Financiering van watermaatregelen op hoofdlijnen. aspecten van kostenverdeling

Transcriptie

1 Financiering van watermaatregelen op hoofdlijnen mr. N.I.S.A. Roelofs

2 Inhoud 1. INLEIDING KADERS Eigen instrumenten Nationaal Bestuursakkoord Water algemeen kostenverdeling stedelijk gebied Kostenverhaal Grondexploitatiewet algemeen Samenvattend HANDREIKINGEN 8 4. AANBEVELING... 10

3 1. INLEIDING De afgelopen jaren is de relatie water en ruimtelijke ordening veranderd. Het waterschap heeft bij de uitvoering van zijn taken steeds meer te maken met ruimtelijke ordening en daarmee met andere regelingen en overheden. Binnen waterschap Zuiderzeeland wordt de vraag wie de maatregelen moet betalen voor het uitvoeren van zijn taken, zoals het op orde brengen van het watersysteem, vanuit verschillende invalshoeken benaderd. Daardoor kan het voorkomen dat de mogelijkheden om watermaatregelen te financieren op diverse manieren worden geïnterpreteerd. Zo is gebleken dat het begrip kostenveroorzakingsbeginsel verschillend wordt uitgelegd. Het kostenveroorzakingsbeginsel wordt regelmatig opgeworpen als een instrument waarmee het waterschap zijn financiële bijdrage aan watermaatregelen vaststelt. Het gaat hierbij vooral om situaties waarbij Zuiderzeeland deelneemt aan een gebiedsontwikkelingsproject, zoals het project Oostvaarderswold of Almere Poort, waar meerdere partijen aan deelnemen. Genoemde ontwikkeling waarbij water steeds meer verweven raakt met ruimtelijke ordening, de mogelijke verschillen in uitleg, en de bijdrage van Zuiderzeeland aan diverse grootschalige projecten, zijn aanleiding geweest om aan te geven hoe de financiering is geregeld. In deze notitie worden op hoofdlijnen de wettelijke en bestuurlijke kaders beschreven, waarin de financiering van watermaatregelen is opgenomen. Daarbij wordt ingegaan op de betekenis van het kostenveroorzakingsbeginsel Met watermaatregelen worden in deze notitie de maatregelen bedoeld, waarover het waterschap beschikt om zijn taken in het watersysteembeheer en de afvalwaterzuivering te kunnen uitvoeren. Dat wil zeggen als initiatiefnemer, danwel als deelnemer aan een project, waarbij een derde initiatiefnemer is In hoofdstuk 2 wordt een beeld geschetst van de (on)mogelijkheden die genoemde kaders bieden om de watermaatregelen te financieren, waarmee het waterschap zijn taken uitvoert. De notitie bevat algemene informatie. Iedere situatie staat op zich, heeft z n eigen merites. Op welke wijze de financiering van een watermaatregel plaatsvindt, zal per geval en op basis van relevante aspecten beoordeeld worden. De financiering van een watermaatregel kan binnen meerdere kaders geregeld zijn. Dat geldt met name bij projecten met een bovenregionaal en/of bovenwaterschappelijk belang. Bij deze projecten zijn meerdere partijen betrokken en zal een kostenverdeling plaatsvinden. In hoofdstuk 3 zijn een aantal handreikingen opgenomen, waarmee relevante vraagstukken beoordeeld kunnen worden. Tenslotte is in hoofdstuk 4 een aanbeveling opgenomen. 1 Zie paragraaf

4 2. KADERS De financiering van watermaatregelen is geregeld in de volgende drie kaders: de eigen instrumenten waarover waterschappen en andere overheden met watertaken beschikken (2.1), het Nationaal Bestuursakkoord Water (2.2), het kostenverhaal op grond van de Grondexploitatiewet (2.3) Eigen instrumenten Het beheer van watersystemen en het zuiveringsbeheer is een overheidstaak. De kosten die verband houden met deze taken worden in het algemeen via bestemmingsheffingen van provincies, waterschappen en gemeenten gefinancierd. De watersysteemtaak en de zuiveringstaak worden gedekt via de volgende bestemmingsheffingen. Watersysteemtaak De kosten van de watersysteemtaak worden gedekt vanuit de watersysteemheffing en de verontreinigingsheffing. De watersysteemheffing is gebaseerd op het solidariteits 2 - en profijtbeginsel 3. De verontreinigingsheffing (heffing op rechtstreekse lozingen op oppervlaktewater) is gebaseerd op het beginsel de vervuiler betaalt. Zuiveringstaak De kosten van de zuiveringstaak worden gedekt vanuit de zuiveringsheffing. De zuiveringsheffing (heffing op indirecte lozingen) is gebaseerd op het beginsel de vervuiler betaalt. De zuiveringsheffing is een zogenaamde bestemmingsheffing ten behoeve het zuiveringsbeheer. Als belangrijkste doel van de zuiveringsheffing geldt het scheppen van een financieringsbasis voor het zuiveringsbeheer. Genoemde heffingen zijn eigen financiële instrumenten en het primaire kader, waarmee het waterschap watermaatregelen bekostigt. Voor overige uitgaven kunnen de hierna genoemde kaders financieringmogelijkheden bieden Nationaal Bestuursakkoord Water algemeen doel In 2003 hebben de Unie van Waterschappen (UvW), de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), het Interprovinciaal Overleg en het rijk, het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) ondertekend. Het NBW bevat bestuurlijke afspraken tussen deze partijen. Deze afspraken zijn in 2008 opnieuw bevestigd en geactualiseerd (NBW-actueel). Doel van het NBW is om het watersysteem in 2015 op orde te brengen en op orde te houden om problemen met wateroverlast, watertekort en waterkwaliteit zoveel mogelijk te voorkomen. Door de klimaatverandering komen er steeds meer extreem natte en extreem droge periodes, die leiden tot stijging van de zeespiegel, een verhoogde afvoer via de rivieren en een verdergaande bodemdaling. De NBW-opgave is een extra opgave, bovenop het reguliere waterbeheer, om wateroverlast in het landelijk gebied en stedelijk gebied te voorkómen. 2 Het solidariteitsbeginsel betekent dat alle ingezetenen meebetalen aan de kosten van het waterschap. 3 Volgens het profijtbeginsel moet degene die profijt heeft bij de taakuitoefening van het waterschap financieel bijdragen in de kosten daarvan. 2

5 status Het NBW is een nationaal afgesproken lijn, maar er zijn ook gebieden waar afwijkende afspraken zijn gemaakt. Daar regelen de waterschappen en gemeenten het onderling. Het NBW is ondertekend door alle individuele provincies, maar niet door de individuele gemeenten of waterschappen. Het is wel ondertekend door de koepels van de waterschappen (Unie van Waterschappen) en van de gemeenten (Vereniging van Nederlandse gemeenten). Het is dus een richtlijn, oftewel een herenakkoord, niet rechtens afdwingbaar. Je kunt je er niet op beroepen bij een rechter, al hangt het wel zwaar tegen wetgeving aan. watersysteem Met het NBW onderstrepen de koepelorganisaties de gezamenlijke opgave om het watersysteem op zo kort mogelijke termijn en tegen de laagst maatschappelijke kosten op orde te brengen en te houden. Het akkoord geeft hierbij richting met een tijdspad voor de landelijke en regionale agenda. Het NBW moet worden gezien als een procesdocument met een agenderingsfunctie. Dit houdt in dat de waterschappen, gemeenten en provincies gestimuleerd en gefaciliteerd worden om door middel van bestuurlijke afspraken de wateropgave gezamenlijk op te pakken. waterketen Het NBW heeft betrekking het watersysteem en niet op de waterketen 4. In de waterketen zijn de waterschappen belast met de zuiveringstaak. De kosten gemoeid met de zuiveringstaak worden door de waterschappen gedekt uit de zuiveringsheffing (2.1) kostenverdeling stedelijk gebied kostenveroorzakingsbeginsel In het NBW hebben partijen een aantal afspraken gemaakt. In artikel 10 van het NBW is een van deze afspraken geregeld. Het gaat daarbij om de kostenverdeling in het stedelijk gebied. Daarbij vormt het kostenveroorzakingsbeginsel het uitgangspunt artikel 10 NBW luidt: Waterschap en gemeente dragen zorg voor de uitvoering van de regionale en stedelijke wateropgave. De kostenverdeling vindt plaats volgens het kostenveroorzakingsbeginsel zoals uitgewerkt in de handreiking kostenveroorzakingsbeginsel, tenzij partijen in onderling overleg tot een andere kostenverdeling komen. Wanneer partijen hier niet uitkomen wordt dit voorgelegd aan het college van mediation Handreiking uitwerking kostenveroorzakingsbeginsel De handreiking kostenveroorzakingsbeginsel ( de Handreiking ) heeft primair een faciliterende doelstelling. De Handreiking vormt nadrukkelijk geen blauwdruk voor de kostenverdeling in het stedelijk waterbeheer. In dit door de UvW en de VNG opgestelde document wordt aan gemeenten en waterschappen advies gegeven hoe om te gaan met de bekostiging van waterberging in bebouwd gebied. Gemeenten en waterschappen kunnen op basis van de Handreiking tot overeenstemming komen over kostenverdeling in het stedelijk waterbeheer. De basis ligt dan ook in bestuurlijk commitment, niet in juridische regels. 4 De waterketen betreft het geheel van voorzieningen voor de levering van drinkwater en de inzameling en zuivering van afvalwater. 3

6 In de Handreiking is het kostenveroorzakingsbeginsel als volgt uitgewerkt: I. Waterschap en gemeente dragen zorg voor de uitvoering van de regionale en stedelijke wateropgave. Hierbij wordt uitgegaan van het kostenveroorzakingsbeginsel. Dit houdt in dat bij nieuwe ontwikkelingen de kosten met betrekking tot het reguliere waterbergend vermogen van het gebied voor rekening komen van de planexploitatie. Dit geldt niet als het waterbergend vermogen in de uitgangssituatie niet op orde was. Deze laatstgenoemde kosten zijn voor rekening van de betreffende waterbeheerder(s). anders gezegd: als er sprake is van een nieuwe situatie - dat wil zeggen: er wordt iets gebouwd of ontwikkeld - is de gemeente (initiatiefnemer) verantwoordelijk voor de kosten die de watermaatregelen met zich meebrengen. De gemeente kan deze kosten vervolgens op grond van de Grondexploitatiewet (hierna 2.3) verhalen via de planexploitatie. De kosten om het waterbergende vermogen aan te passen zijn voor het waterschap als de uitgangssituatie niet op orde is. Dat wil zeggen dat het watersysteem niet voldoet aan de (werk)norm. project Stedelijk Water en achterstallig onderhoud Het project Stedelijk Water betreft de overdracht van het stedelijk waterbeheer van gemeenten aan waterschappen. Deze overdracht is uitvloeisel van de Waterwet, die op 22 december 2009 in werking is getreden. In het kader van dit project hebben Zuiderzeeland en gemeenten een bestuurlijke afspraken gemaakt, die per gemeente zijn uitgewerkt in een maatwerkovereenkomst. In deze bilaterale overeenkomsten is vastgelegd dat de kosten voor het uitvoering van achterstallig onderhoud van stedelijk water in principe voor rekening van de gemeenten komen. De Grex is hier niet op van toepassing. II. De kosten om het regulier waterbergend vermogen aan te passen komen voor rekening van het waterschap als géén sprake is van een wijziging van het bestemmingsplan. III. De kosten zijn in principe voor het waterschap, indien bij herstructureringsplannen het oppervlak aan verharding niet toeneemt en het waterschap in het verleden tegen de mate van verharding geen bezwaar heeft gemaakt. landelijk gebied De Handreiking is gefocust op stedelijk gebied en besteedt geen aandacht aan de uitwerking van het kostenveroorzakingsbeginsel in landelijk gebied, bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van nieuwe natuur. Bij de beantwoording van de vraag in hoeverre de extra kosten van bepaalde voorzieningen voor rekening komen van de initiatiefnemer, zal in principe ook hierbij gekeken worden of een watersysteem in een bepaald gebied in de uitgangssituatie op orde is. De kosten van het op orde brengen van het watersysteem komen in beginsel voor rekening van het waterschap. Ook hier ligt de basis in bestuurlijk commitment. 4

7 kostenveroorzakingsbeginsel > een uitgangpunt, géén instrument Het kostenveroorzakingsbeginsel is een uitgangspunt en geeft de gedachte weer dat degene die bij een ander bepaalde kosten veroorzaakt, deze ook moet dragen. Over dit uitgangspunt zullen nadere bestuursafspraken gemaakt moeten worden, zodat het daadwerkelijk gestalte krijgt. Het begrip kostenveroorzakingsbeginsel suggereert dat sprake is van een algemeen rechtsbeginsel oftewel een geschreven of ongeschreven rechtsnorm, zoals bijvoorbeeld het gelijkheidsbeginsel, het zorgvuldigheidsbeginsel, die een juridische status hebben. Het kostenveroorzakingsbeginsel behoort niet tot deze algemene rechtsbeginselen, heeft op zichzelf geen juridische status, kan niet in rechte worden afgedwongen. Voor waterschappen heeft het beginsel een specifieke betekenis en verwijst naar het maken van een bestuurlijke afspraak op grond van (artikel 10 van) het NBW. > project-initiatieven van derden Bij projecten die op initiatief van derden (andere overheidspartijen) worden genomen en waarin het waterschap participeert, kan het kostenveroorzakingsbeginsel niet altijd onverkort worden gehanteerd. Daarvan is sprake bij projecten, waar regelingen op van toepassing zijn, die dit beginsel en de nadere afspraken daarover - geheel of gedeeltelijk opzij zetten. In dergelijke regelingen zijn al concrete financiële bepalingen opgenomen, op basis waarvan kosten worden gecompenseerd. Zoals in de ministeriële nadeelcompensatieregeling 5 voor het verleggen van kabels en leidingen, die Rijkswaterstaat hanteert bij het betalen van vergoedingen Kostenverhaal Grondexploitatiewet Algemeen Uitgangspunt van de Grex vormt een verplichting tot kostenverhaal door de gemeente bij particuliere grondexploitatie. Dit betekent, dat een gemeente de gemaakte kosten op de particuliere grondeigenaar moet verhalen in het geval deze tot een ontwikkeling van de gronden overgaat. kostenverhaal Onder "kostenverhaal" binnen gebiedsontwikkeling wordt verstaan het verrekenen van zogenaamde grondkosten, dat wil zeggen, de kosten van de aanleg van voorzieningen van openbaar nut (zoals straten, riolering, groen, parkeergelegenheid en waterpartijen met een openbare functie) binnen een bepaald ruimtelijk plan, zoals een bestemmingsplan. doel Doel van de Grondexploitatiewet (Grex) is om in de situatie van particuliere grondexploitatie te komen tot een verbetering van het gemeentelijk kostenverhaal en de versterking van de gemeentelijke regie bij locatieontwikkeling gemeentelijk kostenverhaal Meestal is een gemeente de verhalende partij, maar dit kan ook een andere overheid zijn, zoals het rijk of een provincie. Kostenverhaal kan plaatsvinden via gronduitgifte, exploitatieovereenkomst of exploitatieplan en is verplicht op basis van de Grondexploitatiewet. 5 Onder nadeelcompensatie (ook bestuurscompensatie genoemd) worden schadevergoedingen verstaan die betaald worden uit hoofde van rechtmatige overheidsbesluiten, of die worden uitgekeerd ter voorkoming van een schadeclaim. 5

8 Het verhaal van kosten door de gemeente is mogelijk via het privaatrechtelijk spoor of via het (aanvullende) publiekrechtelijke spoor. I. privaatrechtelijk spoor De Grex legt een basis voor het sluiten van privaatrechtelijke overeenkomsten over grondexploitatie tussen gemeenten en particuliere eigenaren die tot de ontwikkeling van hun grondeigendom willen overgaan. Deze exploitatieovereenkomsten bieden de gemeente de mogelijkheid om met een particuliere eigenaar afspraken te maken over het kostenverhaal van de betreffende bouwlocatie. II. publiekrechtelijk spoor In de wet is een publiekrechtelijk vangnet opgenomen voor situaties, waarin de partijen binnen het privaatrechtelijke spoor geen onderlinge overeenkomst hebben bereikt. Een centrale positie binnen dit publiekrechtelijke spoor heeft het exploitatieplan, dat onder meer bestaat uit een exploitatie-opzet, waaronder een raming van de exploitatiekosten. Deze kosten worden door de gemeente aan exploitanten en projectontwikkelaars doorberekend door middel van de bouwvergunning 6. Kostensoortenlijst In het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) 7 is een limitatieve kostensoortenlijst 8 opgenomen. Op deze lijst staan alle kostensoorten die een gemeente in een exploitatieplan mag opnemen en publiekrechtelijk verhaald. Gemeenten kunnen kosten die zijn gemaakt door andere overheden zoals waterschappen - in rekening brengen bij de partijen (meestal: de projectontwikkelaar) die het gebied ontwikkelen. kostenverhaal waterschap via de gemeente Voor een waterschap zijn de volgende kostensoorten uit de kostensoortenlijst van belang: kosten van de aanleg van voorzieningen in een exploitatiegebied, zoals de aanleg van waterpartijen, watergangen en voorzieningen ten behoeve van de waterhuishouding; kosten die noodzakelijkerwijs voor gronden buiten het exploitatiegebied worden gemaakt. Het Bro noemt in het bijzonder kosten die verband houden met de noodzakelijke compensatie van watervoorzieningen die in het exploitatiegebied verloren zijn gegaan. Als het noodzakelijke oppervlaktewater in het plangebied verkleind wordt kan bijvoorbeeld compensatie van waterberging nodig zijn. Kosten ten behoeve van grondexploitatie komen ten laste van degene die de baten van de exploitatie ontvangt. Vooral de gemeente maakt kosten bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, heeft daarin de regie en is opsteller van het exploitatieplan. Daarnaast kunnen ook kosten door andere overheden dan de gemeente, zoals het waterschap, op grond van de Grex kunnen worden verhaald. 6 Verhaal via de bouwvergunning wil zeggen dat de kosten per kavel worden toegerekend aan de af te geven bouwvergunning. De kosten van het door de gemeente treffen van voorzieningen kunnen zo worden verhaald. Met andere woorden zonder het verkrijgen van de bouwvergunning kan de exploitant niet aan de slag om zijn plannen te realiseren. 7 Artikelen en Bro. 8 Kostensoorten zijn die niet op deze lijst staan, mogen niet via het exploitatieplan worden verhaald. 6

9 Op het kunnen verhalen van kosten van watervoorzieningen zijn de afspraken in het NBW van toepassing (in het bijzonder artikel 10 NBW). Zoals hiervoor (onder ) beschreven komt dit er - kort gezegd - op neer dat kosten van watervoorzieningen verhaalbaar zijn, mits de uitgangssituatie op orde was. Dit betekent dat de kosten van het waterschap kunnen worden doorberekend binnen de kaders van de Grex. Het is dus mogelijk om kosten die feitelijk door het waterschap worden gemaakt te verhalen op de planexploitanten. Dit gebeurt indirect via de gemeente op grond van het privaatrechtelijke of het publiekrechtelijke spoor. géén automatische doorsluizing! Een belangrijk nadeel is dat er geen wettelijk mechanisme is dat doorsluizing verzekert van de door de gemeente te innen exploitatiebijdrage naar de overheid die de kosten feitelijk maakt. Door het maken van nadere afspraken heeft het waterschap juridisch afdwingbare mogelijkheden om: (1) te bewerkstelligen dat de gemeente de kosten van watervoorzieningen opneemt in een exploitatieovereenkomst of in het exploitatieplan, en (2) de opbrengsten voor deze watervoorzieningen doorgeeft aan het waterschap. Wanneer bij een bepaald project voor het waterschap voorzienbaar is dat bepaalde kosten voor watervoorzieningen moeten worden aangelegd, is het van belang hierover in een vroeg stadium een bilaterale bestuursovereenkomst te sluiten. Omdat het hierbij om maatwerk gaat, zal het waterschap per geval/ per plangebied met de gemeente een overeenkomst sluiten Samenvattend In deze notitie zijn de volgende kaders aan de orde gesteld, waarbinnen de financiering van watermaatregelen is geregeld, die er samengevat als volgt uitzien: Eigen instrumenten: wettelijke instrumenten waterschap Het waterschap beschikt in eerste instantie over eigen, in de wet geregelde instrumenten om de maatregelen te betalen die nodig zijn om zijn taak als waterbeheerder te kunnen uitoefenen. De financiering van watermaatregelen regelt het waterschap ingevolge de wet, met eigen instrumenten, de bestemmingsheffingen. De bekostiging van watermaatregelen via een andere weg is niet toegestaan. NBW: bestuursafspraken op basis van bestuurlijk commitment Bij projecten met een of meer andere overheidspartijen worden - voor zover sprake is van een extra, bovenreguliere wateropgave in het stedelijk watersysteembeheer - ingevolge het NBW bestuurlijke afspraken over de kostenverdeling gemaakt. Kostenverhaal Grondexploitatiewet: wettelijk instrument gemeente, indirect kostenverhaal waterschap Bij planexploitatie kan het waterschap de uitvoering van watermaatregelen alleen indirect financieren. Rechtstreeks kostenverhaal op de projectontwikkelaar is niet mogelijk en zal via de gemeente plaatsvinden. Over de doorsluizing van geld zal het waterschap met de gemeente afspraken moeten maken. 7

10 globaal overzicht Relevante kaders bij de financiering van watermaatregelen 1 zelffinanciering uit heffingen 2 wettelijk kostenverhaal Grex/ afspraken gemeente 3 Nationaal Bestuursakkoord Water bestuursafspraken (op basis van commitment) Bij kostenverdeling stedelijk gebied -> kostenveroorzakingsbeginsel 4 (initiatieven) derden specifieke regelingen die derden hanteren Rekening houden met regelingen die derden hanteren, zoals nadeelcompensatieregelingen. De (financiële) bepalingen van deze regelingen zijn leidend voor het uitkeren van een vergoeding ter compensatie van ontstane schade. 3. HANDREIKINGEN Op basis van de hiervoor, op hoofdlijnen beschreven kaders kunnen de volgende handreikingen worden geformuleerd. kostenveroorzakingsbeginsel is een uitgangspunt Het kostenveroorzakingsbeginsel is een uitgangspunt, dat op zichzelf geen oplossing biedt voor alle gevallen waarin van het waterschap een bijdrage in de kosten van een bepaald project wordt gevraagd of waarin het waterschap bepaalde kosten wenst te verhalen. Het kostenveroorzakingsbeginsel geeft het uitgangspunt weer dat: wanneer nieuwe ontwikkelingen in stedelijk gebied leiden tot kosten van extra water(beheer)voorzieningen, deze in beginsel moeten worden gedragen door de initiatiefnemer van de ontwikkelingen en doorberekend worden door middel van wettelijk kostenverhaal. In het geval de watervoorzieningen bij de oude bestemming op orde waren, geldt dit niet. Dit betekent: 1. dat alleen kosten in verband met de waterbeheertaak van het waterschap kunnen worden doorberekend, in principe niet de kosten in verband met de zuiveringstaak. Voor deze taak heft Zuiderzeeland zelf heffingen. 2. er moet zijn voldaan aan drie wettelijke (Grex) criteria voor kostenverhaal, te weten: 8

11 I. het profijtbeginsel Het exploitatiegebied moet profijt ondervinden van de voorziening. Het profijtbeginsel beschermt de exploitant daarom tegen het verhalen van kosten waarvoor geen profijt geldt, II. III. het beginsel van toerekenbaarheid Als de kosten op een andere wijze worden gefinancierd en gedekt kan het niet nog een keer door middel van de toerekening van de plankosten, het principe van proportionaliteit Als er meerdere plannen van exploitanten profijt hebben van de voorzieningen dan moet ook naar proportionaliteit worden toegerekend. afspraken vastleggen in bestuursovereenkomsten Om de kosten van maatregelen, zoals de aanleg van watervoorzieningen, te kunnen verhalen is het nodig dat het waterschap bilaterale (bestuurs)overeenkomsten sluit met de betrokken gemeente(n). overeenkomsten op tijd afsluiten Uiterlijk in de planfase van een bepaald project zal voldoende duidelijkheid moeten zijn over de uit te voeren werken, de te nemen maatregelen en wie verplicht is om de daarmee gepaard gaande kosten te betalen. Voorafgaand aan de realisatiefase moeten de genoemde overeenkomsten zijn gesloten, eventueel in de vorm van een raamovereenkomst. goede en tijdige voorbereiding Het is aan te raden om al in de verkennende fase de verhaalbaarheid van de kosten voor het waterschap (intern) in kaart te brengen en in het ambtelijk vooroverleg hierop bedacht te zijn. Voorkomen moet worden dat het waterschap in een latere fase van het project wordt geconfronteerd met ten onrechte gewekte verwachtingen omtrent een bijdrage van het waterschap of met door andere overheden reeds gemaakte afspraken waarin het waterschap onvoldoende is gekend. 9

12 4. AANBEVELING Het is aan te bevelen en wenselijk de financieringsmogelijkheden die genoemde kaders bieden zo optimaal mogelijk te gebruiken. Een optimalisering kan - daar waar nodig worden bereikt door door het ontwikkelen van een gedragslijn door en voor Zuiderzeeland en het creëren van bewustwording. Na uw beoordeling en vaststelling kan deze organisatiebreed worden toegepast. 10