly heeft het gelukzalige fenomeen van volledige overgave en jezelf vergeten bloot gelegd in zijn onderzoek naar succesvolle mensen. In de ervaringen van de Nobelprijswinnaars die hij onderzocht, stuitte hij telkens op een fenomeen dat bergbeklimmers bestempelen als flow 19. Een staat van opperste concentratie waarbij de bergbeklimmer totaal opgaat in zijn taak en daarbij zichzelf en de tijd volledig vergeet. In deze gelukzalige toestand zijn ik en het andere (subject en object) met elkaar versmolten. Door ons zo te verliezen in een object begeven we ons in de derde dimensie: de niet tastbare tijd-ruimte waar persoon en object voor een tijdje met elkaar verstrengeld zijn en als het ware in elkaar overvloeien 20. Soms lukt het niet om jezelf te verliezen in het geselecteerde object. Je begint, bijvoorbeeld te lezen maar legt het boek weer weg, je kunt er niet in komen. Je gaat goed gemutst naar een date, maar hij valt tegen. Je begint aan een nieuwe baan maar je kunt jezelf er niet in kwijt. Als we lezen, daten of aan iets nieuws beginnen dan hopen we voor langere tijd geboeid te raken door iets of iemand en onszelf daarbij te vergeten. De ene 17 Bollas (1992), 31.! 18 Winnicott, D. W. (1990). Home is where we start from; essays by a psychoanalyst. New York / London: W.W. Norton Company. Winnicott, D.W. (2002). Playing and reality. Hove / New York: Brunner-Routledge. 19 Csikszentmihalyi, Mihaly (1999). Flow; psychologie van de optimale ervaring. Amsterdam: Boom. 8

9 keer lukt dat, de andere keer blijkt ik kom niet in of het pakt me niet. Er ontstaat geen flow. Als er geen flow ontstaat kan dat liggen aan het moment, maar het kan ook veroorzaakt worden doordat de aard en het karakter van het gekozen object niet of niet meer bij jou passen. Elk soort object heeft namelijk een eigen kwaliteit en genereert een eigen soort energie en atmosfeer. Je bent wie je wordt De eigenstandige kwaliteit van objecten en de impact die ze op je kunnen hebben kan misschien het makkelijkst duidelijk worden aan de hand van enkele, zij het enigszins clichématige voorbeelden uit de beroepssfeer. Een bergbeklimmer ziet er anders uit dan een archivaris, een timmerman verschilt in gestalte van een accountant, en een stedeling beweegt anders dan een dorpsbewoner. Geest en lichaam vormen zich afhankelijk van de soort mensen en de soort dingen waarmee we ons omringen en de soort gebeurtenissen waarin we verwikkeld zijn. De atmosfeer van onze objectwereld vormt de zuurstof die we dagelijks inademen. In tijden van crisis of onbehagen over jezelf wordt het misschien tijd iets te veranderen aan de atmosfeer. Jezelf veranderen gebeurt niet in de ijle lucht van pure wilskracht zegt de Ierse filosofe en romancière Iris Murdoch. Als je jezelf wilt veranderen en bevrijden van objecten waarmee je door heftige emoties als bijvoorbeeld verliefdheid, haat, wrok, of jaloezie verbonden bent, heeft het nauwelijks zin tegen jezelf te zeggen: stop deze verliefdheid, stop deze wrok. Wie veranderen wil, moet nieuwe objecten van aandacht vinden. 21 Volgens de Amerikaanse relatietherapeute Esther Perel is dit verlangen om iemand anders te zijn juist heel vaak de motor achter overspel. Binnen een langdurige relatie voelt een partner zich vaak vastgepind in een specifiek rolpatroon. Ontrouw ontstaat dan omdat men zich weer jong en levendig wil voelen. Het overspel brengt mensen weer in contact met hun verloren, vitale onstuimigheid. Een nieuwe minnaar nodigt uit tot innerlijke verandering. Dikwijls zoeken ze in een affaire niet een ander, zegt Perel, maar een ander zelf. Ze willen hun partner niet verlaten, maar ze willen wel verlaten wie ze zelf geworden zijn. 22 Soms verandert je identiteit doordat je ongewild een geliefd object verliest. Je partner sterft, door bedrog verlies je een vriend, je wordt ontslagen, een ernstig ongeluk berooft je van wat je voorheen kon doen, je verliest je jeugd door ouder te worden. Dit soort objectverliezen brengt intens verdriet met zich mee. In zijn korte essay Vergankelijkheid beschreef Sigmund Freud in 1915, het tweede jaar na het uitbreken 21 Murdoch, Iris (2003). Over God en het goede. Amsterdam: Boom, Interview met Esther Perel door Iris Pronk, in Trouw 21 juni

10 van de Eerste Wereldoorlog, de verwoestingen die de oorlog teweeg bracht 23. De oorlog veroorzaakte niet alleen miljoenen slachtoffers, maar er kwam in één klap ook een einde aan de destijds heersende trots op de Europese cultuur en haar humanistische waarden, die men zo lange tijd voor vanzelfsprekend en bestendig had gehouden. Voor Freud doet de kwetsbaarheid echter niets af aan de hoge waardering voor die idealen (ook een innerlijk object). Hij hoopt dat men na het verwerken van het verlies (Trauerarbeit) weer zal opbouwen wat de oorlog heeft verwoest, misschien op steviger bodem en duurzamer dan tevoren. Freud verzet zich hiermee tegen de Weltschmerz van een romantische jonge dichter als Rilke die tijdens een wandeling met Freud in de Dolomieten niet kon genieten van het zomerlandschap in volle bloei, door het besef dat al deze schoonheid de komende herfst weer zou vergaan. Voor Freud geldt juist het omgekeerde: De beperking van de mogelijkheid tot genieten verhoogt de kostbaarheid ervan. Freud vermoedt dat de pessimistische dichter zich niet durft over te geven aan het zomerlandschap omdat hij de pijn van het onvermijdelijke toekomstige verlies wil vermijden. Maar door zo n angstige vermijdingsstrategie krijgt het schone en waardevolle in je leven geen kans zich aan je op te dringen. Zelfexpressie We komen naakt ter wereld en arm aan ervaringen beginnen we onze levensreis. Ouder geworden kunnen we nadenken over onze identiteit door het verhaal te vertellen van die reis. En toen, en toen, en toen. Identiteit als verhaal. Deze vorm van zelfreflectie is sterk omdat ze geworteld is in ons lineaire tijdsbesef met de weg als onverwoestbare metafoor. Eén van de valkuilen daarbij is, zo hebben we hiervoor gezien, dat ons vertellende ik (remembering self) het verhaal stileert en versmalt en bepaalde ervaringen vergeet. Het gevaar bestaat dan dat we gaan samenvallen met ons verleden. We zien dat vaak als nostalgie, het hunkerend achterom kijken, de overhand krijgt. De andere manier om te reflecteren op wie we zijn is onze aandacht richten op de dingen die die ons op dit moment bezig houden (experiencing self). We concentreren ons dan op onze objectwereld. De term object zo zagen we is de abstracte uitdrukking voor een breed scala aan concrete personen en zaken. Object staat voor de ander en het andere. Deze tweede manier van kijken naar jezelf hebben we onderzocht aan de hand van de formule objectselectie is zelfexpressie. Deze dagelijkse zelfexpressie verloopt grotendeels onbewust. Onze geest fladdert ongemerkt van minuut tot minuut van het een naar het ander. 24 Naar objecten uit de buitenwereld, maar zeker ook naar objecten die spelen in onze intieme binnenwereld. Het ongeleefde leven is van die laatste categorie 23 Freud, Sigmund (1916a), Vergankelijkheid, Werken 7, 181, Zie voor een microanalyse van deze momenten: Stern, Daniel N. (2004). The present moment in psychotherapy and every day life. New York/London: W.W. Norton Company. 10

11 een mooi voorbeeld. Door meer te kijken naar de objecten waarmee we dagelijks verkeren en waarin we onszelf verliezen (flow), krijgen we een scherper besef van wie zelf zijn. 11 januari 2015 Frank Verborg NPI instituut voor Organisatieontwikkeling 11

12 Literatuur Assagioli, Roberto (1999). The act of will; a guide to self-actualization and self realization. David Platts Publishing Company. Bollas, Christopher (1997). Being a character; psychoanalysis and self experience. London: Routledge. Csikszentmihalyi, Mihaly (1999). Flow; psychologie van de optimale ervaring. Amsterdam: Boom. Daniel Goleman (2013). Aandacht; het fundament van emotionele intelligentie. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Business Contact. Kahneman, Daniel (2011). Thinking, fast and slow. New York: Farrar, Strauss and Giroux. Heidegger, Martin (1979). Sein und Zeit. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Leader, Darian (2011). Het nieuwe zwart; rouw melancholie en depressie. Amsterdam Levinas, Emmanuel (1984). Totalité et Infini; essai sur l extériorité. The Hague, Boston, Lancaster: Martinus Nijhoff Publishers. Lievegoed, Bernard (1976). De levensloop van de mens; ontwikkeling en ontwikkelingsmogelijkheden in verschillende levensfasen. Rotterdam: Lemniscaat. Maas, Cornald (2006). Op de helft; bespiegelingen van (bijna) veertigers. Amsterdam: Prometheus. Murdoch, Iris (2003). Over God en het goede. Amsterdam: Boom. Perel, Esther in Trouw 21 juni Interview door Iris Pronk Phillips, Adam (2012). Het ongeleefde leven; over de zin van alles wat niet kan. Amsterdam: Ambo. Stern, Daniel (2010). Forms of vitality; exploring dynamic experience in psychology, the arts, psychotherapy, and development. Oxford: University Press. Stern, Daniel N. (2004). The present moment in psychotherapy and every day life. New York/London: W.W. Norton Company. Taylor, Charles (2009). Een seculiere tijd. Lemniscaat Winnicott, D. W. (1990). Home is where we start from; essays by a psychoanalyst. New York and London: W.W. Norton Company. Winnicott, D.W. (2002). Playing and reality. Hove and New York: Brunner-Routledge. 12

Frank Verborg MEER IK, MEER MORAAL. Persoonlijk leiderschap in de georganiseerde samenleving. Essays. Klement

Frank Verborg MEER IK, MEER MORAAL. Persoonlijk leiderschap in de georganiseerde samenleving. Essays. Klement Frank Verborg MEER IK, MEER MORAAL Persoonlijk leiderschap in de georganiseerde samenleving Essays Klement Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship

Nadere informatie

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld meer liefde 39 Oefen je met de buitenwereld meer evenwicht

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik hoop voor u dat u ooit eens flink verliefd bent geweest. Niet zo n beetje van: die of die vind ik best aardig. Misschien wordt dat nog wel eens wat

Nadere informatie

Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is.

Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is. Van loslaten naar VERBINDEN: Hoe we mensen in rouw kunnen uitnodigen om verhalen te vertellen over wat hen dierbaar is. Anik Serneels Klinisch psychologe, relatie- en gezinstherapeute, specialisatie narratieve

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 Inhoud Woord vooraf 9 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 2. Papa, ik ben bang dat jij ook dood gaat 44 Overdenking over 1 Korintiërs 15: 35-49 78 3. Ik ben mijzelf niet meer

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Wat is dat voor uitspraak op een dag als vandaag? We herdenken vandaag onze geliefde doden. Mensen

Nadere informatie

TOOLKIT ROUW EN VERDRIET

TOOLKIT ROUW EN VERDRIET TOOLKIT ROUW EN VERDRIET ALS JE IEMAND DICHTBIJ VERLIEST. Rouwen: een werkwoord waarvan je de betekenis pas leert kennen als je voor het eerst iemand verliest die veel voor jou betekende. Misschien wil

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie?

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? door Nathan Wennegers Trefwoord: zelfkennis / meditatie 2015 Non2.nl Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het boek Hooglied neemt geen blad voor de mond, letterlijk. Het begint al helemaal in het begin: De eerste woorden van het boek, na het opschrift, zijn

Nadere informatie

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen...

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Ton Schulten Woord vooraf Al van jongs af heeft Ton Schulten zich aangetrokken gevoeld tot schilderkunst en vormgeving. Op 53-jarige leeftijd

Nadere informatie

Dé 14 fundamentele stappen naar geluk

Dé 14 fundamentele stappen naar geluk Dé 14 fundamentele stappen naar geluk Van de Amerikaanse psycholoog Michael W. Fordyce 1. Wees actief en ondernemend. Gelukkige mensen halen meer uit het leven omdat ze er meer in stoppen. Blijf niet op

Nadere informatie

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen

Nadere informatie

E-book Piekeren. Inleiding

E-book Piekeren. Inleiding E-book Piekeren Inleiding... 1 Wat is piekeren nu eigenlijk?... 2 Piekertest... 2 De hersenen doen waar ze goed in zijn... 3 Zelfkritiek, een bijzondere vorm van piekeren... 4 Stoppen met piekeren... 5

Nadere informatie

narratieve zorg Elder empowering the elderly

narratieve zorg Elder empowering the elderly narratieve zorg Elder empowering the elderly huisbezoek 1: KENNISMAKING - 2 - KENNISMAKING - huisbezoek 1- a kennismaking huisbezoek 1: KENNISMAKING a vertrouwelijkheid individueel in teamverband naar

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Zondag 2 november 2014 * Gedachtenis van de overledenen Kogerkerk * Preek Spreuken 9. 1 18 / Matteüs 25, 1-13 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Vandaag een prachtige en poëtische tekst

Nadere informatie

Ik ben een Man van de Cijfers

Ik ben een Man van de Cijfers De Reis van de Actuaris Ik ben een Man van de Cijfers Cijfers zijn belangrijk maar niet op de manier die jij wellicht verwacht. Is het mogelijk dat we te veel nadruk plaatsen op het belang van cijfers

Nadere informatie

Sta zonder twijfels en vragen, vol overtuiging en vreugde, in jouw authentieke kracht! Dit zegt een enthousiast gebruiker van deze planner:

Sta zonder twijfels en vragen, vol overtuiging en vreugde, in jouw authentieke kracht! Dit zegt een enthousiast gebruiker van deze planner: Boetseweg 47 7895 AV Roswinkel telefoon: 0591 785 780 www.jolandalinders.com e-mail: info@jolandalinders.com IBAN: NL32 KNAB 0729 6439 99 BIC: KNABNL2H KvK nummer: 59561742 BTW nummer: NL155366701B02 Alsjeblieft!

Nadere informatie

Jaar Werkboek 4 weken Challenge

Jaar Werkboek 4 weken Challenge Coach jezelf naar succes Jaar Werkboek 4 weken Challenge 10 Focus Sociaal zijn, jezelf kunnen wegcijferen en altijd klaar staan voor anderen zijn mooie eigenschappen, en... Jij bent ook belangrijk Hij

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Werkboek Het is mijn leven

Werkboek Het is mijn leven Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er

Nadere informatie

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Palliatieve zorg Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Geeft je inzicht in jouw persoonlijke

Nadere informatie

Tekstboek herschrijf je verhaal Dream your world into being. Dag 4. Bevrijd van mijn rollen. Het traumaverbond.

Tekstboek herschrijf je verhaal Dream your world into being. Dag 4. Bevrijd van mijn rollen. Het traumaverbond. Dag 4. Bevrijd van mijn rollen. Gisteren heb je kennis gemaakt met de jaguar in jezelf: jouw kracht om betekenis te geven en je verhalen leven in te blazen met je overtuigingen, verwachtingen en intenties.

Nadere informatie

De tocht door het land van rouw

De tocht door het land van rouw De tocht door het land van rouw Bron: Herbergen van Verlies, geschreven door Riet Fiddelaers- Jaspers en Sabine Noten Toegelicht door Sandra de Bruyne Integreren Opbouwen Funderen Ankeren Verduren Aanschouwen

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Je doel behalen met NLP.

Je doel behalen met NLP. Je doel behalen met NLP. NLP werkt het beste als al je neurologische niveaus congruent zijn. Met andere woorden: congruent zijn betekent wanneer je acties en woorden op 1 lijn zijn met je doelen, overtuigingen,

Nadere informatie

Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft

Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft Kunt u mij een (voor u) belangrijk verhaal over Jezus vertellen? Het belangrijkste verhaal is eigenlijk een samenvatting van alles wat Hij gedaan heeft Zijn twee belangrijkste geboden: Heb je God lief

Nadere informatie

OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35

OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 God en je naasten liefhebben LES 3 DEEL 5 DISCIPLE OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 Wat leer

Nadere informatie

A. God, wij bidden U voor alle mensen die onzeker zijn over zichzelf: dat zij het vertrouwen in zichzelf hervinden.

A. God, wij bidden U voor alle mensen die onzeker zijn over zichzelf: dat zij het vertrouwen in zichzelf hervinden. Bidden met jongeren Voorbede Ben je teleurgesteld in het leven? Ben je gekwetst door anderen? Draag je vervelende herinneringen met je mee? A. God, wij bidden U voor alle mensen die hun leven graag anders

Nadere informatie

Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014

Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014 Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014 Geachte heer de Wit, beste Jan, Een paar weken geleden kwam je mijn kamer in lopen met een mooie bos bloemen. Voor mij! Je kwam me vertellen

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Heeft u m al gezien? Misschien al een stukje in gelezen? Dit jaar is er een bijzonder boek uitgekomen, en het haalde gelijk grote verkoopcijfers. Ik

Nadere informatie

Grijp niet naar de rivier, je kunt haar niet pakken

Grijp niet naar de rivier, je kunt haar niet pakken Rust in Zijn Zijn is het Hart van alle verschijnselen in binnen- en buitenwereld. Rust in de oneindige, roerloze presentie daarvan. Laat alles verschijnen zoals het wil en weer oplossen in Zijn. Jij hoeft

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik weet niet of het u is opgevallen, maar het trof mij dat de lezingen van vandaag vol tegenstellingen zitten: het begint al bij Jesaja 41: mensen zijn

Nadere informatie

De vier onmetelijke vermogens van de geest

De vier onmetelijke vermogens van de geest De vier onmetelijke vermogens van de geest Geluk is alleen mogelijk als er liefde is. Ware liefde heeft het vermogen iedere situatie waarin we ons bevinden te genezen en te veranderen, en ons leven een

Nadere informatie

Het bepalen van je waarden: Stap voor stap

Het bepalen van je waarden: Stap voor stap Het bepalen van je waarden: Stap voor stap Het Demartini Waardebepaling Proces TM is een multi-step proces waarin je je antwoorden blijft verfijnen tot je hiërarchie van waarden uiteindelijk glashelder

Nadere informatie

Het Rouwende Kind. een handvat voor de volwassene

Het Rouwende Kind. een handvat voor de volwassene Het Rouwende Kind een handvat voor de volwassene Het Rouwende Kind een handvat voor de volwassene Nina José Verhoeven Elk kind dat oud genoeg is om van iemand te houden, is oud genoeg om te rouwen. Alan

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B2 nr. 3)

Luisteren: muziek (B2 nr. 3) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. U

Nadere informatie

13 Jij en pesten. Ervaring

13 Jij en pesten. Ervaring 82 13 Jij en pesten Wat doe ik hier vandaag? P Ik word me ervan bewust hoe erg het is om iemand te pesten en gepest te worden. P Ik leer dat ik met anderen steeds weer respectvol moet omgaan. P Ik ken

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Laat je talenten leven Helpt je het

Nadere informatie

De geel gearceerde woorden staan op een Bingo-kaart die aan de kinderen is uitgedeeld. Als de kinderen Bingo hebben, roepen ze Amen

De geel gearceerde woorden staan op een Bingo-kaart die aan de kinderen is uitgedeeld. Als de kinderen Bingo hebben, roepen ze Amen Overdenking zondag 13 maart 2016, KSG-dienst, in de Terskflierkerk 5 e zondag 40 dagentijd Wat maakt mij sterk? Lezing Rechters 16: 15-20 Door ds. A.J.Wouda De geel gearceerde woorden staan op een Bingo-kaart

Nadere informatie

Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans

Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:

Nadere informatie

De gelijkenis van de verloren zoon.

De gelijkenis van de verloren zoon. De gelijkenis van de verloren zoon. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen te leren.

Nadere informatie

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand.

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel

Nadere informatie

De bruiloft van Simson

De bruiloft van Simson De bruiloft van Simson Weet je nog waar de vertelling de vorige keer over ging? Over Simson, de nazireeër. Wat is een nazireeër? Een nazireeër is een bijzondere knecht van God. Een nazireeër mag zijn haar

Nadere informatie

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Soms voel je je gevangen door het leven. Vastgezet door de drukte, en beklemd in je eigen hoofd. Je voelt je niet vrij en je voelt geen liefde. Met deze tips breng

Nadere informatie

WIJ zijn hier gekomen niet alleen om jullie en alle anderen hier te

WIJ zijn hier gekomen niet alleen om jullie en alle anderen hier te SAMENVATTING VAN DE REDEVOERINGEN GEHOUDEN VOOR DE JEUGD IN SURINAME EN DE NEDERLANDSE ANTILLEN Willemstad, 19 oktober 1955, Oranjestad, 22 oktober 1955. Paramaribo, 5 november t 955 WIJ zijn hier gekomen

Nadere informatie

Spiritueel dagboek. Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits

Spiritueel dagboek. Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits Spiritueel dagboek Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits Voorwoord: Een spiritueel dagboek 5 Waarom een spiritueel dagboek? 7 Om bewuster te leven en te handelen Aandachtspunten

Nadere informatie

Dit wordt jouw jaar!

Dit wordt jouw jaar! WERKBOEK Dit wordt jouw jaar! 12 krachtige lessen in persoonlijke groei dr. Ben Tiggelaar DIT WORDT JOUW JAAR! WERKBOEK BEN TIGGELAAR 1 OVER GELUK EN SUCCES HOOFDSTUK 1-2 "Geluk is niet het doel, maar

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

3e Statie: Jezus valt voor de 1e maal onder het kruis.

3e Statie: Jezus valt voor de 1e maal onder het kruis. 1e Statie: Jezus wordt ter dood veroordeeld. De eerste plaats waar Jezus stil stond op de kruisweg, was het paleis van de Romeinse landvoogd Pontius Pilatus. De joodse leiders wilden Jezus uit de weg ruimen.

Nadere informatie

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde

Info. Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten. Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Info Aanraken, knuffelen en meer... Informatie voor cliënten Expertisecentrum voor epilepsie en slaapgeneeskunde Inhoud INHOUD 1. Waar gaat het over 3 2. Aanraken 4 3. Hoe noem jij dat? 5 4. Baas over

Nadere informatie

Voorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn

Nadere informatie

EEN DIERBARE VERLIEZEN

EEN DIERBARE VERLIEZEN EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort

Nadere informatie

Uitvaart voorbede Voorbeeld 1.

Uitvaart voorbede Voorbeeld 1. Uitvaart voorbede Voorganger: Genadige en barmhartige God. U ziet ons hier bijeen in ons verdriet rond het sterven van N. Hij / zij was één van ons, wij zullen hem / haar missen. Geef ons de kracht samen

Nadere informatie

COMMUNICEREN VANUIT JE KERN

COMMUNICEREN VANUIT JE KERN COMMUNICEREN VANUIT JE KERN Wil je duurzaam doelen bereiken? Zorg dan voor verbonden medewerkers! Afgestemde medewerkers zijn een belangrijke aanjager voor het realiseren van samenwerking en innovatie

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, We zijn vandaag bij elkaar om onze doden te herdenken. Vier namen zullen worden genoemd, vier mensen uit onze gemeente, die in het afgelopen

Nadere informatie

Cambriana online hulpprogramma

Cambriana online hulpprogramma Dit is deel 1 van het online hulpprogramma van Cambriana. Verwerking van een scheiding 'Breaking up is hard to do' Neil Sedaka Een scheiding is een van de pijnlijkste ervaringen die je kunt meemaken in

Nadere informatie

Inhoud van dit E-book

Inhoud van dit E-book Carina Lucassen Inhoud van dit E-book Voor wie is dit E-book geschreven? 3 Wie is ben ik? Carina Lucassen 4 Stap 1: De basis in jouw leven 5 Stap 2: De buitenkant 7 Stap 3: De wereld om je heen 8 En nu

Nadere informatie

De VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft)

De VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft) De VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft) Inleiding Veel mensen ervaren moeilijkheden om werk te vinden te behouden, of van baan / functie te veranderen. Beperkingen, bijvoorbeeld

Nadere informatie

Het vergroten van draagkracht na confrontatie met een harta andoening

Het vergroten van draagkracht na confrontatie met een harta andoening Het vergroten van draagkracht na confrontatie met een harta andoening Draaglast en draagkracht Als door de confrontatie met ziekte de balans tussen draaglast en draagkracht wordt verstoord, moet gezocht

Nadere informatie

De Twaalf Tekenen van Jouw Ontwakende Goddelijkheid

De Twaalf Tekenen van Jouw Ontwakende Goddelijkheid De Twaalf Tekenen van Jouw Ontwakende Goddelijkheid Tobias gechanneld door Geoffrey Hoppe www.crimsoncircle.com Inspiring Consciousness De Twaalf Tekenen van Jouw Ontwakende Goddelijkheid Tobias gechanneld

Nadere informatie

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen 1 Gedichten, geïnspireerd door bomen Geheimen In het donker huizen bomen die overdag gewoner zijn. Wij slaan de bochten van een pad mee om en gaan, ontkomen aan het licht af op geheimen.kleine geluiden

Nadere informatie

Samenvatting Mensen ABC

Samenvatting Mensen ABC Samenvatting Mensen ABC Week 1ABC: Wie zijn wij? Info: Wie zijn wij mensen Mensen zijn verschillend. Iedereen is anders, niemand is hetzelfde. Dat noem je uniek. Een mens heeft een skelet van botten. Daarom

Nadere informatie

BE HAPPY. 90-dagen Goed Gevoel conditionering programma

BE HAPPY. 90-dagen Goed Gevoel conditionering programma BE HAPPY 90-dagen Goed Gevoel conditionering programma Alle rechten voorbehouden. Geen deel van dit boek mag worden gereproduceerd op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Nadere informatie

Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool

Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool NAAM September 2009 In september en oktober 2009 was de Levend evangelie Gemeente bezig met het onderwerp 40 DAGEN GEBED. Om gemeente breed

Nadere informatie

een dierbare verliezen

een dierbare verliezen een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of

Nadere informatie

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen 5. Overtuigingen Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen Een overtuiging is een gedachte die je hebt aangenomen als waarheid doordat ie herhaaldelijk is bevestigd. Het is niet meer

Nadere informatie

Het verlies van een dierbare

Het verlies van een dierbare Het verlies van een dierbare Het Zorgpad Stervensfase is gebaseerd op de Liverpool Care Pathway for the dying patient (LCP). De LCP is door het Erasmus MC Rotterdam en het IKNL locatie Rotterdam integraal

Nadere informatie

MODULE #7 CORE PURPOSE

MODULE #7 CORE PURPOSE MODULE #7 CORE PURPOSE Welkom bij het 90 dagen mindset coachings programma. Dit programma heeft de potentie om jouw leven compleet te veranderen de komende 90 dagen. Daarin is het belangrijk dat je de

Nadere informatie

Geachte aanwezigen en in het bijzonder de nabestaanden en directe collega's van de politiemensen die we op deze plek vandaag samen herdenken.

Geachte aanwezigen en in het bijzonder de nabestaanden en directe collega's van de politiemensen die we op deze plek vandaag samen herdenken. Tuin van Bezinning 8 juni 2017 Toespraak Michel Beekhuis Introductie Michel Nabestaande, broer, van een van de collega's die we hier herdenken. Tevens teamchef van Basisteam IJsselstreek, het gebied waar

Nadere informatie

de waarnemingsvoorkeur

de waarnemingsvoorkeur 5 de waarnemingsvoorkeur Sensors - Intuitives Lees de volgende stellingen door en kijk welke van de twee het meest op jou van toepassing is: A of B. Geef voor een zo precies mogelijke score het antwoord

Nadere informatie

Module 7 : Zet een stap

Module 7 : Zet een stap Module 7 : Zet een stap Actieve rol Doelgericht Mindset: Moed Moment voor jezelf en jouw verhaal Opdrachten Inleiding Als je betekenis geeft aan hetgeen je is overkomen, komt er veelal ook energie vrij

Nadere informatie

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht [Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel

Nadere informatie

DAMstenen voor het dagelijks LEVEN

DAMstenen voor het dagelijks LEVEN Voorwoord Verschijnt september 2013 DAMstenen voor het dagelijks LEVEN Allerdaagse overdenkingen voor het dagelijks leven Daar ligt het dan. Een boekje met dagelijkse overdenkingen. Noem het maar tegeltjeswijsheden.

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

Waarom zijn er ongelukkige mensen?

Waarom zijn er ongelukkige mensen? Eerste Communieproject 8 Waarom zijn er ongelukkige mensen? De mensen doen niet wat God wil Je hebt gezien wat geluk is. Als mensen van jou houden, word je gelukkig. Niet iedereen is gelukkig. Als andere

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Niets te verliezen, dat is het ware geluk voor mij Het is een zin uit een lied van Stef Bos. Ik moest hieraan denken, toen ik bezig was met de voorbereidingen

Nadere informatie

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen

Nadere informatie

Dat we hier vanavond bij elkaar zijn wordt vooral bepaald door de wereldse kalender. En niet de kalender van de christelijke feesten.

Dat we hier vanavond bij elkaar zijn wordt vooral bepaald door de wereldse kalender. En niet de kalender van de christelijke feesten. Preek op Oudjaarsavond 2013 Dat we hier vanavond bij elkaar zijn wordt vooral bepaald door de wereldse kalender. En niet de kalender van de christelijke feesten. Oudjaarsdag: het lijkt een dag als alle

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

- Elkaar leren kennen: warming-ups en spelletjes om het ijs te breken - 5 minuten zelfbewustzijn begrijpen anderen respecteren om de beurt iets doen

- Elkaar leren kennen: warming-ups en spelletjes om het ijs te breken - 5 minuten zelfbewustzijn begrijpen anderen respecteren om de beurt iets doen - Elkaar leren kennen: warming-ups en spelletjes om het ijs te breken - Belangrijke namen 7 luisteren karaktereigenschappen 5 minuten zelfbewustzijn begrijpen anderen respecteren om de beurt iets doen

Nadere informatie

Denkfouten. hoofdstuk 6. De pretbedervers. De zwarte bril

Denkfouten. hoofdstuk 6. De pretbedervers. De zwarte bril hoofdstuk 6 Denkfouten We hebben al gezien dat sommige van onze brandende automatische gedachten ons in de weg zitten. Ze geven ons een onprettig gevoel of weerhouden ons ervan dingen te doen. Het probleem

Nadere informatie

WAAROM DIT BOEKJE? RESPECT

WAAROM DIT BOEKJE? RESPECT WAAROM DIT BOEKJE? Dit boekje gaat over pesten op het werk. Iemand kan bijvoorbeeld gepest worden door een collega. Of door de baas. PESTEN OF PLAGEN? Pesten is wat anders dan plagen. Iedereen maakt wel

Nadere informatie

Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30

Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30 IN NAVOLGING VAN CLARA Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30 januari jl. hield Marieke drent, studente TheoloGie (fhtl, utrecht) een boeiende voordracht

Nadere informatie

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting

Nadere informatie

Presentatie van mijn scriptie Gij geeft het Uw beminden in de slaap gehouden op 24 oktober 2008 in het Titus Brandsma Memorial.

Presentatie van mijn scriptie Gij geeft het Uw beminden in de slaap gehouden op 24 oktober 2008 in het Titus Brandsma Memorial. Presentatie van mijn scriptie Gij geeft het Uw beminden in de slaap gehouden op 24 oktober 2008 in het Titus Brandsma Memorial. Inleiding Lieve mensen, Gij geeft het Uw beminden in de slaap,. zo luidt

Nadere informatie

Module 3. Aanleren. Tekstboek een nieuwe geest in 28 dagen Doe het zelf mindset transformatie voor de moedige mens _ en wereldverbeteraar.

Module 3. Aanleren. Tekstboek een nieuwe geest in 28 dagen Doe het zelf mindset transformatie voor de moedige mens _ en wereldverbeteraar. Module 3. Aanleren. Dag 18. Je nieuwe geest neurologisch. Zoals je gisteren al las gaan we de komende 11 dagen de energie van je nieuwe geest opbouwen. Gisteren ben je hiermee begonnen door de emotionele

Nadere informatie

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling 8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen

Nadere informatie

ERVAREN DOE JE MET HET LICHAAM

ERVAREN DOE JE MET HET LICHAAM ERVAREN DOE JE MET HET LICHAAM DAN ONTVOUWT ZICH BETEKENIS Schematherapie Pessotherapie EMDR 3 manieren om het verleden toegankelijk te maken Doel: realistisch perspectief op de werkelijkheid Lichamelijke

Nadere informatie

HC zd. 42 nr. 31. dia 1

HC zd. 42 nr. 31. dia 1 HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

Inhoudsopgave van de gehele gids:

Inhoudsopgave van de gehele gids: Inhoudsopgave van de gehele gids: 1. Inleiding 2. De rol van werk 3. Talent 3.1 Wat is talent en toptalent? 3.2 Hoe ontstaat een talent? 4. Talent ontdekking: Ontdek je talenten 4.1 Waaraan herken je een

Nadere informatie

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is.

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is. De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008 Lieve mensen, Allereerst wens ik iedereen een vreugdevol nieuw jaar toe. Misschien begin je dit jaar met de beste voornemens, zoals altijd en heb je bewust gekeken naar

Nadere informatie

Ontdek je kracht voor de leerkracht

Ontdek je kracht voor de leerkracht Handleiding les 1 Ontdek je kracht voor de leerkracht Voor je ligt de handleiding voor de cursus Ontdek je kracht voor kinderen van groep 7/8. Waarom deze cursus? Om kinderen te leren beter in balans te

Nadere informatie