/ Deeltijds Kunstonderwijs. Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "/ 350. 1663 2013 Deeltijds Kunstonderwijs. Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen"

Transcriptie

1 350 / Deeltijds Kunstonderwijs Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen

2 Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen

3 350 jaar deeltijds kunstonderwijs in Antwerpen

4 Inhoudstafel Verwelkoming. 9 Bart d Eyckermans Onvoltooide beeldenatlas 17 Antwerpen wereld. Deel 1: Antwerpen Christian Van Haesendonck Musée imaginaire. 49 Le monde à l Anvers Frank Verlie Catalogus 69 Index 157 Ateliers 235

5 Verwelkoming Bart d Eyckermans Een jubileum vieren is steeds iets vreugdevol maar houdt anderzijds ook iets weemoedigs in. Dit wordt geïllustreerd door de spontaan opborrelende vraag: Is iets ouds beter dan iets jongs? Zijn de versteende fecaliën van de dinosaurus goede mest? Docent Ludo Lens organiseerde als curator in het begin van het schooljaar een tentoonstelling, in de reeks vieringen 350 jaar Academie, met als titel Toekomst is verleden tijd. Waarschijnlijk duidde de titel niet op een effectieve tijdssingulariteit maar vormde het uiteraard de basis van de filosofische gerichte gedachtegang. Wat wel in de titel, zij het omfloerst, geduid wordt, is de onuitgesproken worsteling van de huidige docenten met de beladenheid waarmee een 350-jarig pedagogisch project weegt op het functioneren van de huidige equipe. Het verleden wordt, door hen, niet benaderd vanuit een inspiratieloze nostalgie maar als een actieve referentie voor het pedagogisch project van vandaag. De doelstellingen van Teniers waren gericht op kwaliteit die hij wou verhogen door een degelijke tekenopleiding aan te bieden in aanvulling, maar voornamelijk autonoom, aan de ambachtelijke opleiding georganiseerd door de gilden. Ondertussen zijn alle opleidingen naar de academie verschoven, dit garandeert de best mogelijke degelijkheid, wat ook voor Teniers de doelstelling was. Als de renaissance uiteindelijk resulteert in de verlichting die op haar beurt de basis legt voor onze huidige democratie dan is de Odyssee van de kunstenaar in die paar eeuwen parallel verlopen aan deze geschiedenis. Dit leidt in de tweede helft van de 20ste eeuw tot een summum van 9

6 vrijheid waarbij de individualiteit zich visualiseert in een oneindige waaier van diversiteit in artefacten. Het is voornamelijk de 20ste eeuw die zich honderd jaar lang bezig houdt met ons te brengen bij het specifieke punt waar we vandaag staan. Ik zie in die periode twee scharniermomenten. Het eerste is het begrip Entartete Kunst, het laatste dictaat binnen het kunstgebeuren in de vrije wereld, dat onherroepelijk moest eindigen in zijn tegengestelde. Het predikaat Entartete Kunst beroert de gemoederen zo fundamenteel dat het pad naar algehele vrijheid niet snel genoeg kon afgelegd worden. Het volgende scharnierpunt was een maatschappelijk evenement maar met zeer duidelijke impact op alle facetten van de maatschappij, de kunst incluis: de Parijse barricades waar de slogan L imagination au pouvoir het imperialisme in al zijn aspecten weghoont. Het was een ontzettende uitdaging om de academie tussen die twee scharnierpunten te laveren. In de loop van dat tijdspad heeft ze op alle fundamentele en meest futiele maatschappelijke verschuivingen antwoorden moeten formuleren, zich moeten positioneren, pedagogisch moeten anticiperen op of post-factum moeten bijsturen, maar ze heeft dit alles overleefd. De traditionele blauwdrukken zijn weg en finaal staat het individu centraal als in een nieuwe renaissance. De academie is dynamischer dan ooit en bedient vanuit een inclusief democratisch wereldbeeld alle individuen die zich aangetrokken voelen tot de kunsten. Dit boek is het resultaat van een onderzoeks- en een creatieopdracht. Het resultaat is een vitrine die het dynamische karakter van de instelling etaleert in de eerder geschetste historische context. In de aanloop naar het jubileumjaar hielden we vele vergaderingen, onderonsjes, tête-à-tête ontmoetingen en grotere officiële vergaderingen die uiteindelijk in één project gegoten werden. Ik lanceerde het idee voor dit project, en boekproductie, met een eenvoudig verzoek: Duid voor elk jaar van ons bestaan een Antwerps kunstwerk aan en zet daar tegenover een werk uit een andere hoek van de wereld. We laten de cursisten vervolgens een jaartal uitkiezen waarvan ze de werken inspirerend vinden en waaruit ze verder een nieuw en eigen kunstwerk kunnen maken. Het idee was tweevoudig: enerzijds het kunsthistorisch onderzoek, anderzijds het individuele artistieke creatieproces. Het richtte zich dus tot twee groepen met de onderliggende bedoeling het kunsthistorische aspect in de ateliers te integreren als een eerder hedendaags gerichte invalshoek. Docenten kunstgeschiedenis Christian Van Haesendonck en Frank Verlie gingen de uitdaging aan. Ze verzamelden voor het project 350/350 een selectie van respectievelijk 350 kunstwerken van Antwerpse meesters en 350 kunstwerken van meesters uit de wereld. Op zoek naar gedateerde werken uit die periode, speurden ze in catalogi van musea, bibliotheken, tentoonstellingen, allerhande verzamelingen en hun eigen documentatie en stelden zo dit 350/350 imaginair museum samen. In dit boek kan men de creaties bewonderen van de studenten en leraars die zich op deze verzameling inspireerden. Het basis idee was elke dag een jaartal uit te geven en dit 350 dagen, het lustrumjaar lang. De vorderingen waren twee jaar lang te volgen via het web, het netwerk van de academie, een videoscherm en tijdens niet minder dan 9 wijzigende tentoonstellingen in de wandelgangen van de academie. Het work-in-progress gaf aanleiding tot openbare lezingen, een debat, schrijfopdrachten en de boekcompositie waarvan u hier het resultaat ziet. Toen Van Haesendonck en Verlie aan hun selectiewerk begonnen, wist ik niet wat ze zouden ontdekken. Evenmin wisten we hoe de werken uit Antwerpen zich zouden verhouden tot wat uit de wereld zou te voorschijn komen, noch of de studenten die op deze uitnodiging tot creatie ingingen, bereid zouden zijn zich ervoor open te stellen, erin wensten binnen te dringen, de werken wensten te ervaren, zich ermee wensten te confronteren of er pertinente vragen wensten aan te stellen. Ik wil hier kort de tekstbijdragen voorstellen van Van Haesendonck en Verlie, waarin ze verslag geven van hun keuzes en bevindingen, en vervolgens de bijdragen van Thomas Abelshausen in interview met de atelierdocenten

7 Christian Van Haesendonck In zijn tekst Onvoltooide beeldenatlas Antwerpen wereld. Deel I Antwerpen, geeft Christian Van Haesendonck zijn minutieuze beschrijvingen uit de geschiedenis van Antwerpse kunst- en cultuurvoorwerpen. Hij benadert de artefacten vanuit de specifieke creatiesituatie nu eens als levende tradities, dan weer als unieke projecten van enkelingen of soms als een imagovorming van de wereld. In de beschouwingen over de werken van de studenten raakt hij de centrale vragen uit de kunst, de kunstgeschiedenis en kunstfilosofie aan, plaatst hij kanttekeningen bij het verloop van het project en laat hij ook de studenten reflecteren over hun werk. De verschillende onderdelen van de tekst laten zich lezen als afzonderlijke monades, waarbij hij de essentie van het werk tracht bloot te leggen en de relatie met het dagdagelijkse of de grotere samenhang met andere werken probeert te vatten. De invloed van belangrijke historische gebeurtenissen op de ontwikkeling van de kunsten in de stad Antwerpen vormt daarmee een onzichtbare, geruisloze onderstroom. Uiteraard is dit een onmogelijke en megalomane onderneming. Toch is het verbazingwekkend hoe hij er met samengebalde paragrafen in slaagt om een rijk pallet aan beleveniswerelden te openen en neemt hij de lezer mee op reis langs verschillende kunstvoorwerpen, artefacten, genres, stromingen en andere onvoorziene dingen waarvan de artiesten uit onze stad zich meester maakten. Frank Verlie In zijn tekst Monde Imaginaire - Le Monde à l Anvers, getuigt Verlie over zijn lectuur van het werk van auteur André Malraux, dat hij doornam tijdens het selecteren van deze 350 meesterwerken uit de hele wereld. Zijn essay wordt gestoffeerd met allerlei overpeinzingen bij het werk van deze Franse auteur, die als één van de eersten wees op de boeiende aspecten die ontstaan als men foto s van kunstwerken naast elkaar legt. Door het feit dat Malraux in zijn Musée Imaginaire, aan de hand van fotoreproducties, de meest uiteenlopende kunstwerken met elkaar liet dialogeren, lag een verband met de vrije artistieke associatie, een praktijk die in dit boek centraal staat, dan ook voor de hand. Maar ook de problematiek van de fotografie als reproductiemedium heeft een nauwe band met dit project. De gedachte dat, naar aanleiding van het 350-jarige jubileum, hier voor Antwerpen een scherpere selectie werd doorgevoerd dan voor de wereld, inspireerde Verlie om op een ironische manier het idee van Le Monde à l Anvers uit te werken. Als interludium geeft Frank Verlie ons een primeur van zijn persoonlijke kleurentheorie De kleuren en hun namen. Hij zet hiermee niets minder dan een parel van kunstessayistiek neer, die bovendien ruim doorspekt is met ideeën en feiten voortvloeiend uit zijn grote belezenheid als auteur en als wereldreiziger. Atelierdocenten Ook de docenten van de ateliers werden uitgenodigd om een bijdrage te leveren aan deze publicatie. Iedereen vulde die uitnodiging in met de nodige creativiteit, in de vorm van korte interviews met de jonge auteur Thomas Abelshausen. De gestelde vraag was het atelier in het teken van de viering te situeren. Er werd gesuggereerd het getal 350 als een mogelijke literaire opstap te gebruiken. De ambitie De ambitie van dit boek is de cursisten van het Kaska-dko centraal te stellen als beeldend kunstenaar. Het is tevens een staalkaart van hetgeen er in het 350ste jaar aan deze instelling gebeurt. Het centraal stellen van de 12 13

8 cursist sluit aan bij de slogan van het GO! waar iedereen VIP is. Als iedereen VIP is, is iedereen gelijk, wat betekent dat we een egalitaire groep zijn. Niet zij, de 2% afgestudeerden, die het maakten, tonen we in ons lustrumjaar, maar allen. Kunstonderwijs verandert de maatschappij, verhoogt de levenskwaliteit, ook in crisistijd. Elke cursist kreeg de kans te participeren aan het project maar werd zeker niet verplicht, vermits iedereen het recht heeft om uitsluitend met zichzelf te willen bezig zijn en hij kon zich aldus probleemloos buiten het groepsproject zetten. Elke in de school aangeboden discipline werd aangemoedigd te participeren om een zo volledig mogelijk beeld van de academie te schetsen. Daardoor is dit boek een momentopname uit het lustrumjaar en tevens een staalkaart van de werking. Iedereen heeft een onafhankelijk werk gemaakt maar de totaliteit van het project kan je gerust een Gesamtkunstwerk noemen. Dit boek geeft aan hoe in de KASKA-DKO de kunst, de cultuur en de verjaardag van de academie van Antwerpen worden benaderd. Het etaleert een rijkgeschakeerd en veelzijdig landschap met een brede waaier van media en verrassende uitgangspunten. De academie kadert sinds enkele decennia in de term levensbreed leren. Het geeft elk individu de kans om kunstbeoefening uit te proberen en kunstbeschouwing te volgen om nadien daadwerkelijk bij te dragen aan een verrijkte maatschappij. Het succes van het deeltijds kunstonderwijs in het algemeen wijst op de maatschappelijke nood en bewijst daardoor ook zijn eigen relevantie. Elk cursist heeft zijn eigen drijfveren, zijn eigen ingesteldheid, zijn eigen nieuwsgierigheid en zijn eigen ritme waarmee hij/zij in deze academie zijn/haar dromen kan waarmaken. Deze plek trekt creatievelingen aan die de culturele beleving verdiepen en verbreiden. Bart d Eyckermans, Directeur Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen, deeltijds kunstonderwijs. Vormgeving Dit boek werd door fotograaf en grafisch vormgever Céline Gladiné op een visueel verfrissende wijze in een concept gegoten waarbij zij de variëteit aan kunstwerken, ontstaan uit het historisch onderzoek, en de invalshoeken van de interviews moest samenbrengen tot een tactiel ogend geheel. Door het samen presenteren van verschillende werken op één bladspiegel bewerkstelligt de samensteller van het boek nieuwe dialogen tussen de niet in samenhang gemaakte kunstwerken

9 Joseph Ducaju, Standbeeld van David II Teniers, 1866, toestand circa 1905 (foto: J. Tobie) (Stadsarchief, Antwerpen) Onvoltooide beeldenatlas Antwerpen wereld Deel I: Antwerpen (1) Christian Van Haesendonck Wat zijn de raakvlakken tussen Artus II Quellinus en Gian Lorenzo Bernini? Wat heeft Hieronymus Janssens gemeen met Tosa Mitsuoki? Zo begon het vraaggesprek dat vorig jaar, onder de titel Wereldwijde Inspiratie, een reeks evenementen aankondigde, die Antwerpen, de wereld en de creativiteit van hedendaagse makers, op een tijdelijke wijze zou verenigen (2). Naar Aby Warburg (Hamburg ), die zwart-wit afbeeldingen uit boeken, magazines, kranten en andere bronnen verzamelde en ze rond bepaalde thema s met mekaar in verband bracht. Meer over zijn onvoltooid nagelaten pionierswerk in: Warburg, Der Bilderatlas Mnemosyne. Thomas Abelshausen 21. Sébastien Biset 17. (1) (2) (3) Sébastien Biset poneerde ooit dat een kunstwerk verandert, door de relaties die het aangaat met de werken die er naast staan (3). Een stukje onbepaaldheid maakt dat er particuliere inclinaties (ik gebruik de term vrij, naar David II Teniers), of het licht naar elkaar overhellen van de werken, kunnen ontstaan tussen de werken onderling. Zich op het creatief werk in één stad toeleggen is erg onvoorspelbaar. Toen ik 350 werken van in Antwerpen werkzame kunstenaars begon bij elkaar te zoeken, en Frank Verlie, mijn mede-samensteller, 350 werken uit een andere uithoek van de wereld, wisten we niet wat we zouden ontdekken, noch welk protocol we met de data zouden volgen. Weinig kunstwerken en artefacten zijn namelijk exact te dateren (de lezer zal 17

10 Pieter de Jode naar David II Teniers, Portret van David II Teniers, 1662, in: Cornelis de Bie, Het Gulden Cabinet van de Edel Vry Schilderkonst (Museum Plantin- Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen) Anonieme meester, Nuestra Senora de la Soledad, 1691 (foto CVH), Pieter Van Hobokenstraat, Antwerpen tot de bevinding komen dat we een aantal werken hebben opgenomen die we met de notering circa. aan een bepaald jaar hebben toegekend). Noch wisten we of de deelnemers die deze creatieopdracht aanvaardden, bereid zouden zijn ervoor open te staan, erin wilden binnendringen, de werken wensten te ervaren, zich ermee wensten te confronteren of er pertinente vragen wensten aan te stellen. Het ging zo: van september 2012 tot december 2013 selecteerden we, zoals door Bart d Eyckermans gevraagd, de werken, van 1663 (het jaar dat Filips IV zijn goedkeuring van de stichting van de academie overmaakte aan de Antwerpse St.-Lucasgilde) tot vandaag: volgens ons de beste die we vonden uit de tussenliggende drie en een halve eeuwen. We deelden het materiaal in tijdvakken van 25 jaar. Telkens: 25 jaar Antwerpen, 25 jaar wereld, 25 jaar Antwerpen, enzovoort. Om de twee weken kwamen we samen, namen alles door en kwamen tot een consensus. Alles werd netjes op memory sticks gezet en telkens in mapjes van 25 jaar, via Margot Everts, later Céline Gladiné, die als behendige sluiswachters volgens hun geheel eigen logica, telkens zorgden voor de doorstroming naar een van de vele Kaska-dko ateliers waar door de vakdocenten gezocht werd naar geïnteresseerde studenten (verder hierover meer). Inhoudelijk besloten Frank Verlie en ik, in te gaan tegen een soort automatische reflex, om door een weloverdachte plaatsing passende werken met elkaar te laten dialogeren. We namen ons daarentegen voor om elk in alle autonomie de werken te kiezen, zodat deze tot op zekere hoogte, met elkaar op aleatorische wijze bindingen zouden aangaan. De onverwachte of incongruente combinaties, zo dachten we, en de voldoende beeldafstand tussen Antwerpen en de wereld, zouden de deelnemers enigszins in de war brengen, hen doen opschrikken en hen ruimte geven om vrij van enige systeemdwang te creëren. 1. Antwerpen Fare mundi (het maken van werelden) Tussen 1662 en 1664 stichtte David II Teniers de Antwerpse academie, vanuit een glasheldere veldanalyse en in perfecte synchronisatie tussen Antwerpen, Brussel en Madrid. De academie was niet tegen het ambacht gericht (zoals in Rome of Parijs), maar in nauwe verbondenheid ermee. Een deeltijds kunstonderwijs, complementair aan het leren Dries Lyna en ; Hans Vlieghe Daniel Birnbaum 7. Nora De Poorter (4) (5) (6) op de werkvloer van de meester, dat een cruciale rol vervulde in de voortgezette ambachtsopleiding. Houden we Teniers organisatiemodel tegen het licht, naast de twee vergelijkbare academies, dan gaat het om de enige academie in zijn soort. Maar daarover elders meer (4). Als eerste kunstwerk, bij wijze van vertegenwoordiger van het jaar 1663 (in werkelijkheid is het geschilderd tussen 1660 en 1665), kies ik voor Eerbetoon van de gezanten van Harun al Rachid aan Karel de Grote, van Jacques Jordaens, een werk dat in een Brusselse privé-collectie bewaard bleef. Het gaat over een modello uit de reeks Karel de Grote, een wandtapijtencyclus die in 1665 aangekocht werd door hertog Karel Emmanuel II van Savoye. Ze sieren tot vandaag de wanden van het Romeinse Palazzo del Quirinale. Het werk doet denken aan wat de curator van één van de vorige edities van de Biënnale van Venetië (de 53ste) verklaarde: A work of art is more than an object, more than a commodity. It represents a vision of the world, and if taken seriously must be seen as a way of making a world. A few signs marked on paper, a barely touched canvas, or a vast installation can amount to different ways of worldmaking (5). Het schilderij van Jordaens verwijst naar een ver verleden (de Karolingisch-Abbasidische vrede 8ste-9de e). Het grijpt naar een verre toekomst, het belooft een andere tijd. Het verleidt met sfeer, weelderigheid, exotisme. Jordaens hergebruikte de personages nog enkele keren voor andere onderwerpen. Het werk kwam eerder in de aandacht, naar aanleiding van Antwerpen culturele hoofdstad van Europa (6). Is een kunstwerk als dit terug te brengen tot de notie Antwerpen, of is het toe te schrijven aan de notie wereld? Of hoeft het niet teruggebracht te worden? Laten we, vooraleer verder te gaan, voor het gemak van de lezer, kort recapituleren. Onnodig te vertellen dat op cultureel vlak Antwerpen (na de afscheuring van de Noordelijke van de Zuidelijke Nederlanden, en de zo vaak aangehaalde vrede van Münster in 1648) weliswaar een grensstad, maar geenszins perifeer gebied werd. Als Zuid-Nederlandse stad bleef het integraal deel van het rijk waar de zon nooit onderging, het huis Habsburg, de grootste politieke macht van die periode. In heel deze wereld, zoöok in Antwerpen, vierde de door het Vaticaan ingeschakelde barok van de Contrareformatie hoogtij. Dat het Antwerpen van toen zich hergeprofileerd heeft als een noordelijk bruggenhoofd van dit wereldrijk en een uitstalraam van de Contrareformatie, is een bekend 18 19

11 Hendrik Frans Verbruggen, preekstoel, 1699 (foto CVH) (St.-Goedele en St.- Michielskathedraal, Brussel) Hendrik Frans Verbruggen, preekstoel, 1699, fragment: De uitdrijving uit het paradijs (foto CVH) (St.-Goedele en St.-Michielskathedraal, Brussel) Nicos Hadjinicolaou 115. (7) gegeven. Enkele van de culturele scheppingen uit Antwerpen die we de studenten hier aanreiken, openen ongetwijfeld de eigen wereld van de kunstenaars, maar ook het boven-individuele van de collectieve beeldideologie barok (het levensgevoel, de dynamiek en volheid, de weelde en praal, die moesten komen te staan tegenover creaties die calvinistisch ascetische moraal aanschouwelijk maakten) (7). Beeldhouwer Hendrik Frans Verbruggen, van wie meubilair te zien is in de Antwerpse kerken, specialiseerde zich in het maken van levendige voorstellingen van het aards paradijs, de hemel, het vagevuur en de hel en andere taferelen, zoals epitafen voor overleden bisschoppen, waarvan het spektakel bij de contemporaine toeschouwer intense gewaarwordingen van esthetisch genot, betovering en vrees moeten hebben losgemaakt. Bijvoorbeeld een wandepitaaf met de half verteerde en uit zijn graf terugkerende bisschop Marius Ambrosius Capello in de kathedraal, zielen die branden in het vagevuur in afwachting van het Laatste Oordeel op een broederschapslijst in de St.-Andrieskerk, of de uitdrijving uit het paradijs, een hoofdtafereel van een preekstoel, gemaakt in opdracht van de Leuvense Jezuïeten, nu in de Brusselse St.-Goedele en St.-Michielskathedraal. Door onze geïmproviseerde samenstellingswijze (reeds uiteengezet) kregen Adam en Eva een fascinerende tegenhanger: een met een wandelstok uitgeruste, doorheen een prachtig landschap flanerende chimpansee. Deze aap werd met vermenselijkte trekken geportretteerd door de vader van de comparatieve anatomie, Edward Tyson. Kathelijne Adriaensen (p.100) nam de heikele opdracht op zich, om de twee genoemde beelden te confronteren. Zij maakte een installatie, waarin elektroden vanuit twee plaasteren vormen leiden naar een apenportret aan een wand. Het kunstzinnige beeld van Adriaensen wekt bij de kijker gelijktijdig tegenstrijdige en elkaar uitsluitende interpretaties op, waardoor men in een deels darwinistisch, deels bijbels raadsel terechtkomt, zonder dat men kans ziet er ooit nog uit te geraken. Toen ik haar vroeg, hoe ze tot dit beeld gekomen was, luidde haar antwoord: De plaasteren vorm staat voor de hersenen van de mens, beschermd door de schedel. Dank zij de (stam) hersenen zijn wij als het ware nog steeds verbonden met het paradijs, het hof van Eden. Niettegenstaande dat we uit het paradijs zijn gezet (wat een goede zaak was) hebben wij herinneringen ervan. Terwijl de dieren en de natuur nog steeds behoren Jacob Jozef Van der Neer, Madonna met kind, 1742 (reconstr.) (foto CVH), Grote Markt, Antwerpen Ruth Felter, Juweel in zwoerd tot het paradijselijke. Vandaar de verbinding met de afbeelding van de chimpansee (elektrische draden: stroom/doorstroming). De prent van de mensaap/chimpansee van 1699 heeft mij geweldig gefascineerd. Rond de chimpansee en het apendebat dat in de Verlichting ontstond heb ik erg veel bijgeleerd. De eerste chimpansee die naar Engeland is overgebracht en alles wat daaruit volgde. Vandaag spreken ze van nauwelijks nog chimpansees in leven. De foto maakte ik in mijn atelier met een model /knuffel exemplaar en heb hem wat geïnstalleerd met blaren en bloemen en tekeningen van de natuur. Met de bedenkingen die Adriaensen eraan toevoegde, behoudt dit werk zijn grote artistieke zeggingskracht, blijft het in wezen ondoorgrondelijk, laat het zijn ware betekenis niet los. Kenmerkend voor het Antwerpen van de barok, is ook het doorlopend programma van O.-L.-Vrouwebeelden in de openbare ruimte. Voorbeelden zijn de Senora de la Soledad, waarvan een aangrijpend exemplaar in de Pieter Van Hobokenstraat, ofwel een meer gracieus type van madonna die, onder een baldakijn met sterrenhemel, een in een appel bijtende slang op een wereldbol vertrappelt. Eén van deze majestueuze creaties, laatbarok-classicistisch vormgegeven - op een hoek van de Grote Markt -, moest een confronterende alliantie aangaan met een soort van misgeboorte uit de dierenwereld, uit een boek van Christoph Dietell. Ruth Felter deed iets met het beeld van de madonna en ook met dat van de misgeboorte. De door haar voorgestelde creatie betreft een paar halssieraden, filigraan van makelij en uitgestald tussen myriaden verstrooide brokjes van hetzelfde materiaal. Maar de toeschouwer staat perplex, zodra hij ontdekt dat Felter hier met ongebruikelijke materialen geëxperimenteerd heeft en dat de poreuze halssnoeren schilfers blijken te zijn van gedroogd en geperforeerd varkensvel, beter gekend als zwoerd, een in deze context als afstotelijk beschouwde grondstof. Een al even barokke tegenstelling vinden we in de Antwerpse St.- Pauluskerk (creaties hier kwamen tot stand in opdracht van de Dominicaanse orde die, samen met de Jezuïetenorde, in het Antwerpen vanaf de 17de eeuw, de aflossing van de wacht verzekerde van de eerder naar de protestantse landen uitgeweken calvinistische dominees). Toen ik de kerk bezocht om er foto s te maken, bleek de Rozenkransmadonna weg voor restauratie en besloot ik enkel de vrijstaande pilaartroon te 20 21

12 Willem I Kerricx, Halfreliëf op pilaartroon, 1688 (foto CVH) (St.-Pauluskerk, Antwerpen) fotograferen, vanuit een minder bekend gezichtspunt. Op de pilaar is een door Willem I Kerricx in marmer gebeeldhouwd halfreliëf te bekijken, een soort beeldverhaal in 2 delen over een dame op leeftijd die, om weer jong en/of aantrekkelijk te worden, zich bereid verklaarde daarvoor haar ziel aan de duivel te verkopen en in ruil voor deze gunst na haar dood de duivel voor eeuwig in de hel te komen vergezellen, maar door beroep op de rozenkrans de teruggave van haar duivelscontract bekomt. Elsenoor van Weezendonck ging aan het werk met een voorbeeld van een meer ingetogen, laatbarokke vormgeving uit de Carolus Borromeuskerk: een engelen-hermenpaar uit de biechtstoel-lambriseringen door Jan-Pieter I Baurscheit en Michiel Van der Voort. De bijdrage van van Weezendonck bestaat uit een serie broches, die ze opvatte als assemblages. Ze creëerde bepaalde sferen door details van verschillende mode sieraden met elkaar en met de engelen-hermen te laten communiceren, die verder nog het gezelschap ontvingen van een Maagd van Belen uit Peru. Maxime Verduijn, (zonder titel) Hierdoor schijnt Verduijn nog een andere waarheid over het echte, diepe zelf van de geportretteerde te reveleren. Door het feit dat bij Van Stampart een foto werd gevoegd van een opengeslagen boek van Johann Jakob Scheuchzer over de Physica sacra of de Geestelijke natuurkunde (Scheuchzer verdedigde in zijn tractaten de hypothese dat geologische lagen hun ontstaan te danken hadden aan door de zondvloed over elkaar geschoven stukken van de aardkorst), is men er welhaast automatisch van overtuigd, dat Verduijns portretversie in verband kan worden gebracht met de plooiing van gesteenten, ontwikkeld door Scheuchzer. Hierover in gesprek met Verduijn, wees hij er ons echter op, dat hij geen weet had van een tweede werk om zich op te baseren, en dat men schijnbaar vergeten was om hem de prent van Scheuchzer te overhandigen! Deze toelichting van Verduijn illustreerde perfect dat het licht naar elkaar overhellen van kunstwerken kan ontstaan bij het naast elkaar bekijken van deze werken, dus in het onderzoekend oog van de beschouwer, en los van de bedoeling van de maker. Elsenoor van Weezendonk, Un ange qui passe 2. Antwerpen Portret ( Een bal op een terras van een paleis ) Katlijne Van der Stighelen onderzocht enkele jaren geleden het kunstbezit bij de inwoners van Antwerpen. Aan de hand van honderden boedelbeschrijvingen (8), ontdekte ze dat het portret al vanaf de 16de eeuw een erg geliefd genre was. Al of niet beschermd door een zijden of linnen gordijntje, waren de portretten overvloedig aanwezig in zeer verschillende sociale milieus (9). Het Kunsthistorisches Museum van Wenen bewaart een uit de 1ste helft van de 18de e. daterend realistisch en empathisch geschilderd busteportret, door de uit Antwerpen afkomstige kunstenaar Frans Van Stampart. Het stelt een niet-geïdentificeerde man voor. De gelaatsstudie is geïndividualiseerd en heeft een emotionele dimensie, een uitdrukking die niet eenduidig te ontcijferen is. Er wordt een intens oogcontact gelegd met de kijker. In dialoog met de psychologiserende weergave van Van Stampart, heeft Maxime Verduijn dezelfde onbekende man eveneens in driekwart weergave neergezet, als een bedachtzaam iemand met een peilende blik, en omgeven door een cascade van kleurenbanen. Johann Jakob Scheuchzer, Geestelyke Natuurkunde, uitg.: Petrus Schenk, Amsterdam, (8) Eric Duverger passim. Laurence Plumier, Pruiken (9) Katlijne Van der Stighelen, Burgers en hun portretten 24. Idem, Hoofd- en bijzaak 199. (10) De Antwerpse schermers- en schuttersgilden lieten monumentale groepsportretten aanmaken naar aanleiding van een heuglijke gebeurtenis met een beschermheer. In decors van gefantaseerde of echte architectuur, worden de personages weliswaar geïndividualiseerd, maar blijven toch figuranten in het grotere geheel. De inhaling van een nieuwe burgemeester in de Jonge Voetboogschuttersgilde, in de verf gezet door de jeugdige Balthasar Van den Bossche en enkele medewerkers, bewaard in het KMSKA, werd gecomponeerd rond meerdere actiegroepen met middenin een hond die de verbinding tussen twee groepjes vormt (10). Door de synchronisatie met de creativiteit in de wereld, mochten de leden van de Antwerpse Voetboogschuttersgilde een ontmoeting hebben met een groepje gekostumeerde acteurs van de Parijse Comédie française, in datzelfde jaar geschilderd door Antoine Watteau. Laurence Plumier maakte een grappige variant van het schilderij van Van den Bossche. De allicht gefingeerde setting van Van den Bossche en de zijnen nam ze ruwweg over. Maar ze verving het donkerbruin door antraciet zwart, verduisterde de ruimte en benadrukte de onherkenbaarheid van de schutters-gildeleden. Het motief van de pruiken hoogde ze op, door met een fluostift gemaakte kleurstippen. Door haar ingrepen lijkt het alsof de schutters plots oplichten, zoals men soms ziet bij een zwerm nachtdieren die bij een opname door een 22 23

13 Gaspar Bouttats, De Ommeganck op de Meir, 1685, uitg.: Hieronymus III Verdussen (Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen) Beatrijs Wolters van der Wey (11) verkeerd afgestelde detector, in hun bezigheden, als betrapt, worden opgeschrikt. Dit zonder het compositorisch belangrijke detail van het keffende hondje uit het oog te verliezen. Omstreeks 1640 was een nieuw soort van groepsportretten ontstaan als zelfstandig type: conversatiestukken, veelal aangeduid met hun Engelse variant conversation piece, dat het traditionele groepsportret zal verbinden met een meer informele setting in een detaillistisch uitgewerkt interieur, een park of een ruimer landschap. Gonzales Coques was de eerste Zuid-Nederlandse schilder die het type systematisch heeft beoefend. Daarmee heeft hij een traditie ingezet die nog in de volgende eeuwen zou doorlopen (11). Ook bij de Antwerpse meester Hieronymus Janssens worden niet zozeer de gelaatstrekken, maar de silhouetten en het sfeerbeeld van de geportretteerden, in relatie tot elkaar, geregistreerd. Een van diens conversatiestukken, een baltafereel met elegante gezelschappen die zich vermaken op een terras van een paleis, kwam nu te staan naast een kamerscherm van Tosa Mitsuoki, waarop een esdoorn is uitgebeeld, waaraan gedichten hangen. Peter Geerts (p.70) ondernam een geslaagde poging om deze twee werelden in één digitale fotomontage met mekaar te verenigen. Zo kwam hij op het idee om de onbetwistbare charmes van het Antwerpse decor achterwege te laten en de feestvierders, samen met een gedeelte van het betegelde buitenterras, in te voegen in het Japanse herfstlandschap. Zijn ingreep is echter slechts schijnbaar eenvoudig. Zo paste Geerts de lichtschema s aan en verlengde hij de perspectieflijnen uit het tegelmotief. Dit versterkte de beeldende samenhang van zijn fusionele samenportret. De invoeging van het groepje keuvelende aristocraten gebeurde zo, dat één van de geportretteerden, schijnbaar in vervoering, de uit de esdoorn hangende gedichten voorleest. Toen ik Geerts vroeg, hoe hij tot deze oplossing gekomen was, antwoordde hij dat de ingeving van de perspectieflijnen er gekomen was, na een vruchtbare gedachtenwisseling met zijn docent tekenkunst, Herman Declerck, die van dit project gebruik maakte om zijn studenten tot creatief handelen aan te zetten. Toen ik naar beelden voor Antwerpen speurde, viel me alsmaar meer de beeldvorming op van de volkse rituele feestelijkheden, zoals bijvoorbeeld de prent De Ommeganck op de Meir van Gaspar Bouttats, en de verbeelde pracht en praal in de portretten van de burgerij en de aristocratie. Van der Stighelen: Tussen 1625 en 1650 verwierf menig Hoofd- en bijzaak 145. Ibidem 163. (12) (13) rijke Antwerpenaar een buitenhuis. Vanaf dat ogenblik lieten ook de inwoners van de stad die zich nog geen residentie op den buiten konden permitteren zich al graag portretteren onder een gaanderij in een landelijke entourage. Het portret bood hen op een bijzondere manier de kans om aan een anticiperende socializatie te doen (12). Het enige bekende meesterportret van de Antwerpse kunstenares Johanna Vergouwen, is een hoogbarok of volrijp barok kleurrijk dubbelportret van een tweeling die zich, verkleed als een geharnast riddersduo met zwaard en stokpaard, voorbeweegt op een terras voor een dubbele zuil met een opgetrokken, brede draperie (13). Het monumentaal kader wordt vergroot doordat de balustrade een doorkijk biedt op een lager gelegen berglandschap, waarboven een storm losbarst. Kristin Moons (p.126) is een van de deelnemers die verbanden aangingen met telkens één van de aangereikte werken, hier onder andere door een met acrylverf bewerkte fotomontage, waarin haar persoonlijke fascinatie voor het thema van de identieke tweeling wordt uitgewerkt, en waarin ze enkele tinten uit het werk van de schildermeesteres Vergouwen, zoals het wijnrood van de draperie en het altrosa uit een barok gewaad, laat terugkomen. Niet alleen bij Coques, Janssens en Vergouwen, ook bij Jan Jozef II Horemans vinden we het aantrekkelijke familieplaatje met een toon van intieme tevredenheid tussen de personages. Op zijn conversatiestuk Het theeuurtje, zien we de familieleden, geschaard rond een tafel voor een schoorsteen, waarboven een kabinetlandschap hangt, dat als schouwstuk dient. Ze zijn druk in de weer met het thee ceremonieel, zonder zich verder waar dan ook zorgen over te maken. Het conversatiestuk visualiseert de eendracht binnen het groepje, terwijl men wel kan vaststellen dat de mannen andere dranken dan thee gebruiken. Ieder detail getuigt van de betrachting van de meester om de materiële leefomgeving van de heel aardig gestoffeerde burgerwoning in beeld te brengen. Een vermakelijke knipoog is de luchter, waarin de ingrediënten van het avondmenu al klaarhangen: een soort van eend of andere watervogel en een kundig aan elkaar geregen serie worsten. Maar behalve flatterende plaatjes zoals dit, verwerkten de Horemansen ook graag stoorelementen in hun gezinstaferelen. Een indringer stapt baldadig binnen op een muziekfeest. Op een ander feest vervoegen jongeren zich in een ongedwongen sfeer rond een klavecimbel speelster: niets dan 24 25

14 Artus I Quellinus, Portretbuste van Luis de Benavides Carillo, markies van Caracena, 1664 (KMSKA) (foto CVH), tentoongesteld in Happy Birthday Dear Academie, Jacques Jordaens, De triomftocht van prins Frederik-Hendrik, (Huis ten Bosch, den Haag), zoals afgebeeld in: P. Buschmann jr., Jacob Jordaens, Antwerpen, 1905 Herwig Todts 14. Christian Tümpel (14) een excuus voor het in beeld brengen, op een soort voorplan, van een genodigde heer die languit op de trap ligt en zich vrijheden veroorlooft met een dienstmeid, terwijl zij er geen flauw vermoeden van hebben dat deze losbandigheden door de kijker worden bespied. 3. Antwerpen Uitzendcentrum (de Bentveughels ) Vertegenwoordigt Antwerpen een wereld of was Antwerpen vertegenwoordigd in de wereld? Veelal behoorde het tot de traditie dat de kunstopleiding aan de Antwerpse academie werd besloten met een grand tour. Die ging meestal richting Italië, en voornamelijk Rome. Sedert de 18de eeuw raakte Parijs meer in zwang. Vanaf die periode, werkten vele kunstenaars op het einde van hun studietijd enkele maanden of jaren in Parijs (14). Los daarvan, werden in Antwerpen jonge meesters opgeleid die elders hun loopbaan zouden opbouwen. We hebben het beeld van de Antwerpse kunstenaar dan ook bijgesteld door de reizigers en emigranten op te nemen. Temeer daar van sommige van deze artiesten in Antwerpse of andere binnenlandse collecties weinig te vinden is. Enkele van deze expats, opgetekend in chronologische volgorde: Artus I Quellinus reisde naar Italië en nam na 1648 verantwoordelijkheid op voor de sculpturen van het nieuwe stadhuis van Amsterdam, thans Paleis op den dam. Terug in Antwerpen, maakte hij de marmeren portretbuste, bewaard in het KMSKA, van landvoogd Luis de Benavides Carillo, markies van Caracena, bemiddelaar in het stichtingsdossier van de academie, dat in Madrid door Filips IV moest worden goedgekeurd. De markies is getypeerd in een pose als veldheer. Zijn stevige greep om de opgerolde landkaart of bevelhebbersstaf illustreert zijn krachtdadig optreden. Jacques Jordaens, calvinistisch gezind, bekend als de schilder van de dronken eetgelagen en het bon-vivant leven, schildert in onder andere de allegorie Triomftocht van Frederik-Hendrik, prins van de Verenigde Provinciën, een exuberant tableau met de uitbeelding van de prins die vecht met dood en faam. Het beeldidioom van Jordaens staat haaks op de beeldideologie van ascetisch-calvinistische burgerij, maar geniet wel bijval bij de Oranjes (15). Jan de Herdt trekt ten laatste in 1660 naar Brescia en later naar het hof in Wenen bij keizer Ferdinand III, waar hij naam maakt als portrettist. Anton Schoonjans verblijft tussen Hoofd- en bijzaak en passim. (15) (16) 1673 en 1689 in Rome waar hij zich in het gezelschap van de Vlaamse kolonie, de Bentveughels geheten, als Parrhasius laat aanspreken. Vanaf 1693 resideert hij in Wenen waar hij als hofmaler wordt aangesteld. Jacob-Ferdinand Voet verblijft vanaf zijn 24ste in Rome, waar hij in de jaren zeventig furore maakt als portretschilder. Daarnaast vindt hij nog tijd om in opdracht van Karel-Emmanuel van Savoye 3 galerijen met Romeinse schoonheden ( Belle donne ) te vullen. Peter Jakob Horemans wordt aan het hof Karl Albert von Bayern in München genreen portretschilder. Jan Siberechts vertrekt in 1672 op verzoek van de hertog van Buckingham naar Engeland, met zijn landschappen, voornamelijk in dienst van de Engelse aristocraten, vervult hij een bepaalde rol in de ontwikkeling van de Engelse landschapsschilderkunst. Jacques de Roore vertrekt in 1717 naar Amsterdam en Rotterdam om in 1722 te worden opgenomen in de schildersgilde van Den Haag. Jan Frans van Bloemen vertrekt in 1684 naar Parijs en Lyon. Daarna reist hij naar Rome waar hij, wegens zijn voorliefde voor panoramische landschappen, de bijnaam Orizonte krijgt. Hij trouwt met een Italiaanse en vestigt zich voorgoed in Rome waar hij aansluit bij de Schildersbent, een kolonie van schilders uit het noorden (16). Bij de artistieke expats die de Scheldestad verlaten, ook Hendrik Frans van Lint, onder zijn pseudoniem Studio eveneens in Rome werkzaam. Mogelijk helpen Van Lint en de andere schilders mee om aan de vraag van de toeristen naar vakkundig geschilderde Italiaanse landschappen te beantwoorden. Frans Geffels is een reizend schilder en architect die succes oogst in Mantua. Hij beheerst zowel het genre van het landschap als het portret en werkt voor de laatste hertog van Mantua. Hij brengt het beleg van Wenen / Kahlenberg in beeld, een keerpunt in de Habsburgs-Ottomaanse oorlog. De beeldhouwers Peeter II Scheemaeckers en Jan Michiel Rysbrack vestigen hun ateliers definitief in Londen. Scheemaeckers Slapende Diana kan in schoonheid wedijveren met de verzameling langoureuze naakten uit de wereld. Van de zelfde kunstenaar verder een Shakespeare Memorial in de Poets corner van het Londense Westminster Abbey. Van Rysbrack noem ik een ruiterportret van de Engelse vorst William III op de Queens square in Bristol, maar vooral het prachtig busteportret van een jongetje in huzarenpak, bewaard in het New Yorkse Metropolitan, of ook een achterwand in zilverdrijfwerk, getiteld Tempel en orakel van Apollo, die oorspronkelijk als achtergrond bedoeld was voor een pendule, 26 27

15 Anonieme meester, Falconpoort, 1671, Falconplein, Antwerpen (foto CVH), toestand in 2012 Ann Willemen, LUCKY and UNHAPPY die echter nooit door de uurwerkmaker in kwestie is geleverd, zodat het object in al zijn onafgewerkte vreemdheid bewaard bleef in het Londense Victoria and Albert museum. 4. Antwerpen IJdelheid der ijdelheden ( vanitas vanitatis ) Ergens halverwege de oostelijke zijde van het Antwerpse Falconplein, bevindt zich een barokke poort, één van de vele in deze wijk. Toen ik op deze plek kwam en er een foto nam, bood de poort nog een doorzicht naar het in deze schippersbuurt zo eigen, zo modernistische Zeemanshuis. Voordien stond op dit grondstuk een militaire kazerne, nog eerder een nonnenklooster. Maar het klooster, de kazerne en uiteindelijk ook het Zeemanshuis gingen tegen de vlakte en maakten in 2013 plaats voor een Pop up buurtpark ten gerieve van de honden uit de omliggende wijk, wachtend op andere bestemmingen, die meer winst moeten opbrengen dan het voormalige zeemanshotel met zijn gemeenschapsvormende, culturele en andere mensvriendelijke doelstellingen. Gezien de foto van deze poort terechtkwam naast een vanitas-schilderij van de onevenaarbare Philippe de Champaigne, met daarop een eenzame tulp in een vaas, een doodshoofd en een zandloper, werd de ontroering die de poort kan oproepen als doorgang naar verval, uitbanning en vroegtijdige dood, nog versterkt door het genoemde vanitas-schilderij. Ann Willemen die de opdracht aanvaardde om het gesprek aan te gaan met alle twee de werken, lichtte haar bijdrage zo toe: Het is niet altijd evident om met het meesterschap van de Schone Kunsten in dialoog te gaan of er een zinnig commentaar op te leveren. Daarom besloot ik om als uitgangspunt niet de concrete kunstenaar of het kunstwerk te nemen maar het abstracte element van de vanitas-symbolen. Ook de poort als symbool als passage naar elders sloot daarbij aan. De dood en de reflectie over de dood is tot slot van alle tijden. De idee voor het werk was er vrijwel meteen en ook de keuze voor de uitvoering was er vrij snel. Die moest heel eenvoudig zijn, alledaags. Ik vond het ook van belang dat het werk iets van deze tijd zou reflecteren en zo kwam ik op het digitale medium van het internet. Daar vond ik een lijst met absurde manieren om te sterven. Het absurde is ook iets van de moderne avant-garde en op die manier relativeert het dus meteen de zwaarte van de symboliek van de 17de eeuw (hoewel ik persoonlijk vind dat de dood moeilijk te relativeren valt, dus het was misschien ook een knipoog naar mezelf). Uit die lijst maakte ik een selectie. Dat zie je aan de nummering die verspringt. Willemen wijdde daarbij nog verder uit over het verband tussen de dood en het artistieke beeld, verwijzend naar Georges Bataille, Hans Belting en Maurice Blanchot. De laatste toevoeging aan dit werk was het stapeltje genummerde lootjes. Daarmee bouwde Willemen het werk verder op tot een visueel aantrekkelijke collage van twee ready mades die aansluiting vinden binnen de traditie van het vanitas-motief. Ook in de schilderijen van Catharina Ykens, actief in de Antwerpse schildersgilde, aan symboliek geen gebrek. Van haar een busteportret van een levende vrouw op wiens schouders een doodshoofd rust, terwijl een vogel enkele bessen uit haar broche komt wegpikken. Ykens vanitas kreeg het gezelschap van een jonge kerel: de fysicus en wiskundige Isaac Newton, datzelfde jaar geschilderd door Godfrey Kneller. Bij dit ensemble selecteerde Christel Van Raemdonck (p.135) een serie uitgeknipte kleurenfoto s met afbeeldingen van niet nader genoemde menselijke figuren, die beklijvend werden, doordat Van Raemdonck ze integreerde in zelf ontworpen gipsen omlijstingen en ze de prenten vervolgens bewerkte door er gips rond te strijken. De in academies veel voorkomende grondstof van het gips - we denken aan de aanwezigheid van de afgietsels van klassieke meesterwerken in de wandelgangen, of aan het veelvuldig gebruik van gips bij de grondering van schilderijen - maar waarmee door Van Raemdonck anders wordt omgegaan dan door de gewone gebruikers van het materiaal. Anderzijds roepen deze werken van Van Raemdonck een gevoel van mummificatie en bevriezing van beelden op. Mede door het spel van de overspringende betekenissen, is haar bijdrage ook relevant voor de relatie tussen de dood en het artistieke beeld, als een presentie van een afwezigheid, als een voorstelling van datgene wat we zijn kwijtgeraakt. Daar legde, zoals we vermeld hebben, ook haar medestudente Willemen de nadruk op. In deze lijn past ook de blindtekening van David McIlroy (p.151) bij Chaim Soutine. Van Raemdoncks bijdrage is niet alleen een commentaar in de diepte bij Ykens en Keller, maar bij het hele project en, meer dan dat, de westerse beeldcultuur in zijn geheel. Zelfs ten tijde van de grote historische kantelmomenten, zoals in de jaren van de Brabantse omwenteling en de daarop aansluitende fasen van de Franse revolutie, moet er in Antwerpen veel vraag geweest zijn naar schilderijen waarop ruikers uitgebeeld stonden. Want behalve taferelen

16 Stéphane Huybrechts, Centraal Jan Van Helmont, Portret van Joannes Jacobus Moretus, 1717 (Museum Plantin- Moretus / Prentenkabinet, Antwerpen) van herders en herderinnen die hun kudden weiden in arcadische landschappen, zijn in deze periode een indrukwekkend aantal bloemenstillevens te vinden. De pracht van de ruiker is gedoemd om snel ten onder te gaan, zegt Van der Stighelen. Het besef van de kortstondigheid wordt meegegeven aan de hand van een aantal knipogen. Zo verstoppen de schilders een miniscuul portret in het oplichtende brons van de vaas. Als in een flits is een gestalte van een man achter de pot te ontwaren. Ze introduceren eveneens insecten: de vergankelijkheid en de dood liggen op de loer (17). Antwerpse meesters als Pieter Faes, Jan-Baptist Berré, Jan-Frans Van Dael, Jan Frans Eliaerts brachten de meest exquise bloemen- en fruitsoorten bijeen, met hier of daar het ene afgeknakte takje, dat onze aandacht vestigt op het afgebroken leven. Maar voor het overige, een ware apotheose van kleurenpracht. In een foto van Ria Aerts (p.111), die een inkijk biedt in een gevelbreed vensterraam van een restaurant, worden de bonte boeketten van de oude meesters vervangen door een sobere vaas witte tulpen die in alle discretie het hunne bijdragen tot de gedistingeerde esthetiek van het stijlbewuste interieur. De foto geeft tevens een wenk naar het project, omdat ze een rake toespeling bevat op het tweede werk dat aangeboden werd. De op het venster geëtaleerde naam van het restaurant geeft namelijk een vormelijke weerspiegeling van het bolvormige Newtonmonument door Etienne-Louis Boullée. Jan Baptist Verdussen, drukkersmerk in: Adiciones de las guerras civiles de Francia de Enrico Caterino d Avila, 1686, in: L. Le Clercq, Les Verdussen. Imprimeurs-libraires et bibliophiles anversois, Leuven, 1933 (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen) lateraal licht, zenitaal licht vanuit de dakkoepel, en in alle richtingen evoluerende reizigers, die zoals bij Casteels en bij Levinus slechts figuranten zijn, in verhouding met de gigantische enscenering. Een bijzondere inbreng doorheen deze serie is de productie van de Antwerpse drukkers. Joannes Jacobus Moretus, die boeken maakte voor de hele toen bekende wereld, liet zich portretteren met de allure van een vorst. Van een andere vermaarde drukker, Jan Baptist Verdussen, tonen we enkele drukkersmerken uit in Antwerpen gedrukte boeken, bestemd voor de Spaanstalige wereld, zoals het drukkersmerk op het boek Adiciones de la historia de las guerras civiles de Francia, dat een verbinding aanging met de indrukwekkende prent die de constructie van een van de bruggen over de Seine weergeeft: Paris-Pont door Lievin Cruyl. Aan deze beeldcombinatie voegde Isabelle Geeroms (p.72) nieuwe complexiteit toe. Door een ladenkast in stelling te brengen die enigszins refereert aan dergelijke meubels, die men onder andere in de Plantin- Moretus drukkerij aantreft, herinnert Geeroms zowel aan het boekenvak als aan het constructieve in Paris-Pont. Door de op deze plaats onverwachte ingreep met witte verf of pleister, in een hoek van de bovenste lade, krijgt het geheel een verrassende wending, mogelijk een verwijzing naar een van de taferelen die voorkomen op het drukkersmerk. Ibidem, passim. (17) 5. Antwerpen Stadszicht (de markt en de Meir) Terwijl we hiervoor de nadruk gelegd hebben op de expats, focussen we nu op artistieke activiteiten in Antwerpen. Werkdefinitie van Antwerpen : alle kunstenaars die in Antwerpen geboren zijn en er hun opleiding volgden, plus zij die er zich kwamen vestigen en er werkten. Een Antwerps stadszicht, gedateerd 1715, toegeschreven aan Frans III Casteels, met kostuumpersonages die over de Grote Markt flaneren en het vertrouwde stadhuis op de achtergrond, sluit haast bij toeval aan bij een quasi even weelderig bibliotheekinterieur met even zo protserig gekostumeerde personages, bij Vincent Levinus. Hierbij liet Stéphane Huybrechts iets van zijn talenten zien als stedelijk landschapsfotograaf. In de grote hal van het Antwerps Centraal Station, vanaf het marmeren trapportaal, nam hij een wijdse opname van de exuberante gevelpartijen daar, die tezelfdertijd interieur- als exterieurgevels zijn. Tegenlicht, Gaspar Bouttats, Zicht op Temeswar, in: Korte Beschryvinghe en de aen-wysinghe der plaetsen in desen boeck, met hunnen teghen woordighen standt, pertinentelijk uyt-gebeldt, in Oostenryck, Antwerpen (British Museum, Londen) Ontdekkingsreizigers, avonturiers, handelaars en diplomaten schrijven hun reisimpressies neer in dagboeken en verslagen. Zo wordt het wereldbeeld van de Europeaan in de 16de en 17de eeuw trouwens aanzienlijk uitgebreid. Er is ook een wisselwerking tussen het reisgedrag en de ontwikkeling van de kunst en de cartografie die een explosieve groei kent. Een nieuwe wereld gaat open door reisverslagen, brieven, kaarten, atlassen en prenten. Er is ook de begeerte naar uitbreiding, in alle richtingen, van de Habsburgse gebieden. De beproefde middelen: vorstelijke bruiloften, erfenissen, veroveringen, ontdekkingen. In Europa omvat dit rijk, behalve de Zuidelijke Nederlanden en Spanje, ook koninkrijken zoals Napels-Sicilië, Sardinië, plus het hertogdom Milaan, plus, buiten Europa, grote delen van het Amerikaanse continent, van Alaska over Mexico en Lima tot Buenos Aires, naast gebieden in Oost-Indië, Filipijnen en is het nauw gelieerd met het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. Na de Spaanse successieoorlog ( ), tot het einde van de 18de eeuw, worden de Zuidelijke Nederlanden gehergroepeerd in 30 31

17 Chronyke van Waersegger Antonio Magino, 1714, uitg.: weduwe Gymnicus (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen) Verhael met den Almanach van het Luylecker Landt, 1692, uitg. Jacob Mesens (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen) het multinationale keizerrijk met variabele dimensies, onder de Oostenrijkse tak van Habsburg, waaronder de koninkrijken Bohemen, Hongarije, Napels en Sardinië, het aartshertogdom Oostenrijk, de hertogdommen Toscane, Parma en Milaan. Gaspar Bouttats maakt een prentencyclus over de Habsburgs-Ottomaanse oorlogen, ondermeer het hier afgebeelde stadszicht van Temeswar (nu: Roemenië), met op de voorgrond een Ottomaanse legereenheid. Deze stad wordt, na de verovering door prins Eugeen van Savoye en de vrede van Passarowitz, Habsburgs gebied, en maakt vanaf dan deel uit van dezelfde politieke configuratie als de Zuidelijke Nederlanden. Naast de reguliere literatuur, verbreden we ook de aandacht naar ephemera of periphera uit de Antwerpse drukkerspraktijk. Bij de alternatieve drukwerken noemen we enkele eigenaardige volksprenten en almanakken, boekjes over marskramers, waarschuwers en toekomstvoorspellers, zoals Den grooten oprechte onvervalste Italiaanschen Waer-segger uit de Hendrik Conscience bibliotheek, die aan de waakzaamheid van de Jezuïeten- en/of Dominicaanse orde wisten te ontsnappen. In dit verband verder een illustratie uit het populaire lees- en kijkboekje Luylecker Landt, het utopia waar luidens het verhaal, niemand hoeft te werken en waar de gebraden ganzen vanzelf de eetkamer komen binnengevlogen. In de opsomming van heerlijkheden, komt onder andere een verbeelding voor van de koning van dit utopische land, te paard, gevolgd door een even fraai uitgedoste dienaar die de gulden excrementen van het dier opvangt. Deze prent uit de zogenaamde lage cultuur haalde een band aan met een glorificerend ruiterportret, uit de hoge cultuur, van Lodewijk XIV, de zogenaamde zonnekoning. Maxime Christiaensen plaatste bij deze historische werken een digitale print, waarop hij in publicitaire neo-pop stijl, het nieuwe utopia en de betovering van de gokspel cultuur van het internet oproept. In verband met de relatie tussen de wereld van de kunst en deze van het geld, denk ik nu ook aan dat merkwaardige samenwonen van de Antwerpse academie en de handelsbeurs, het hele Ancien Regime door. In de studies die we doornamen, wordt deze cohabitatie, niet als significant maar als louter occasioneel aangezien, behalve in zekere mate bij Lombaerde: Het nieuwe beursgebouw leek vanuit commercieel oogpunt ook de ideale plek om de Antwerpse kunstproductie van jonge talenten op de markt te brengen. Welgestelde geïnteresseerden uit Maxime Christiaensen, (zonder titel) Gaspar Bouttats, Verbeeldinghe van een gedeelte van de Loterije opgeright 1695 (Stadsarchief Antwerpen) Piet Lombaerde 109. Ibidem (18) (19) binnen- en buitenland liepen er voortdurend rond, het hele jaar door (18). Maar de Antwerpse tekenaar-graveur Gaspar Bouttats brengt nog een sterker beeld. Daarop niet alleen de wereld van de beurs en deze van de kunst, maar ook de loterij, in het hart zelf van de handels- en kunstmetropool, in één beeld gevat. Het gaat om een kopergravure, bewaard in het Antwerpse stadsarchief. De onderdeken van de gilde (kunstenaar - kunsthandelaar Hendrik van Soest) greep de kans om de grote schilderzaal te gebruiken voor zijn loterijen. Er kwam een reorganisatie van lokalen aan te pas. Tijdens de loterijen konden onverkochte kunstwerken van leden van de academie, of hun leerlingen nog wat geld opbrengen (19). Vooraan in de rijkelijk met schilderijen en zilverwerk ingerichte hal, zien we het allegorische beeld van de geblinddoekte godin geldstukken in het rond gooien onder het motto Kunst Loterij op de Beurs. 6. Antwerpen Kunstambacht (import, export) Hendrik van Soest hield zich niet uitsluitend met loterij bezig, hij was een vooraanstaand cantoormaker - grootmeester inlegwerk van o.a. ebbenhout, eik en schildpad. Collega Nathalie Posson vestigde onze aandacht op een niet exact te dateren prachtexemplaar dat te zien is in het museum voor decoratieve kunsten te Madrid. Een meesterstuk, wat intarsia betreft, versierd met wapens en krijgstaferelen van Filips V. De beelden werden de deelnemers zonder enige omkadering of context aangereikt. Een paar deelnemers slechts vroegen naar wat meer informatie. Yannick Heeren stelde de vraag naar het mogelijke verband tussen het specifieke bloemenmotief, aangebracht op een klavecimbel van de in Antwerpen actieve claviermaker Joannes Daniël Dulcken, en de bespelingswijze van dit klavecimbel. Een vraag waarop hij zelf, door te verwijzen naar de stijlfiguur van het plukken, een poëtisch antwoord had bedacht. Dank zij de creatieve industrie van de Dulcken-dynastie en van Jacob Van den Elsche, bleef Antwerpen op koers als internationaal gereputeerd centrum van viool- en klavecimbelbouw. Ook moet hier de productie van de edelsmeden en de glazeniers vernoemd worden. Welgestelde burgers worden de nieuwe klanten van de glas-inlood kunstenaars: mannen en vrouwen lieten hun wapenschilden, 32 33

18 Bart Ronteltap, De intocht van crisis in Antwerpen Arian van Dijk, Welvaart zelfs zonder de verplichte omweg langs het religieuze tafereel, tot glasramen verwerken. Een paar prachtige ruitjes werd gemaakt in opdracht van Maria Feij en Joannes Van Wamel en bleef bewaard in een privé-collectie. Eenzelfde fenomeen, in de O.-L.-Vrouwekathedraal, is het gigantisch raam in opdracht van Henricus en Jan Ullens en Maria Verbiest, waardoor de kathedraalbezoeker iets meer over deze Antwerpse familie te weten komt. Na de Spaanse successieoorlog ( ), komen Antwerpen en de Zuidelijke Nederlanden in een politiek en economisch ongunstiger positie. Ze moeten barrièrerechten aanvaarden, dit terwijl ook de scheepvaart ter hoogte van de Scheldemonding in Vlissingen steevast tolplichtig bleef. Een nadelige situatie waar pas onder Napoleon een einde werd aan gemaakt. Intussen vond het kapitaal van Antwerpse zakenlui en financiers wel een lucratieve uitweg door beleggingen in de Generale Keyzerlycke Indische compagnie, beter gekend als de Oostendse compagnie, een onderneming, die enkele succesvolle jaren later onder buitenlandse politieke druk haar activiteiten moest stopzetten. De eerste ontwerpschets voor het strijdvaardige zilveren firma embleem van de vereniging bleef bewaard in een privé verzameling. Bij de talenten van deze periode moet, onder anderen, Jan Peeter Verdussen worden vermeld. Hij specialiseerde zich in getekende en geschilderde taferelen met elegant uitgedoste cavaleristen of jagers, waarin het boeiend thema van het onvoorziene oponthoud, ten gevolge van het plots opdoemend obstakel vaak terugkomt. Zo bijvoorbeeld een brug die ingestort is, waardoor de soldaten zichtbaar allerlei oplossingen bedenken om over het water te geraken, zonder zich te nat te maken of te verdrinken in de rivier. In een ander schilderij getiteld Het beleg van St-Guilhain (St.-Ghislain, bij Bergen), bewaard in het museum van Versailles, kunnen we doorheen de vlammen, de stad aan de horizon onderscheiden, met op de voorgrond enkele groepjes soldaten. Het gaat om een episode uit een oneindig lange reeks Habsburgs-Franse oorlogen. Bart Ronteltap inspireerde zich op een ruiter te paard die bij Verdussen het voortouw schijnt te nemen. Hij maakte hierbij een gewassen tekening en sanguine, die een machtswisseling in het Antwerpse stadhuis moet voorstellen. Jan Pieter II Baurscheit, Ingangspoort van het Osterriethhuis, voor 1768 (foto CVH) Meir, Antwerpen, toestand in 2012 Anthonius Spillemaeckers en Lodewijk Fruytiers, Bezoek van de landheer aan zijn pachter, burijngravure in zilveren snuifdoos 1764, in: Antwerps huiszilver uit de 17de en 18de eeuw, Rubenshuis, Antwerpen, 1988 (foto Hugo Maertens) (privé verzameling) Katlijne Van der Stighelen, Barok 10. (20) Naast het teken- en schilderwerk van Jan Peeter Verdussen, willen we ook dit van zijn generatiegenoot, de Antwerpse academiedirecteur Peter Snijers, vermelden. Het kan een bron van verwondering zijn, dat de prachtig versierde speculozen, tijdens de wintermaanden bij de Antwerpse banketbakkers te koop, vandaag nog identiek zijn met die van 3 eeuwen geleden, te zien op Snijers schilderij Waterman. Alsof de bakkers, in de anonieme vormgeving van hun delicatessen, onveranderlijke trouw zwoeren aan deze uit de nacht der tijden stammende figuren! Snijers maakte ook indrukwekkende jachtstillevens. De dode jachtbuit roept een scala van emoties op, die met dierenleed verbonden zijn. De jacht was gedurende eeuwen het privilege van de adel. Nu ontwikkelden rijke burgers een grote belangstelling voor deze vrijetijdsbesteding (20). Een aan dezelfde meester toegeschreven tableau, tenslotte, reveleert op de voorgrond een bijeenkomst van allerlei personages, naast een slagveld, die de gesneuvelden in het visier nemen, om ze van hun laatste bezittingen te beroven. Dit is kritisch werk, werk dat opstandigheid uitlokt, werk dat tegendenken bevordert. Weinig deelnemers gebruikten het aangereikte beeldmateriaal, als aanleiding voor maatschappijkritisch werk. Een uitzondering hierop vormt de bijdrage van Arian van Dijk. De decoratieve Nautilus-schelp van Balthasar Permoser, transformeerde hij tot een aanklacht tegen de verontreininging van de wereldzeeën door de welbekende oliemaatschappij die het schelpmotief in haar logo opnam. Enkele prachtige samenwerkingsverbanden tussen de vrije kunsten en de ambachten onderling, over de genres heen, zijn de trompe l oeils van Marten Josef Geeraerts in de binneninrichting van de rococo stadspalazzo s van onder andere Jan Pieter II Baurscheit. In het door deze bouwmeester ontworpen Osterrieth huis, kan men houtsnijwerk en smeedijzeren balkons bewonderen, die ondeelbaar één zijn met de architectuur. Een ander voorbeeld, is het prachtige kleinood van een zilveren snuifdoos, een samenwerking van de in Antwerpen actieve kunstenaars, prentengraveur Lodewijk Fruytiers en zilversmid Antonius Spillemaeckers, die het thema van het bezoek van de landheer aan zijn pachter in beeld brengen als luchtige kennisuitwisselingen tussen elegante gezelschappen, en waar bij ook andere figuren, een ezel of een hond bij het aangename samenzijn komen aanschuiven, en die nog bewaard bleef in een privécollectie. In 1756 worden aan de 34 35

19 Jan Frans Jozef Mertens, Portret van professor aan de Antwerpse Ecole spéciale de Médecine, 1799 (foto CVH) (Elzenveld OCMW Antwerpen) Matthias Ignatius Van Bree, Verschil tussen de ogen naar plaaster en levend model, 1821, in: Leçons de dessin (KASKA) academie voor het eerst lessen geometrie, perspectief en bouwkunde aangeboden. In die periode wordt echter het proces van loskoppeling van de vrije kunsten en het ambacht ingezet (21). Daarbij wordt het door Teniers bedachte organisatiemodel (hoger uiteengezet) stapsgewijs verlaten, wat in 1791 bezegeld wordt door de wet Le Chapelier. Laten we niet onvermeld dat het de Antwerpse kunstenaar Henry Van de Velde is, die een eeuw later de terugkeer van de vrije kunsten richting ambachten zal inzetten (verder hierover meer). 7. Antwerpen Portretten in revolutionaire tijden In het tijdperk van Brabantse Omwenteling en Franse Revolutie, kwamen we merkwaardig genoeg vooral herderstaferelen tegen, bloemenstillevens en pronkvoorwerpen in directoire stijl. Wat portretten betreft, verwijs ik naar Andreas Bernardus de Quertenmont, die de bejaarde beeldhouwer Peeter II Scheemaekersin beeld bracht, en ook naar een realistisch portret van Jacques De Bue, Jezuïet en Bollandist, in zijn studeerkamer bezig met enkele boeken en manuscripten, een schilderij door Willem Herreyns, bewaard in het KMSKA. Op tafel liggen twee delen van de editie van de Acta Sanctorum ( De handelingen van de heiligen ) die hij gedwongen moest stopzetten. En ook de Jezuïeten orde was afgeschaft. Het schilderij was een bestelling van de abdij van Tongerlo, ter herinnering aan De Bue s verblijf daar (22) en/of als vroegtijdig epitaaf. De Bue s gezondheid zag er, aan het portret van Herreyns te oordelen, niet zo best uit. Anders dan dit portret zijn de uitbeeldingen van dokters-professoren van de Antwerpse Ecole Spéciale de Médecine. De formule is eenvoudig en sterk: één figuur, donker gekleed, tegen een donkere, lege achtergrond, interessant in zijn eenvoud. De sobere sfeer verbeeldt de nieuwe gestrengheid van een fin-de-siècle burgerij, er op uit om haar instrumenten en haar waarden te demonstreren, dit tegenover de leden van de geestelijke stand die (zoals in het vorige schilderij) ontwricht raakte (23). Deze Antwerpse dokters werden geschilderd door Jan Frans Jozef Mertens, die enkel als portrettist bekend bleef. Hij was een van de laatste dekens van de St.- Lucasgilde. De geportretteerden moet hij ongetwijfeld gekend hebben. Enkelen van dit groepje, een aspect dat men in de oude en de nieuwe studies over de academie wel eens vergeet te Herman Op de Beeck, Vismarkt Jef Lambeaux, De kus, 1881 (foto ACL) (KMSKA) Dries Lyna 255. Herwig Todts 12; Hoofd- en bijzaak 209. Alain Jacobs 150. Journal des années , 3 floréal de l an XIII (23 april 1805) Dries Lyna 257. Alain Jacobs 153. Herwig Todts 11. (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) vermelden, stonden in voor een belangrijke aanvulling van het kunsteducatief programma van de academie. Het academiedagboek stipt aan dat Monsieur Vanderzande Professeur d anatomie à l Ecole de Médecine en cette ville a commencé ce jour le cours d ostiologie (sic) pour la classe des peintres (24). Ze doceerden dus osteologie, of botkunde. De cursus werd 2 maal per week aangeboden. Anatomie bleef bijgevolg geenszins een onvervulde wens, zoals werd gedacht (25), zij het dat het Journal slechts weinig aandacht aan deze programma uitbreiding besteedt. De portrettenreeks is nog steeds te bekijken op de site van het Elzenveld in Antwerpen, voorheen Elisabethziekenhuis. Matthias Ignatius Van Bree s grootschalige historiestuk-groepsportret Intrede van Bonaparte, eerste Konsul, te Antwerpen op 18 juni 1803, waar hij niet minder dan 4 jaar aan werkte, wordt bewaard in het museum van Versailles. Van Bree hield ervan om zijn modellen bekoorlijk, pittig, schuchter (dit laatste beklemtoond door de blos op de wangen) en modieus opgetooid af te beelden (26). Het boek Leçons de dessin illustreert Van Bree s eigen pedagogische visie. Alvorens naar levend model te tekenen, besteedden aspirant-kunstenaars maanden aan het natekenen van ogen, monden, oren, hoofden of hele lichamen van prenten uit oa. dit boek of van de gipsen kopieën van bekende beelden (27). 8. Antwerpen Bij de rechttrekking van de Scheldekaaien Bij de aanhechting van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk, wordt in 1792 vrij verkeer op de heropende Schelde opnieuw een feit en wordt Antwerpen ingericht als toekomstige handels- en krijgshaven en vlootbasis van Frankrijk. De verbetering van de bevaarbaarheid, de bouw van aanlegplaatsen en van schepen staan op het programma. Begin 1805 zijn 9 scheepswerven in gebruik voor de bouw van linieschepen, fregatten en corvetten. Sedertdien werden er jaarlijks 12 à 15 schepen geproduceerd. In openen de eerste 2 bassins van een nieuw dokkencomplex. Op 1 januari 1811 vaart het eerste schip in het Klein Dok, later herdoopt tot Bonapartedok. Het is de Friedland, een in Antwerpen gebouwd linieschip. Het van stapel lopen van dit schip wordt in beeld gebracht door Van Bree. Antwerps stadsarchitect François Louis Verly, uit Rijsel, waarschijnlijk een verre oom van mijn collega Frank Verlie, tekent een gedetailleerd plan voor 5,5 km rechte Scheldekaaien (28)

20 Willem Geefs, Grafmonument van Frederik de Merode, circa 1830 (foto CVH) (St.-Goedele en St.- Michielskathedraal Brussel) Nicaise De Keyser, De Glorie van de Antwerpsche schildersschool, circa 1888 (KMSKA), zoals afgebeeld in: Eeuwfeest N. De Keyser , Antwerpen, Carl Depauw passim. (28) Kunstenaars tonen interesse voor de morfologie van de Werf en het aangrenzende Vismarktje, vooraleer dit stadsdeel van de kaart zou worden geveegd. Hendrik Frans De Cort, Ignatius Van Regemorter, François Antoine Bossuet, Jan Linnig en Pierre Joseph Witdoeck documenteren, elk op zijn manier, een soort van pre-industriële romantische setting, al of niet met kostuumpersonages, mensen die er leven, werken en flaneren: het Dagelijks leven in de schaduw van de burcht. Op een markttafereel van Van Regemorter, bewaard in het Rijksmuseum van Amsterdam, prijst een vishandelaar zijn koopwaar aan, bij een vrouwelijke klant. Geheel terzijde: de kunstenaar kan zich sedert de tentoonstelling Close examinations: fakes, mistakes and discoveries in de Londense National Gallery, overigens postuum een controversieel aura aanmeten als notoir kunsthandelaar, -restaurateur én -vervalser. Van Regemorters behandeling van het thema van de vishandelaar, werd door Herman Op de Beeck op een verstilde wijze hernomen. Op de Beeck wisselde het perspectief: de winkelende vrouw werd het hoofdpersonage. Hij veranderde ook de materiaalkeuze: hij verkende het medium van tekenkunst op glas en maakte gebruik van de mogelijkheden van een nieuw aangeschafte fusing -oven in het glas-in-lood atelier. De rechttrekking van de Scheldekaaien is voltooid in In de voorafgaande hevige discussies wordt het snel toenemend belang van de ijzeren stoomschepen, die diep water en een korte los- en laadtijd vereisten, benadrukt. De vernieuwing van de stad Antwerpen in de 19de eeuw maakt van haar een magneet en inspiratiebron. Leest men brieven en dagboeken van de eminente bezoekers zoals Vincent van Gogh of later Henri Michaux, moet de stad animo gehad hebben, amusement, gevoel van ruimte, buitenlandse aanwezigheid, uitstraling. De kunstenaars van de academie zoeken een eigen weg tussen neoclassicistische en romantische inspiratie. Deze laatste vooral moet blijken uit de keuze van onderwerpen met een sterk emotioneel appel. Zeeslagen, strijdtaferelen uit de vaderlandse geschiedenis, oriëntaalse fantasieën, hartstochtelijke liefdes, ruïnes, macabere taferelen, spectaculaire natuurfenomenen, bij kunstenaars als Hendrik Schaefels, Willem Geefs, Jef Lambeaux, Gustaaf Wappers, Nicaise De Keyser, Edouard Farasyn, Edouard Dujardin en Ferdinand Marinus, appeleren aan gelijkaardige gevoelens bij de toeschouwer (29). Henri Leys daarentegen, zet vanaf 1850 de genreschilderkunst verder. Imposante standbeelden en grafmonumenten van oa. Joseph Ducaju en Jacques De Braekeleer worden opgericht, Matrijs voor het slaan van een penning voor de bedelaars, 1823 (foto CVH ) (Maagdenhuismuseum, Antwerpen) Jeannine Franken, La Onda Herwig Todts 15. Ibidem 64. Max Rooses 662 e.v. (29) (30) (31) als eerbetoon aan cultuurhistorische personages. Nicaise De Keyser is de auteur van het monumentaal decoratief werk over de Glorie van de Antwerpsche schildersschool, in de hal van het KMSKA (30). Diens literair equivalent, de romantische historicus Max Rooses, tracht op grond van de herinnerde, 16de en 17de eeuwse grootmeesters, een gezamenlijke identiteit te construeren. Specifieke voortbrengselen, die aan de regel ontsnapten, laat hij onderbelicht. Terwijl hij zijn melancholisch stemmende reflecties over het vermeende verval en de teloorgang in latere perioden optekent, is hij er zich niet van bewust, dat grote vernieuwers zoals Henry Van de Velde en Vincent van Gogh zich kort daarna op de Antwerpse academie zullen aanmelden (31). De Belgisch-Amerikaanse rederij Red Star Line verzorgt sinds 1873 regelmatige overtochten en had zowat het monopolie van het transport van landverhuizers naar Noord- en Zuid-Amerika, Canada en Australië. Haar enorme Land-boten meren aan langs de Antwerpse Rijnkaai, waar het water door een kortere bocht dieper is. In 1895 komen hier de in Glasgow gebouwde, majestueuze viermaster stoomschepen, zoals de SS. Kensington in de vaart. De Antwerpse kunstenaar Henri Cassiers geeft vorm aan onsterfelijk geworden postkaarten en affiches, met pittoresk geklede figuren op klompen die hun werk langs de Schelde oevers even staken, om de machtige schepen op het water te zien voorbijglijden. Luc Vervliet (p.141) inspireerde zich op een beschreven Red Star Line postkaart en een Mambasculptuur uit Nigeria. Hij koos er voor om geen citaten uit het beeldmateriaal in te lassen, maar er een zinvol complement bij te bedenken. Vervliets foto van een reiskoffer sluit aan bij zijn eigen poëtisch-documentair traject. Daarin legt hij zich toe op het in beeld brengen van een privé-verzameling van overgeërfde familieobjecten. Het overzeese avontuur wordt door hem verbonden met objecten uit de persoonlijke sfeer. Bovendien illustreert Vervliet hoe men beelden uit zijn familiale omgeving kan betrekken, zonder zich te beperken tot een huiselijke anekdote. Eugène Van Mieghem verdeelt zijn aandacht over de industriële turbulentie, zoals de gelijktijdige aanwezigheid van driemasters en stoomschepen in de havendokken, en de menselijke aanwezigheid daar. Kunstenaars hebben het ook over de sociale uitbuiting in de industrie en over de mistoestanden in de thuisnijverheid. Charles Mertens schildert De rode herberg. Karel Collens maakt een absurdistisch-schrijnende illustratie 38 39

2 0 1 0-2 0 1 4. Haagweg 56, 5995 AB Kessel, Nederland T +31 (0)77 4621803 M +31 (0)6 48959924. willebrorddewinter@hetnet.nl www.willebrorddewinter.

2 0 1 0-2 0 1 4. Haagweg 56, 5995 AB Kessel, Nederland T +31 (0)77 4621803 M +31 (0)6 48959924. willebrorddewinter@hetnet.nl www.willebrorddewinter. 2 0 1 0-2 0 1 4 atelier: e-mail: website: Haagweg 56, 5995 AB Kessel, Nederland T +31 (0)77 4621803 M +31 (0)6 48959924 willebrorddewinter@hetnet.nl www.willebrorddewinter.nl 2014 Willebrord de Winter

Nadere informatie

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko is altijd bezig met de werking van het medium fotografie. De kritische blik van de beschouwer is wat ze met haar werk wil overbrengen.

Nadere informatie

beeldende vakken CSE GL en TL

beeldende vakken CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2008 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 34 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten

Nadere informatie

DE FAMILIE VAN LOON 130 _

DE FAMILIE VAN LOON 130 _ DE FAMILIE VAN LOON Mooi idee: je familie en huis jarenlang laten portretteren door schilders en fotografen. De roemrijke familie Van Loon uit Amsterdam deed dat. De indrukwekkende stapel familieportretten

Nadere informatie

2 Eeuw van het Verstand

2 Eeuw van het Verstand 2 Eeuw van het Verstand Caravaggio, 1600 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de barok in Zuid-Europa en de Gouden Eeuw in Nederland. Zowel in de 16e als de 17e eeuw leefden een aantal van de

Nadere informatie

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen Klee Lesmateriaal groep 5 en 6 deel 1: klassikale les op school bij de tentoonstelling Klee en Cobra Het begint als kind 28.01-22.04 2012 en Cobra Opnieuw beginnen Dit is Paul Klee En dit ook. En dit is

Nadere informatie

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek KIEZEN Een goed begin is het kiezen van het juiste boek. Er zijn zo veel mooie verhalen waardoor het soms lastig is om een goede keuze

Nadere informatie

ART HISTORY Barok en Classicisme

ART HISTORY Barok en Classicisme ART HISTORY Barok en Classicisme H4-profiel Barok 17e eeuw Classicisme 18de eeuw ART HISTORY Barok en Rococo H4-profiel 17e eeuw Barok De barok is een Europese stijlperiode die aan het begin van de 17e

Nadere informatie

Spiekkaart Kunst. Pagina 1 van 5. 1. Over kunst en kunstenaars. U t o p i a r t 2 7 S p i e k k a a r t K u n s t. www.utopiart27.

Spiekkaart Kunst. Pagina 1 van 5. 1. Over kunst en kunstenaars. U t o p i a r t 2 7 S p i e k k a a r t K u n s t. www.utopiart27. Pagina 1 van 5 Spiekkaart Kunst 1. Over kunst en kunstenaars 1.1. Wat is kunst? Wat zijn kunstwerken? Wat is een kunstenaar? Als mensen creatief aan de slag gaan maken ze kunstwerken. Mensen die kunst

Nadere informatie

reporta T ge Bas Meeuws Mariëtte Schrader m T C

reporta T ge Bas Meeuws Mariëtte Schrader m T C Elk werk wordt afgedrukt op een hoge kwaliteit fotopapier, verlijmd, en overgoten met een laag epoxyhars. Hierdoor worden de kleuren van de bloemen nog intenser. Untitled (nr. 58), 100 x 100 cm en 130

Nadere informatie

Een werkboek met creatieve ideeën om met kinderen originele portretten en zelfportretten te maken. Voor kinderen van 6 12 jaar

Een werkboek met creatieve ideeën om met kinderen originele portretten en zelfportretten te maken. Voor kinderen van 6 12 jaar Ursula Gareis CREATIEF WERKEN MET PORTRET EN ZELFPORTRET Een werkboek met creatieve ideeën om met kinderen originele portretten en zelfportretten te maken Voor kinderen van 6 12 jaar Elke pagina van dit

Nadere informatie

Afkomstig uit de nalatenschap van

Afkomstig uit de nalatenschap van in de etalage Afkomstig uit de nalatenschap van Op woensdag 23 januari 2013 vond er een bijzondere onthulling plaats in het Stedelijk Museum Kampen. Een onthulling die werd verricht door Herman Krans,

Nadere informatie

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Inleiding Om onderzoek te doen naar rituelen is het in eerste plaats belangrijk om te definiëren wat een ritueel is.

Nadere informatie

Amsterdam DNA is een project voor NT2 cursisten. Het is ontwikkeld door het Amsterdam

Amsterdam DNA is een project voor NT2 cursisten. Het is ontwikkeld door het Amsterdam INTRODUCTIE is een project voor NT2 cursisten. Het is ontwikkeld door het Amsterdam Museum. In het wordt de geschiedenis verteld aan de hand van schilderijen en voorwerpen. Je gaat met de groep naar het

Nadere informatie

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Examen VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 1 woensdag 23 mei 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift

Nadere informatie

FOTOEXPOSITIE. De Wereld van Van Gogh

FOTOEXPOSITIE. De Wereld van Van Gogh - - persbericht FOTOEXPOSITIE De Wereld van Van Gogh Zundert, 1 oktober 2014 - In het kader van het Van Goghjaar 2015 organiseert het Vincent van GoghHuis een tentoonstelling van fotografen die in de loop

Nadere informatie

Escher in Het Paleis. Wiskundepakket. Inleiding. M.C. Escher en Wiskunde. De wiskunde educatie van Escher in Het Paleis

Escher in Het Paleis. Wiskundepakket. Inleiding. M.C. Escher en Wiskunde. De wiskunde educatie van Escher in Het Paleis Escher in Het Paleis Wiskundepakket Inleiding M.C. Escher en Wiskunde De wiskunde educatie van Escher in Het Paleis M.C. Escher en Wiskunde Hieronder volgt de inleiding van de wiskunde educatie voor middelbare

Nadere informatie

Biënnale van de Schilderkunst: De mens in beeld

Biënnale van de Schilderkunst: De mens in beeld Biënnale van de Schilderkunst: De mens in beeld De Biënnale van de Schilderkunst is dit jaar aan haar derde editie toe Dit tentoonstellingsproject ontstond uit de museale ambitie van zowel het Roger Raveelmuseum

Nadere informatie

ZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++

ZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++ NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet

Nadere informatie

A-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan

A-tekst. De aquarel. Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan A-tekst De aquarel Mesdag Israëls Mauve Breitner Mondriaan In de 19de eeuw maakte de Nederlandse aquarel een ongekende bloeiperiode door. De artistieke idealen van die tijd vonden in dit medium een perfecte

Nadere informatie

Theodoor van Thulden ('s-hertogenbosch 1606 - 's-hertogenbosch 1669)

Theodoor van Thulden ('s-hertogenbosch 1606 - 's-hertogenbosch 1669) De barok (1600 1720) In de noordelijke Nederlanden vormde de rijke stedelijke burgerij de belangrijkste groep opdrachtgevers. Zij schilderden vooral onderwerpen uit het dagelijks leven en de natuur: landschappen,

Nadere informatie

Kunstlessen over Hundertwasser

Kunstlessen over Hundertwasser Kunstlessen over Hundertwasser Bovenbouw primair onderwijs en vmbo - een tekst met vragen en opdrachten voor een les op school - opdrachten in de tentoonstelling in het Cobra Museum Colofon 2013 Uitgave

Nadere informatie

rijks museum Verwerkingsmateriaal Examentour VWO ANTWOORDMODEL VERSIE A + B Visuele analyse van schilderkunst in de 17DE, 19DE en 20STE eeuw 1/5

rijks museum Verwerkingsmateriaal Examentour VWO ANTWOORDMODEL VERSIE A + B Visuele analyse van schilderkunst in de 17DE, 19DE en 20STE eeuw 1/5 1/5 VERSIE A Vraag 1 A Gebruik van licht om de dramatiek te uiten. Het subtiele licht (vs. clair-obscur in de barok) geeft diepte aan het schilderij en accentueert het hoofdmotief. Het zorgt er dus voor

Nadere informatie

VTO-cultuurvragen. Pagina 1 van 12 Cultuurvragen uit VTO SCP/CBS

VTO-cultuurvragen. Pagina 1 van 12 Cultuurvragen uit VTO SCP/CBS VTO-cultuurvragen Onderstaand zijn de vraagformuleringen zoals gehanteerd in VTO2012 afgedrukt. De respondenten kregen een brief toegestuurd waarin ze uitgenodigd werden om de VTOenquête via het internet

Nadere informatie

ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT

ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT Gwen Bergers G&I1A 3009429 19.11.15 Project docenten: Saskia Freeke, Sonja van Vuuren, Martin Lacet & John Hennequin Art/Media & Me Autobiotic Selfie Voor de lessen

Nadere informatie

KONINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN

KONINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN Je bewondert een ruim aanbod van de westerse kunstgeschiedenis, van de 15 e eeuw tot nu. De cursisten gaan aan de slag met portretten. Ze beschrijven in groepjes het uiterlijk van een portret, doen een

Nadere informatie

Mijn Mokum is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het Amsterdam Museum.

Mijn Mokum is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het Amsterdam Museum. 2 INTRODUCTIE is een project voor NT2 cursisten. Het is gemaakt door het. In het wordt de geschiedenis verteld aan de hand van schilderijen en voorwerpen. Je gaat met de groep naar het museum. In dit werkboekje

Nadere informatie

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.! De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit

Nadere informatie

The House of Our Fathers

The House of Our Fathers The House of Our Fathers recyclage project Installatie van Jan Lauwers haus der kunst München 2007 The House of Our Fathers, recyclage project Installatie - 20m x 5m x 5m De eerste constructie (1 ste versie)

Nadere informatie

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst. Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst

Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst. Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse republiek. De wetenschappelijke revolutie Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek

Nadere informatie

Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5

Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken

Nadere informatie

'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop

'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop FD: Economie & Politiek door Siem Eikelenboom 28 augustus 2015 'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop Karel Appel, 'Bloem met blauwe ogen' (1977) 'Als je de ontvangsthal van Van Rietschoten

Nadere informatie

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid History Christiane Simone Stadie Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid Herinneringen van mijne academiereis in 1843 (Abraham Des Amorie van der Hoeven Jr.) Seminar paper Christiane

Nadere informatie

Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur?

Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur? Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur? De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse

Nadere informatie

Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief

Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief Meetkunst Les 4 Spelen met perspectief Vervreemding door optische illusies Niet alle kunstenaars houden zich aan de regels van perspectief, standpunt, onderlinge verhoudingen etc. Zij overtreden moedwillig

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

WONEN LEVE DE VERBEELDING

WONEN LEVE DE VERBEELDING Less is more is niet besteed aan Caroline Notté, want ze houdt van veel objecten, meubelen, kunstwerken en snuisterijen. Hier zie je zowel antieke meubelen, vintage design als trouvailles, zoals het driehoekige

Nadere informatie

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid Opening van zondag 19 april 2009 Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid De opening Hans Siegmund oud-docent van de exposanten begon de openingstoespraak met te zeggen dat hij wel eerst wat glaasjes

Nadere informatie

6 In Beeld. Bieke Depoorter

6 In Beeld. Bieke Depoorter 6 In Beeld Bieke Depoorter De 25-jarige fotografe Bieke Depoorter uit Ingooigem besloot pas in het laatste jaar middelbaar, tot verrassing van velen, om fotografie te gaan studeren. Ze trok naar het Kask

Nadere informatie

Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst

Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst Groep 5 Thema- overzicht Thema- overzicht Kijken is een kunst Groep 5 Museum De Buitenplaats Kern van het thema Mensen laten graag iets van zichzelf aan anderen

Nadere informatie

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk De Werkgroep Vorming en Toerusting ontwikkelde een programma voor de parochies om te benutten bij de promotie dvd en het artikel Alles is genade uit het Identiteitsnummer

Nadere informatie

Verdieping 2012-2013 Fotobond afdeling Utrecht- t Gooi

Verdieping 2012-2013 Fotobond afdeling Utrecht- t Gooi De Verdieping 2012-2013 Fotobond afdeling Utrecht- t Gooi 1 Ter inspiratie Dit jaar was het de tweede keer dat ik de cursus De Verdieping van de Fotobond afdeling Utrecht t-gooi mocht begeleiden. Het was

Nadere informatie

Voorwoord. Bernt Schneiders Burgemeester van Heemskerk.

Voorwoord. Bernt Schneiders Burgemeester van Heemskerk. Voorwoord Heemskerk is een veelzijdige gemeente. Soms is het stedelijk, dan weer dorps. Er is veel natuur en anderzijds de staalindustrie. Ook op het gebied van cultuur is Heemskerk veelzijdig. In de openbare

Nadere informatie

[DE BASILIEK VAN KOEKELBERG]

[DE BASILIEK VAN KOEKELBERG] 1 e graad secundair onderwijs Naam:... NATIONALE BASILIEK VAN HET HEILIG HART KOEKELBERG [DE BASILIEK VAN KOEKELBERG] Met dit boekje kan je zelfstandig of in groep kennismaken met de basiliek. 2 Hoe ga

Nadere informatie

Art/Media & Me Autobiotic Selfie document

Art/Media & Me Autobiotic Selfie document Art/Media & Me Autobiotic Selfie document Yannick Seyeux Game Design - G&I1D Docenten Saskia Freeke Sonja van Vuure Martin Lacet John Hennequin 20-11-2015 Uitleg artefact Voor deze opdracht heb ik een

Nadere informatie

Een eigenzinnig instituut in Nederland

Een eigenzinnig instituut in Nederland Een eigenzinnig instituut in Nederland Van hoge kunst tot populaire onderwerpen Het iconische gebouw is in 1992 ontworpen door Nederlands beroemdste architect Rem Koolhaas als een Palais des Festivals

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

November Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt

November Glaceren met Acrylmedium December Het licht van Rembrandt / Het december gevoel de duisternis van Rembrandt PROGRAMMA 2011 2012 Uitgangspunt van de lessen is dat kennis van de schilderkunstige technieken en stromingen vanuit de eigen ervaring wordt ontdekt en ontwikkeld. De opdrachten hebben betrekking op zowel

Nadere informatie

beeldende vakken CSE GL en TL

beeldende vakken CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2014 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-15.30 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een kleurenbijlage. Dit examen bestaat uit 42 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Kijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.

Kijkwijzer HAVO / VWO. Joep Nicolas. 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015. Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis. Kijkwijzer HAVO / VWO Joep Nicolas 11 juni 2014 t/m 11 januari 2015 Pierre Cuypersstraat 1, 6041 XG Roermond, 0475 359102, www.cuypershuis.nl Welkom in het Cuypershuis Het museumgebouw is een uniek complex

Nadere informatie

Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode. Kernles 1: Kunstenaar, wat vertel je mij?

Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode. Kernles 1: Kunstenaar, wat vertel je mij? Tuin van Heden 5 en 6 Werken met kunst in de paasperiode Opmerking vooraf: Voor de uitwerking van deze lessen hebben we doelen gehaald uit verschillende thema s van de betreffende graad. Na elk doel verwijzen

Nadere informatie

40-41-42-43-44-45_1 29-03-15 14:59 Pagina 1

40-41-42-43-44-45_1 29-03-15 14:59 Pagina 1 40-41-42-43-44-45_1 29-03-15 14:59 Pagina 1 40 Zonder titel, 2008, brons en linnen, hoogte 39 cm 40-41-42-43-44-45_1 29-03-15 15:03 Pagina 2 Tekst Merel van den Nieuwenhof Beeld Frode Bolhuis (Courtesy

Nadere informatie

Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV

Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV H4 ~ periode B Toegepaste vormgeving Autonome kunst Inleiding INLEIDING In de eerste periode ben je vooral bezig geweest met het onderzoeken van vormen, materialen

Nadere informatie

beeldende vakken CSE GL en TL

beeldende vakken CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00-11.00 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor dit examen zijn maximaal punten

Nadere informatie

De hier getoonde tekeningen zijn allemaal afkomstig uit schetsboeken van Rustin. Ze zijn gemaakt in de periode 2001 2008.

De hier getoonde tekeningen zijn allemaal afkomstig uit schetsboeken van Rustin. Ze zijn gemaakt in de periode 2001 2008. Voor Rustin is schilderen de hoofdzaak van zijn kunstenaarspraktijk, maar tekenen heeft hij daarnaast ook altijd gedaan. Hij deed dat op de momenten dat hij niet kon schilderen, zoals s avonds als het

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

beeldende vakken CSE GL en TL

beeldende vakken CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2018 tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-15.30 uur beeldende vakken CSE GL en TL Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 37 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 61 punten

Nadere informatie

Een muziekles over Haydns Schöpfung (voorbeeldles basisschool)

Een muziekles over Haydns Schöpfung (voorbeeldles basisschool) Een muziekles over Haydns Schöpfung (voorbeeldles basisschool) Paul Knöps Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het lectoraat Christelijk leraarschap

Nadere informatie

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen...

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Ton Schulten Woord vooraf Al van jongs af heeft Ton Schulten zich aangetrokken gevoeld tot schilderkunst en vormgeving. Op 53-jarige leeftijd

Nadere informatie

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890)

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890) 125 jaar Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder Vincent van Gogh (1853-1890) WWW.BNWALLCOVERINGS.COM 125 JAAR GEÏNSPIREERD DOOR DE WERKEN VAN KUNSTSCHILDER VINCENT VAN GOGH De collectie

Nadere informatie

Interview Astrid Hermes

Interview Astrid Hermes Astrid Hermes Met een geleende camera en een flinke dosis baldadigheid startte Astrid Hermes haar fotografische loopbaan. Geïnspireerd door grote namen in de fotowereld erkende zij al snel de waarde van

Nadere informatie

Vrijdag 24 juni 2011. Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR

Vrijdag 24 juni 2011. Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Vrijdag 24 juni 2011 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Opening expo Roses@Coloma n.a.v. 13 de editie Rozendagen in kasteeldomein Coloma - Sint-Pieters-Leeuw

Nadere informatie

Over schilderijen van Debbie, een paar gedichten en muziek

Over schilderijen van Debbie, een paar gedichten en muziek 1 Over schilderijen van Debbie, een paar gedichten en muziek Wie Debbies schilderijen en tekeningen van de afgelopen jaren bekijkt, zal zich misschien verwonderen over de ogenschijnlijke stijlbreuk die

Nadere informatie

Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007

Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns. 7 22 maart 2007 Een project van alle groepen van de cbs de Skoalfinne te Warns 7 22 maart 2007 WAT IS KUNST? Kunst is: Een unieke gedachte of boodschap op een unieke wijze vormgegeven door een uniek persoon. Wij zijn

Nadere informatie

Opdracht door Kimberly 1213 woorden 30 september keer beoordeeld. Beeldende vorming

Opdracht door Kimberly 1213 woorden 30 september keer beoordeeld. Beeldende vorming Opdracht door Kimberly 1213 woorden 30 september 2017 6 2 keer beoordeeld Vak Beeldende vorming Dit schilderij heet De onverschrokkenheid van Gaius Fabricius Luscinus in Pyrrhus legerkamp. De kunstenaar

Nadere informatie

Koningsstraat 20. Brussel

Koningsstraat 20. Brussel Koningsstraat 20 Brussel De Koningsstraat nr. 20 is gelegen in de nabijheid van het Koninklijk Paleis en het Parlement in Brussel. Hier zijn de Directie en enkele afdelingen van de bank gevestigd en op

Nadere informatie

Erwin Clauws "The Conscious Quintessence of the Abstract"

Erwin Clauws The Conscious Quintessence of the Abstract Het ROGERRAVEELMUSEUM tentoonstellingspartner bij het artistiek onderzoek The Conscious Quintessence of the Abstract van ERWIN CLAUWS Onderzoek geaccrediteerd door Onderzoeksraad Sint Lucas Beeldende Kunst

Nadere informatie

Leydse Weelde. Marie de Brimeu - B

Leydse Weelde. Marie de Brimeu - B Leydse Weelde Marie de Brimeu - B Welkom in Museum Boerhaave. Je gaat de tentoonstelling Leydse Weelde Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw bekijken. Met groene ontdekkingen worden natuurlijk planten

Nadere informatie

De passie heeft mij echt ontroerd

De passie heeft mij echt ontroerd Interview met fotograaf Stefan Tavernier naar aanleiding van zijn opdracht voor de Vlaamse Erfgoedbibliotheek. Interview: Tom Van Hoye en Bruno Vermeeren. De passie heeft mij echt ontroerd Bij dit nummer

Nadere informatie

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los.

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Anne Marie van Cappelle annemarievancappelle@ziggo.nl 070-3460845 06-41850198 Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Groep 4 van de Rotterdamse basisschool De Wilgenstam werkt één

Nadere informatie

PERSBERICHT. BLACK CUBE CINZENTO Stan Van Steendam. Expositie: 23 Februari > 17 Maart 2018 Vernissage: Donderdag 22 Februari - van 18u tot 21u

PERSBERICHT. BLACK CUBE CINZENTO Stan Van Steendam. Expositie: 23 Februari > 17 Maart 2018 Vernissage: Donderdag 22 Februari - van 18u tot 21u PERSBERICHT BLACK CUBE CINZENTO Stan Van Steendam Expositie: 23 Februari > 17 Maart 2018 Vernissage: Donderdag 22 Februari - van 18u tot 21u OVER DE EXPOSITIE Cinzento, Portugees voor grijs, is een reeks

Nadere informatie

Zondag 11 januari - een verhaal om moed te houden

Zondag 11 januari - een verhaal om moed te houden Zondag 11 januari - een verhaal om moed te houden Bij Marcus 1 - de doop van Jezus Ik weet niet hoe goed u al de zondagsbrief hebt gelezen. Maar wellicht is u opgevallen dat er helemaal bovenin staat dat

Nadere informatie

Algemene lessen. Les 7: Zie ik mezelf wel?

Algemene lessen. Les 7: Zie ik mezelf wel? Algemene lessen Les 7: Zie ik mezelf wel? Lestitel: Zie ik mezelf wel? Leerdomein: Muzische opvoeding Lesduur: 75 minuten Leerplandoelen Leerplan muzische opvoeding, deelleerplan beeld van het VVKBaO Beschouwen

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Zondag 2 november 2014 * Gedachtenis van de overledenen Kogerkerk * Preek Spreuken 9. 1 18 / Matteüs 25, 1-13 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Vandaag een prachtige en poëtische tekst

Nadere informatie

Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst

Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst Museum De Buitenplaats Kijken is een kunst Groep 5 Les 1 Ik en mijn selfie Les 1 Ik en mijn selfie Samenvatting van de les De kinderen kijken naar een selectie portretten waaronder selfies. Ze analyseren

Nadere informatie

Functies en Invalshoeken Kunst

Functies en Invalshoeken Kunst Inleiding Kunst Algemeen Functies en Invalshoeken Kunst Overal om ons heen zien we kunst: of het nou in de gangen van school is, in het museum, of in een kerk het hangt er vol mee. In heel uiteenlopende

Nadere informatie

Kopstukken. Vorsten, regenten & burgers. Hollanders in beeld

Kopstukken. Vorsten, regenten & burgers. Hollanders in beeld Kopstukken Vorsten, regenten & burgers Hollanders in beeld VORSTEN, REGENTEN & BURGERS Wie liet er een portret van zich maken? In de Gouden Eeuw ging het goed met Holland. Burgers werden steeds rijker.

Nadere informatie

Hoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur

Hoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur Hoe ontwikkel ik Ineke Strouken een ijzersterk volkscultuurproject? Geachte dames en heren, Welkom op deze studiedag Hoe ontwikkel ik een ijzersterk volkscultuurproject. Sinds een tweetal jaren staat volkscultuur

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2005

Examen VMBO-GL en TL 2005 Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00-11.00 uur BEELDENDE VAKKEN CSE GL EN TL Bij dit examen hoort een afbeeldingenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

IK ZIE, IK ZIE... BENNER

IK ZIE, IK ZIE... BENNER IK ZIE, IK ZIE... BENNER onderwijsprogramma primair onderwijs groep 5 t/m 8 INLEIDING Gerrit Benner vond de gewone wereld lang niet altijd even leuk, dus die schilderde hij ook niet. Maar achter die gewone

Nadere informatie

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726

Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan II Emanuel van Beieren: München, 11 juli 1662 aldaar, 26 februari 1726 Maximiliaan Emanuel Lodewijk Maria Jozef Cajetanus Anton Nicolaas Frans Ignatius Felix, kortweg Max Emanuel en bijgenaamd

Nadere informatie

Beste Janien, familie, vrienden, allen hier aanwezig, Het is goed om vanavond bijeen te zijn in deze Sint-Joriskerk.

Beste Janien, familie, vrienden, allen hier aanwezig, Het is goed om vanavond bijeen te zijn in deze Sint-Joriskerk. Beste Janien, familie, vrienden, allen hier aanwezig, Het is goed om vanavond bijeen te zijn in deze Sint-Joriskerk. We gedenken vanavond Ramón Smits Alvarez. We staan stil bij zijn leven, we staan stil

Nadere informatie

mooi Tijdloos Libelle Balance

mooi Tijdloos Libelle Balance 18 Tijdloos mooi Rijke kleuren, natuurlijke materialen, bijzondere prints... Dat de stoffen van Paapje al sinds 1930 worden gemaakt, zie je er niet aan af. Zo n ontwerp koop je niet voor een seizoen. Een

Nadere informatie

Maria, de moeder van Jezus

Maria, de moeder van Jezus Maria, de moeder van Jezus Kerstoverdenking Rotary 2014 1. Maria in de kerkgeschiedenis 2. Maria in de Bijbel 3. Boodschap 1. Wees gegroet Wees gegroet Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt

Nadere informatie

Samenvatting CKV 19e eeuw: neoclassicisme

Samenvatting CKV 19e eeuw: neoclassicisme Samenvatting CKV 19e eeuw: neoclassicisme Samenvatting door H. 972 woorden 26 juni 2016 1 1 keer beoordeeld Vak CKV Er zijn in de 19e eeuw 5 stromingen ontwikkeld NEO- classicisme De Romantiek Realisme

Nadere informatie

Goudse Rembrandts bekend!

Goudse Rembrandts bekend! PERSBERICHT 17 juli 2014 Goudse Rembrandts bekend! De jury (directeur Museum Gouda, Gerard de Kleijn) heeft ruim honderd tekeningen en schilderwerken ontvangen voor de tekenwedstrijd: Wie is de beste Rembrandt

Nadere informatie

LIEFDE. En als je door de bogen kijkt, zie je op de achtergrond ook iets gebeuren. Wat wordt er op de achtergrond gedaan?

LIEFDE. En als je door de bogen kijkt, zie je op de achtergrond ook iets gebeuren. Wat wordt er op de achtergrond gedaan? LIEFDE Soms lijkt het wel of het hele leven om de liefde draait. Het begint al als je kind bent met de liefde voor je moeder en vader. En iedereen herinnert zich zijn eerste verliefdheid nog wel; op de

Nadere informatie

Haiku s in woord en beeld

Haiku s in woord en beeld Haiku s in woord en beeld Tekst: Marianne Timmer Afgelopen maanden sloegen VUDH s schilderdocent Mia Westerhoff en schrijfdocent Marianne Timmer de handen ineen en startten zij een uniek samenwerkingsverband:

Nadere informatie

Bekker. De eigenzinnige visie van Machiel. Naam: Machiel Bekker Beroep: interieurontwerper Leeftijd: 35 jaar Woonplaats: Maurik (NL)

Bekker. De eigenzinnige visie van Machiel. Naam: Machiel Bekker Beroep: interieurontwerper Leeftijd: 35 jaar Woonplaats: Maurik (NL) P O R T R E T Naam: Machiel Bekker Beroep: interieurontwerper Leeftijd: 35 jaar Woonplaats: Maurik (NL) Tekst: Fanny Storms Fotografie: Sarah Van Hove De eigenzinnige visie van Machiel Bekker Stijlvol

Nadere informatie

KIJKWIJZER FDN MUSEUM

KIJKWIJZER FDN MUSEUM KIJKWIJZER FDN MUSEUM Welkom in Heerenveen Museum. Hier ontdek je het verhaal van Heerenveen. Je gaat straks kijken naar het Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum. Domela had een duidelijke mening over drank

Nadere informatie

Examen VWO. Grieks. tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Grieks. tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2016 tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur Grieks Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 26 vragen en een vertaalopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen.

Nadere informatie

Fourteen stations - Het verbeelden van pijn Ignace Schretlen

Fourteen stations - Het verbeelden van pijn Ignace Schretlen Fourteen stations - Het verbeelden van pijn Ignace Schretlen Nog geen drie weken na de start van het studiejaar moeten studenten die in Nijmegen aan de Radboud Universiteit met rechten zijn begonnen al

Nadere informatie

Rembrandt en de Bijbel

Rembrandt en de Bijbel Rembrandt en de Bijbel POSE CHRISTENDOM HAV0/VWO 4 - CSG CALVIJN GODSDIENST De profetie van Simeon aan Maria olieverf op paneel (55 44 cm) 1628 Kunsthalle, Hamburg - Duitsland 1 Wat gaan jullie doen? Als

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Wolterinck Event Decoration creëert sprookjes

Wolterinck Event Decoration creëert sprookjes Wolterinck Event Decoration creëert sprookjes REPORTAGE Dreammakers Martin van Hemert is samen met Anne van Vorden verantwoordelijk voor Wolterinck Event Decoration. Tekst: Erwin Feekes / Fotografie: Karen

Nadere informatie

beeldende vakken CPE GL en TL handenarbeid

beeldende vakken CPE GL en TL handenarbeid Examen VMBO-GL en TL 2014 gedurende 720 minuten beeldende vakken CPE GL en TL handenarbeid Naam kandidaat Kandidaatnummer Opgavenboekje Dit examen bestaat uit de onderdelen A, B, C, D, E en F. Je moet

Nadere informatie

FOTOGRAFIEPROJECT Enkele ideeën, puur ter inspiratie

FOTOGRAFIEPROJECT Enkele ideeën, puur ter inspiratie FOTOGRAFIEPROJECT Enkele ideeën, puur ter inspiratie BASISOPDRACHT (uit te voeren door alle leeftijden en zonder voorkennis / uitleg vooraf) 1. Kies een foto die je mooi / interessant vindt. Waarom vind

Nadere informatie