Speelbal buiten het eigen speelveld

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Speelbal buiten het eigen speelveld"

Transcriptie

1 Speelbal buiten het eigen speelveld Beeld en werkelijkheid van het kolfspel in Amsterdam tussen 1760 en 1810 Arnout Janmaat

2 Speelbal buiten het eigen speelveld Beeld en werkelijkheid van het kolfspel in Amsterdam tussen 1760 en 1810 Arnout Janmaat Arnout Janmaat - Valkenburgerstraat NB Amsterdam a_janmaat@hotmail.com - Masterscriptie Nieuwe Geschiedenis - Universiteit van Amsterdam 26 februari Studentnummer: Begeleider: Jan Hein Furnée Tweede lezer: Boudien de Vries

3 Inhoudsopgave Inleiding...1 Hoofdstuk 1: Oorsprong van het kolven en ontwikkeling van het spel in achttiendeeeuws Amsterdam...5 Het middeleeuwse colven...5 Kolven...8 De kolfspelers...14 Kolven in Amsterdam...17 Einde van het kolven?...22 Hoofdstuk 2: Toe-eigening van het kolven in De Denker in de jaren Brief van een oude vrijer...26 De Denker en de eeuw van verval...29 De kolvende lichtmis, vrouwelijke macho op de kolfbaan...32 Zucht tot beuzelingen: Caesar op de kolfbaan?...34 Besluit...38 Hoofdstuk 3: Perceptie van het kolfspel in de jaren Kolfspel tussen grote mogendheden...41 Herleving van de Gouden Eeuw op de kolfbaan...48 De Franse haan wordt een Engelse dog...50 Rustige kolvers, barmhartige Nederlanders...52 Besluit...55 Hoofdstuk 4: Volksverlichting voor de kolfspelers rond Kolven: het grote onheil dat de Verlichting aanrichtte...57 Ware vaderlanders kolven niet...61 Synthese, of toch niet?...63 Eind goed, al goed?...66 Besluit...68 Conclusie...70 Bronnen...75 Stadsarchief Amsterdam...75 Gedrukte bronnen...75 Literatuurlijst...77

4 Inleiding Dat is een kolfje naar zijn hand, paal en perk stellen, de eerste klap is een daalder waard en met de natte vinger. Zomaar vier uitdrukkingen die dagelijks worden gebruikt, maar ook vier uitdrukkingen waarvan de gebruiker zich de herkomst niet zal realiseren. Wat een kolfje naar mijn hand en de andere uitdrukkingen namelijk bindt is de gemeenschappelijke herkomst die zij delen, een herkomst die nauw verbonden is met het inmiddels lang vergeten kolfspel. Hoewel het kolven tegenwoordig een spel in de marge van het Nederlandse sportlandschap is, was het kolfspel eind achttiende eeuw een ongekend populaire sport, misschien zelfs wel een echte volkssport. 1 Het absolute middelpunt van de kolfsport eind achttiende eeuw in Nederland was Amsterdam, hoewel over de exacte omvang hiervan tot op heden nog onduidelijkheid bestaat. In het gezaghebbende boek Geschiedenis van Amsterdam. Zelfbewuste stadstaat (Amsterdam 2005) stelt Wijnand Mijnhardt dat er in de achttiende eeuw in en om Amsterdam op niet minder dan 82 banen gekolfd kon worden. 2 Maar in tegenspraak met Mijnhardt kwamen ander auteurs tot aantallen kolfbanen die varieerden van wel 172 tot zelfs Nog opvallender dan deze onduidelijkheid is het feit dat deze auteurs niet meer deden dan alleen maar even aanstippen dat er een bepaald aantal kolfbanen in Amsterdam was. Zij stelden daarmee stuk voor stuk dat het kolven een maatschappelijk fenomeen van aanzienlijke omvang was, maar de vraag naar de maatschappelijke context waarin men kolf speelde werd door deze auteurs nooit gesteld. De vraag is dan ook hoe het kolfspel is te plaatsen in de maatschappelijke en culturele context van het Amsterdam van de achttiende eeuw. Dit betekent dat er antwoord moet komen op de vraag hoeveel kolfbanen er nu werkelijk in Amsterdam hebben gelegen en, nog veel belangrijker, hoe dat aantal zich gedurende een bepaalde tijdspanne heeft ontwikkeld. Vanuit die wetenschap kan begonnen worden met het 1 J. ter Gouw, De Volksvermaken (Haarlem 1871) W. Mijnhardt, Op het tweede plan. Cultuur in de achttiende eeuw in: W. Frijhoff en M. Prak ed., Geschiedenis van Amsterdam. Deel 2,2 Zelfbewuste stadstaat (Amsterdam 2005) , aldaar S.J.H. van Hengel, Colf, kolf, golf. Van middeleeuws volksspel tot moderne sport (Zutphen 1982) Van Hengel kwam zelfs in zijn eigen stuk tot verschillende beweringen over het aantal Amsterdamse kolfbanen in de achttiende eeuw. G.M. Roding, Kolven in Amsterdam, Ons Amsterdam: Maandblad van de gemeentelijke Commissie Heemkennis 36 (1985) Roding telde 172 banen in Amsterdam in J.A. Brongers, Advertenties in achttiende-eeuwse couranten. Een kwantitatief onderzoek naar de opkomst van het kolfspel, in: Joan Hemels ed., Kwartiermakers voor communicatiegeschiedenis (Amsterdam 1993) Brongers optelsom van de Amsterdamse kolfbanen stopte bij

5 plaatsen van dit spel in de sociaal-culturele en zelfs politieke context. Dat kan door na te gaan hoe het kolfspel in verschillende publicaties van maatschappijkritische auteurs heeft gefigureerd. Welke kritiek hadden deze auteurs op de wereld om zich heen en hoe en wanneer verwerkten zij het kolven hierin? Vergelijking met de eerder genoemde ontwikkeling van de kolfsport maakt het bovendien mogelijk de daadwerkelijke invloed van de maatschappijbeschouwers tegen het licht te houden. Met het inzichtelijk maken van het denken over kolven wordt dit spel niet alleen voorzien van een beter begrip, er wordt ook een nieuwe inkijk gegeven in de cultuur van het dagelijks leven van de achttiende-eeuwer. Het aantal auteurs dat direct over het kolfspel heeft geschreven is beperkt. In het hoofdstuk van Mijnhardt over de geschiedenis van Amsterdam vormde het kolven een duidelijke voetnoot in zijn betoog over de cultuur van deze stad in de achttiende eeuw. In zijn op heel Nederland toegespitste standaardwerk Blauwdrukken voor een samenleving (Den Haag 2001) liet Mijnhardt, samen met coauteur Joost Kloek, het kolven zelfs geheel buiten beschouwing. 4 De grootte van het kolfspel inspireerde anderen wel tot een wat specifieker historisch onderzoek naar dit spel. In volgorde van verschijning kwamen de belangrijkste bijdragen op dit terrein van Steven van Hengel, Gerard Roding en J. Ayolt Brongers, terwijl Isabelle van Eeghen en Ruud Siekerman ook enkele ondergeschikte zaken aanstipten. 5 Steven van Hengel had een specifieke insteek in het boek Colf, kolf, golf. Van middeleeuws volksspel tot moderne sport (Zutphen 1982) dat werd uitgebracht in het kader van de gelijknamige tentoonstelling van dat jaar. De titel van het boek verraadt al dat Van Hengel in dit boek een lineaire ontwikkeling signaleerde die in zijn ogen zou zijn gelopen van het middeleeuwse colven, via het kolven, naar het moderne golf. Met die analyse nam Van Hengel direct stelling het debat dat bestaat over de vraag waar nu precies het huidige golf vandaan zou zijn gekomen. 6 Het korte artikel Kolven in Amsterdam van Gerard Roding in Ons Amsterdam (1985) was in feite niet meer dan een kleine introductie van de door Roding gevonden bron 4 J. Kloek en W. Mijnhardt ed., Blauwdrukken voor een samenleving (Den Haag 2001). 5 I.H. van Eeghen, Kolven- en kolfballenmakers, Amstelodamum 69 (1982) Ruud P. Siekerman, Een Amsterdamse kolvenmaker in de negentiende eeuw, Amstelodamum 76 (1989) Van Hengel, Colf, Kolf, Golf, Dit boek diskwalificeerde zich bovendien door met of zonder medeweten van Van Hengel op de achterzijde te stellen dat het kolven louter op overdekte banen werd gespeeld. 2

6 Verhandeling over het kolven. 7 Roding presenteerde deze bron als een nieuwe vondst, maar was daarmee duidelijk niet op de hoogte van het feit dat Van Hengel deze bron drie jaar eerder ook al had ingezien. 8 Iemand die wel een nieuw licht op het kolven wist te werpen was J. Ayolt Brongers die een kwantitatief onderzoek deed naar kolfadvertenties in drie verschillende kranten, waaronder de Amsterdamsche Courant. Het was echter meer een verkenning naar de mogelijkheden van statistisch krantenonderzoek met behulp computermodellen dan dat het een historisch relevant artikel genoemd kan worden. Brongers legde wel bloot dat het woord kolven in de loop van de achttiende eeuw steeds vaker in de Amsterdamsche Courant voorkwam en pleitte dan ook voor toekomstig kwalitatief onderzoek van dit spel. Maar: Een publicatie over onderzoek naar het in de achttiende eeuw opkomende kolven is vooralsnog echter uitgebleven. 9 In het eerste hoofdstuk van deze scriptie zullen alle facetten van het kolfspel worden belicht. De plotselinge entree van het spel in de Nederlanden wordt verklaard, maar ook de vraag wie nu precies kolfden en in welke context dat gebeurde wordt beantwoord. Op basis van verschillende bronnen zoals de Verhandeling over het kolven zal bovendien de ontwikkeling van het kolven in Amsterdam inzichtelijk worden gemaakt. De grote populariteit van het spel in de tweede helft van de achttiende eeuw was goed te verklaren, maar ook het bijna verdwijnen van het spel had zoals duidelijk zal worden een logische reden. In dit hoofdstuk zal tot op straatniveau de verspreiding van het spel in Amsterdam aanschouwelijk worden gemaakt. De ontwikkeling van het spel kan hierdoor op ditzelfde microniveau worden gevolgd en verklaard waardoor het spel op de meest complete manier wordt neergezet. Concorde nous guide maakte in zijn Verhandeling al melding van het feit dat het kolven door sommige spelers werd misbruikt als toneel voor gokken en drinken, het zogenaamde straf kolven, maar benadrukte vooral de goede eigenschappen van het spel. 10 Andere auteurs waren echter veel scherper in hun beoordeling van het kolfspel. De rol van het kolfspel in deze maatschappijkritische commentaren zal ik duidelijk maken in de hoofdstukken twee tot en met vier. De actualiteit en de ideologische 7 Universiteit van Amsterdam (verder UVA), Bijzondere Collecties (verder BC). [Concorde nous guide], Verhandeling over het kolven (Amsterdam 1769 en 1792). 8 Roding, Kolven. 9 Brongers, Advertenties, [Concorde nous guide], Verhandeling over het kolven (Amsterdam 1769)

7 achtergrond van de betreffende auteur zorgden ervoor dat het kolven in de verschillende periodes zeer uiteenlopend werd getypeerd. In hoofdstuk twee wordt karakterisering van het kolfspel in De Denker 11 ter hand genomen. De Denker opereerde vooral in de jaren 1760 en was een representant van de Nederlandse verlichte spectators. Tegen de achtergrond van het breukvlak van de jaren 1780 wanneer de patriotten het maatschappelijke bestel nadrukkelijk ter discussie stelden verscheen Het nieuwe kolfspel (Amsterdam 1782). 12 De invloed van dit stuk op de perceptie van het kolven zal in hoofdstuk drie worden geanalyseerd. Het vierde en laatste hoofdstuk behandelt het kolven en haar rol in enkele prijswinnende vertogen in opdracht van de Maatschappij tot Nut van t Algemeen. 13 De hoofdstukken twee tot en met vier zullen op deze wijze het kolven presenteren als een complex fenomeen waaraan door uiteenlopende auteurs verschillende connotaties werden toegekend, waardoor het spel steeds meer en meer diverse betekenislagen kon krijgen. Het kolven veranderde in fysieke, tastbare zin niet of nauwelijks, het bleef een simpel spel: een iets lichamelijkere variant van biljarten. Maar afhankelijk van de ideologie van de auteur van het betreffende betoog waarin kolven figureerde kon het als een kameleon van kleur en betekenis veranderen. Door deze vertogen te analyseren en de maatschappelijke betekenis hiervan te achterhalen, wordt de denkwereld waar het kolven deel van uitmaakte duidelijk. Het spel wordt door deze benadering van een veel rijker begrip voorzien dan tot op heden het geval was. Kolven was eind achttiende eeuw een ongekend populair spel, maar juist die populariteit bezorgde het spel een zeer onverwachte en grillige reputatie. 11 UVA, BC, De Denker (te Amsteldam, by K. van Tongerlo en F. Houttuin ). 12 Stadsarchief Amsterdam (verder SAA), Archief van M.D. Kalker, hoofdbestuurslid van de Nederlandse kolfbond en penningmeester van de kolfvereniging Amsterdam (verder MDK), inv.nr. 18, boekwerkje geheten 'Het Nieuwe Kolfspel' ofwel Het Nieuwe Nederlandsche, Fransche Amerikaansche en Engelsche Kolfspel, vertoond in 3 bedrijven. 1 omslag SAA, 211, Archief van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen (verder MNVA), inv.nr. 1324, H.W. van der Ploeg, Het belang der waare volksverlichting (Amsterdam 1800). 4

8 Hoofdstuk 1: Oorsprong van het kolven en ontwikkeling van het spel in achttiende-eeuws Amsterdam Een onderzoek naar een spel als het kolven begint vanzelfsprekend bij de oorsprong hiervan: waar kwam dit spel precies vandaan? In Nederland zijn er door de eeuwen heen vele verschillende balspelen gespeeld. Kaatsen, beugelen, maliën, colven, klootschieten zijn slechts enkele voorbeelden van balspelen die vroeger vaak in Nederland werden beoefend. Ook kolven past binnen deze traditie van balspelen. Begin achttiende eeuw begon het kolven populair te worden, op hetzelfde moment dat het colven in Nederland leek uit te sterven. Een van de weinige auteurs op het gebied van colven, maar ook van kolven, S.J.H. van Hengel, stelde dan ook dat kolven is voortgekomen uit het middeleeuwse colven. 14 Deze en andere opmerkingen van Van Hengel zijn echter nodig aan rivisie toe. In dit hoofdstuk zal ik daarom de ontwikkeling van het kolven in al haar facetten beschrijven. Het middeleeuwse colven Colven werd al lange tijd beoefend in de Nederlanden, maar de eerste echte colfwedstrijd werd volgens de overlevering pas tegen het einde van de dertiende eeuw gespeeld en kende een opmerkelijke geschiedenis. Op 27 juni 1296 werd graaf Floris V van Holland en Zeeland vermoord door Gerard van Velzen. Deze Van Velzen wilde samen met zijn kompanen ontkomen aan vervolging door zich te verschansen op zijn kasteel Kronenburg. Hier leek hij lange tijd aan berechting te kunnen ontkomen, maar uiteindelijk moest hij zich op 26 december 1296 overgeven na een langdurige belegering en uithongering door zijn vervolgers. Nadat hij zich had overgegeven, zou Van Velzen zijn geradbraakt voor zijn eigen kasteel en daarmee was de zaak gesloten. De zaak kreeg echter nog een klein en niet onbelangrijk staartje, want sinds de vervolging van Van Velzen werd op de dag van overgave, tweede kerstdag, de gebeurtenis herdacht. En dat deed men heel toepasselijk door een partij colf te spelen, waarmee de formalisering van het spel in de Nederlanden een feit was. 15 Het spel dat sindsdien bij kasteel Kronenbrug werd gespeeld ter herinnering aan de sluiting van de moordzaak leek heel erg op het huidige golf. Twee partijen van vier spelers sloegen met colven houten ballen langs de verschillende holes om 14 Van Hengel, Colf, Kolf, Golf, Ter Gouw, Volksvermaken, 692. Van Hengel beschreef deze geschiedenis ook, maar vergat erbij te vermelden dat hij zich baseerde op het werk van Ter Gouw. 5

9 kasteel Kronenburg, zoals het Rechthuis in Loenen. De baan die de partijen moesten afleggen was ongeveer 5 kilometer lang. De partij die in de minste slagen deze baan had afgelegd, persoonlijke experimenten van de voormalige golfspeler Van Hengel wijzen op 50 a 70 slagen, was de winnaar van de colfpartij. Aan de winaars gaf de Heer van Kronenburg een vat bier, terwijl de verliezende partij vanaf de hoge muren van het kasteel met appels werd bekogeld. De eerste partij colf bracht een traditie tot stand die zou blijven voortduren tot De sloop van kasteel Kronenburg beroofde de colfbaan van een van zijn meest essentiële holes en grootste symboliek.16 De anekdote over Gerard van Velzen en de daaruit voortkomende eerste echte colfwedstijd markeerden vooral de formalisering van het colven in de Nederlanden. Colven werd van een vrijblijvende bezigheid met bal en stok een spel met vastere regels. In de periode na de eerste colfwedstrijd groeide de sport uit tot een van de meest beoefende volksvermaken. Ter Gouw merkte daarbij op dat het een spel was dat werd beoefend door alle lagen van de bevolking. Mannen, vrouwen, jongeren en ouderen, allen deden volgens hem aan colf. Niet alleen in de zomer, maar vooral in de Figuur 1:Hendrick Avercamp, IJsvermaak (ca ) 254x375mm. 16 Van Hengel, Colf, Kolf, Golf,

10 winter wanneer het ijs een perfecte onderlaag voor dit spel bood werd er veel gecolfd. 17 De toegenomen populariteit maakte het colven, zeker het ijscolven, tot een zeer geliefd onderwerp voor schilders, maar ook voor ondernemers. Het spel was dermate populair dat het produceren van de attributen die hiervoor nodig waren een behoorlijke industrie kon worden. In het Brabantse Goirle, het epicentrum van de colfballenproductie in de middeleeuwse Nederlanden, werden op zeker moment niet minder dan colfballen per jaar geproduceerd. 18 Colven was in deze periode een volksvermaak met vele afgeleide artistieke en economische activiteiten. Met de toegenomen populariteit groeide echter ook de kritiek op de minder populaire kanten van het colven. Geheel zonder gevaar was een spelletje colf namelijk zeker niet. Gebroken ramen, letselschade en ander vormen van overlast moeten lokale bestuurders tot wanhoop hebben gedreven. Volgens Van Hengel weerhield de populariteit van het spel de bestuurders van een verbod, maar van enige regulatie door lokale overheden was wel degelijk sprake. Deze lokale overheden zagen namelijk dat het veel minder populaire maliën, dat op een beschutte baan werd gespeeld, amper schade opleverde. 19 Colven zou volgens deze bestuurders ook op zo een baan gespeeld moeten worden. De maliebaan werd onder deze druk in toenemende mate het decor voor colfpartijen, die in de beschutheid van deze banen veel minder schade opleverden. 20 Tegen het einde van de zeventiende eeuw verdween ploseling het colven uit de cultuur van het dagelijks leven. Het eens zo populaire colf, dat een inspiratiebron voor vele schilders was en bovendien verantwoordelijk was geweest voor een hele bedrijfstak in Goirle, was met de eeuwwende plotsklaps verdwenen. Hadden de lokale bestuurders hun weerszin tegen het colven weten om te zetten in een effectief verbod? Dat lijkt zeer onwaarschijnlijk, want ieder bewijs hiervoor ontbreekt. In 1776, nog geen honderd jaar later, kon de cultuurhistoricus J. le Francq van Berkhey al niet verder komen dan te concluderen dat het spel rond 1700 in de vergetelheid moet zijn geraakt. 21 Ook Van Hengel omarmde deze conclusie. 22 Maar vergetelheid is natuurlijk 17 Ter Gouw, Volksvermaken, Van Hengel, Colf, Kolf, Golf, Maliën was een spel waarin de twee partijen in zo min mogelijk slagen en via twee ijzeren poortjes de palen aan de uiteindes van de baan moesten zien te raken. De nog bestaande maliebaan in Utrecht laat zien dat het hier om erg grote banen ging, in dit geval 1500 meter lang en 50 meter breed. 20 Van Hengel, Colf, Kolf, Golf, J. le Francq van Berkhey, Natuurlijke historie van Holland (Amsterdam 1776) Van Hengel, Colf, Kolf, Golf,

11 een wat al te makkelijke verklaring voor de verdwijning van het colven uit de Nederlanden. Het kan geen toeval zijn geweest dat de plotselinge vergetelheid van het eens zo geliefde colf precies lijkt samen te vallen met de opkomst van een ander populair vermaak: het kolven. Colven en kolven waren twee wezenlijk verschillende spelen, maar het grootste verschil, en daarmee ook alle afgeleide verschillen, was gelegen in de baan waarin het nieuwe kolven werd gespeeld. Zeker in de oorspronkelijke vorm, zoals bij kasteel Kronenburg, was colven te vergelijken met het huidige golf. En hoewel het spel zich steeds meer ontwikkelde richting een baan -spel, bleef het altijd gespeeld worden op relatief grote oppervlaktes. Kolven was echter al direct gebonden aan een afgemeten baan: een kleine baan wel te verstaan, die bovendien aan allerlei eisen moest voldoen. Colven kon feitelijk gezien overal, waar kolven moest gebeuren op een perfect egale, harde baan die met veel kosten en moeiten worden aangelegd en onderhouden. 23 Het feit dat een zekere investering nodig was om een kolfbaan aan te leggen opende mogelijkheden voor ondernemende herbergiers. Herbergiers waren begin achttiende eeuw in de verdrukking gekomen door populairder wordende koffiehuizen, waardoor zij iets nieuws moesten verzinnen. 24 De mogelijkheid om door de aanleg van kolfbanen een in potentie immense nieuwe klantenkring aan te boren, moet voor hen een uitgelezen mogelijkheid zijn geweest. Maar niet alleen de herbergiers hadden baat bij de transformatie van het colven naar het kolven, ook de lokale overheden zullen hier niet afwijzend tegenover hebben gestaan. Zij werden verlost van de vele vormen van schade en letsel die door het colven werden veroorzaakt. De vervanging van colven door kolven verloste de lokale overheden van veel ellende en tegelijkertijd opende het vele kansen voor herbergiers, die bovendien de mogelijkheid tot gokken op kolfpartijen ontdekten. Colven raakte dus zeker niet in de vergetelheid, het werd zeer bewust getransformeerd tot het voor meerdere partijen veel gunstigere kolven. Kolven Anders dan bij het colven, dat nog openstond voor eigen invulling, werd het nieuwe kolfspel gekenmerkt door een aantal vast regels. Ten eerste werd er altijd gekolfd op 23 Van Eeghen, Kolven, 83. Van Eeghen baseerde zich op het volgende boek. J.Z. Noman, Verzameling van Nederlandsche tafereelen van kunsten, ambachten en bedrijven, voor kinderen (Amsterdam 1820). 24 T. Wijsenbeek., Ernst en luim. Koffiehuizen tijdens de Republiek in: P. Reinders en T. Wijsenbeek ed., Koffie in Nederland (Zutphen 1994) 35-54, aldaar

12 een baan. Het nieuwe kolven werd niet meer op het gladde ijs beoefend, maar op een baan die misschien wel dezelfde eigenschappen bezat. De uitdrukking effen als een kolfbaan 25, hoewel niet meer zo bekend als vroeger, herinnert hier nog aan. De afmeting van een kolfbaan besloeg over het algemeen 80 á 90 voet bij 20 voet. Deze maten komen overeen met ongeveer 24 meter lang bij 6 meter breed. 26 De opstaande randen die de kolfbaan omheinden werden net als bij de maliebaan rabatten genoemd. In de lengteas van de baan stond op een kwart van begin en einde een kegelvormige paal, of stuk, die ongeveer 6 of 7 voet hoog was. De stukken waren zodanig neergezet dat deze richting het midden van de baan overhelden. 27 Het overhellen van de stukken was in eerste instantie nog niet het geval, maar was kennelijk voor het spel dermate belangrijk dat het later als regel ging functioneren. Onderstaande afbeelding laat zien hoe de gemiddelde kolfbaan er schematisch uit zag. Figuur 2: Schematische weergave van een kolfbaan met de twee palen of stukken Aanvankelijk was het kolfspel te vergelijken met een heel basale vorm van biljarten. De eerste partijen kolf werden gespeeld door twee partijen, individuen of groepen, die beiden enkel de twee palen in zo min mogelijk slagen moesten zien te raken. Maar al snel kwam men er achter dat op die wijze vele spelletjes kolf in een gelijkspel of kamp eindigden. Wanneer beide partijen de palen in even zoveel slagen de palen hadden geraakt bleef het spel namelijk onbeslist. Kennelijk stemde dat niet tot tevredenheid van de spelers, want in de loop van de achttiende eeuw ontwikkelde het spel zich door uit te gaan van een aantal vaste slagen. Door middel van drie slagen, de 25 [A. Drost], De kolver, in: [Meest geachte schrijvers], De Nederlanden. Karakterschetsen, kleederdragten, houding en voorkomen van verschillende standen ( s Gravenhage 1841) 93-97, aldaar Ter Gouw, Volksvermaken, 335. Niet alleen Jan ter Gouw noemde deze afmetingen, het werd ook vermeld in de Verhandeling over het kolven. Deze afmetingen zijn aanmerkelijk groter dan de 17,52 x 5 meter die Van Hengel noemde. Hij baseerde zich hoogstwaarschijnlijk op de hedendaagse afmetingen die tegewoordig door de kolfbond worden gehanteerd. Zie 27 [Drost], De kolver, 95. 9

13 uitslag, de opslag en de uitwinder moest een streepje of point worden beslist. Gebruikelijk was het om de gewonnen streepjes in de kolfstok in te krassen. De eerste die een vooraf vastgesteld aantal streepjes won was de winnaar van de partij kolf.28 Figuur 3: Prent op titelpagina Verhandeling over het kolven (1769). Te zien is hier dat de stukken nog niet overhellen naar het middelpunt van de baan. Let ook op de pijp van de kolfspeler rechts, die volgens Ter Gouw diende tot hulplijn bij wiskundige berekeningen.29 Hoe deze drie slagen er nu precies uitzagen kon nog weleens per kolfbaan verschillen, maar in algemene zin kwam de essentie van dit nieuwe kolven op het volgende neer (zie ook figuur 4). Met de eerste slag, de uitslag, moest vanaf de eerste paal de andere worden geraakt. Voor de tweede slag mocht men de bal, indien de eerste slag een succes was geweest, eerst in een vastgestelde straal van de geraakte paal afleggen. De tweede slag moest vervolgens de eerst geraakte paal raken, waarna de bal zo gunstig mogelijk weggelegd diende te worden voor de laatste beslissende slag: de puntenslag of uitwinder. Met deze slag moest eerst de beginpaal worden geraakt om de bal vervolgens zo dicht mogelijk tegen het rabat achter de andere paal te brengen. Hoe dichter bij het rabat de bal tot stilstand kwam hoe meer punten dat opleverde. Een meetinstrument was dan ook zeer belangrijk voor de kolvers. De eerste variant van [Concorde], Verhandeling (1769) Ter Gouw, Volksvermaken,

14 kolven waarin enkel de twee palen geraakt moesten worden maakte een nogal basale indruk, maar het uiteindelijke spel was een stuk complexer en duidelijk meer verwant met het driebanden bijvoorbeeld. Figuur 4: Schematische weergave van het kolfspel Om het spel zo goed mogelijk te spelen had iedere speler een zogenaamd Kolfje na zyn Hand 30 nodig. Het hier bedoelde kolfje was de stok waarmee de kolfspelers de bal sloegen, ook wel een kliek genaamd. Deze stok, die misschien nog het meest doet denken aan een ijshockeystick, werd in ieder geval tot 1769 gemaakt van koper maar na 1792 werd ook metaal hiervoor gebruikt. 31 Een gevelspreuk als Looft God bovenal, hier verkoopt men stok en bal 32 herinnert er bovendien aan dat het produceren en verkopen van deze stokken en bijbehorende ballen een wereld op zich was. Een kliek of kolfstok werd natuurlijk niet eigenhandig gemaakt door de kolfspelers, de stokken werden gekocht bij kolvenmakers. 33 Speciale kolven werden daar ook gemaakt. De winnaar van een wedstrijd kolven werd bijvoorbeeld een met 30 [Concorde], Verhandeling (1792) Ibidem, Van Hengel, Colf, Kolf, Golf, 20. Van Hengel noemde hier niet de vindplaats van deze gevelspreuk. 33 Siekerman, Een kolvenmaker. Siekerman beschreef in dit stuk een kolvenmaker uit de negentiende eeuw, maar kwam in zijn onderzoek naar de hier centraal staande achttiende eeuw niet tot enig resultaat wat betreft de vraag wie nu precies in deze branche actief waren in Amsterdam. 11

15 zilver vergulde kolfstok met fluwelen handvat in het vooruitzicht gesteld. 34 De volgende afbeelding uit 1793, uit het kinderboek van Noman over allerlei ambachten, laat het vakmanschap van de kolvenmakers zien. Figuur 5: De Kolvenmaker, Net als de stokken waren de ballen voor het kolven van essentieel belang. Dezelfde Noman liet in zijn boek ook een kolfballenmaker zien, waarbij hij wel de aantekening maakte dat het ook vaak zadelmakers betrof die het maken van kolfballen erbij deden. De ballen waarmee werd gekolfd waren vervaardigd van saijet (garen gesponnen van wol) dat rond was opgewonden en met leer en koperdraad was overtrokken. In het begin van de achttiende eeuw was het gebruik van saijet nog niet de standaard, maar ten tijde van de eerste Verhandeling over het kolven was het gebruik hiervan vrijwel algemeen. Net als bij squash tegenwoordig was het ook bij kolven van belang de ballen op een bepaalde temperatuur te brengen, hiervoor gebruikte men een kolfstoof die waarschijnlijk naast de baan gestaan moet hebben. De kolfballen waren 34 Ter Gouw, Volksvermaken, J.Z. Noman, Verzameling van Nederlandsche tafereelen van kunsten, ambachten en bedrijven, voor kinderen (Amsterdam 1820). 12

16 van verschillende grootte en gewicht en net als een kolfje naar de hand werd ook hier aangeraden dat een ieder een bal naar zijn genoegen nam [Concorde], Verhandeling (1769)

17 De kolfspelers De vraag wie nu precies op een kolfbaan aan het spel deelnamen is tot op heden nooit gesteld. Dat de vraag nooit is gesteld is eenvoudig te verklaren uit het feit dat bronnenmateriaal op dit terrein niet voor handen is. Idealiter zou bijvoorbeeld een ledenlijst uitkomst kunnen bieden, maar dit soort materiaal is er simpelweg niet. Antwoorden op deze vraag kunnen echter wel komen van (bijna) contemporaine schrijvers die uit verschillende motivaties hun tijd hebben beschreven. Verschillende van deze schrijvers hebben bovendien getracht de vermaken van hun tijd te benoemen. Bij deze schrijvers kwam het kolven ook aan bod en vrijwel allemaal gaven ze een sociale kwalificatie van dit spel. In zijn boek De Volksvermaken haalde Jan Ter Gouw al verschillende schrijvers aan om te proberen het kolfspel te duiden. De Maire van Amsterdam, die in opdracht van het Franse regime in 1812 het Nederlandse karakter moest duiden, was daarbij zijn voornaamste inspiratiebron. Maar ook de schrijver Geysbeek en de arts Nieuwenhuys werden in het stuk van Ter Gouw aangehaald. In zijn boek Het tegenwoordig Amsterdam uit 1809 beperkte Geysbeek zich tot de openbare vermaken. Het kolven beschouwde hij als onderdeel van de typische zondagbesteding van gegoede lieden. Indien deze lieden niet op het land waren op zondag, maakten zij vaak een wandeling over de buitensingels. Als er dan even werd uitgerust bij een fatzoenlijke herberg werd er thee of wijn werd gedronken en soms een partij kolf gespeeld. 37 De Maire van Amsterdam ging in 1812 uit van een onderscheid in drie sociale klassen. De eerste klasse, bestaande uit bankiers en kooplieden, ging volgens hem veelal naar hun buitenplaatsen in de zomer. Daarnaast waren zij verzot op paardrijden. Winkeliers en mensen die een zittend beroep uitoefenden, vormden de tweede klasse. Deze klasse ging volgens de Maire in de zomer kolven bij herbergen nabij de stad. In de winter wanneer het kolven een te koude bezigheid was vermaakten zij zich in hun collegies en sociëteiten met biljarten, kaarten of dammen. De derde klasse ging alleen op zaterdag en zondag op stap. Mannen en vrouwen van deze klasse bezochten de herbergen, waar dan in de zomer onder meer gekolfd werd. Maar bovenal werden er de nodige hoeveelheden bier en jenever gedronken tijdens deze vermakelijkheden P.G.W. Geysbeek, Het tegenwoordig Amsterdam (Amsterdam 1809) P. Scheltema, Aemstels oudheid (Amsterdam 1855, deel II) In dit boek is de brief van de Maire van Amsterdam uit 1812 opgenomen. 14

18 De arts en schrijver Nieuwenhuys benadrukte vooral dat kolven een spel was dat door Amsterdamse burgers van alle leeftijden werd gespeeld. De geliefde uitspanning der Amsterdammer burgers, van allerlei ouderdom, is het kolven ( ). 39 Een opvatting die werd gedeeld door Aernout Drost. In zijn stuk De kolver, dat onderdeel was de bundel De Nederlanden. Karakterschetsen, kleederdragten, houding en voorkomen van verschillende standen ( s Gravenhage 1841), ging Drost zelfs zo ver het kolven atypisch te noemen in deze bundel die de opmerkelijke gebruiken van verschillende standen zou moeten benadrukken. Kolven was in zijn ogen niet voorbehouden aan één stand, zelfs de rijken en aanzienlijken zouden er aan doen. Dezelfde opmerking werd door Drost zelf direct gelogenstraft door deze te onderbouwen met de volgende zin: Is kolven niet een spel, waaraan de timmerman, de schipper, de landman, in één woord, ieder kan deel nemen, die slechts met goede armen, goede beenen en goede oogen door de natuur begiftigd is? 40 Bovenstaande observaties staan gaan alle uit van eigen sociale indelingen, waardoor het moeilijk is te deze te combineren. Om toch een algemene uitspraak te doen over wat nu het kolfpubliek was kunnen de observaties worden afgezet tegen de huidige maatstaf van sociale stratificatie in Amsterdam, die ook werd gebruikt door Kloek en Mijnhardt in hun blauwdrukken. Amsterdam was in de tweede helft van de achttiende eeuw in sociaal opzicht sterk verdeeld. Tussen de toplaag van regenten en de onderkant, het grauw, bevond zich een grote middenklasse. Kloek en Mijnhardt onderscheiden binnen deze middenklasse nog drie verschillende lagen. Laagste in deze hiërarchie waren ambachtsbazen, winkeliers en brugwachters. In de pikorde werden zij gevolgd door boekhouders, schoolmeesters, kantoorbedienden en grotere ambachtsbazen, maar ook winkeliers. Plaatsen aan de top van de middenklasse, de grote burgerij, waren voorbehouden aankooplieden en academici als artsen juristen en notarissen. Binnen deze drie middenklassen waren verschuivingen goed mogelijk. Verschuiving naar de regentenklasse was vrijwel uitgesloten, zeker ook doordat deze groep zich onder invloed van crisis en verpaupering steeds meer afzetten tegen de 39 Christianus Johannes Nieuwenhuys, Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving (topographie) der stad Amsterdam (Amsterdam 1816) [A. Drost], De kolver, in: [Meest geachte schrijvers], De Nederlanden. Karakterschetsen, kleederdragten, houding en voorkomen van verschillende standen ( s Gravenhage 1841) 93-97, aldaar Het boek waarin dit artikel staat is van 1841, maar het artikel van Drost is van voor die tijd. Drost overleed namelijk in 1834, waardoor zijn artikel van voor 1834 geweest moet zijn. 15

19 burgerij. 41 Kolven was in deze sociale indeling een spel bij uitstek voor de middenklassen. Wat het merendeel van de hier aangehaalde auteurs niet van belang achtten om te vermelden was het feit kolven niet in alle gevallen zomaar een openbare sport was waaraan iedereen mee kon doen. Zonder zich hiervan bewust te zijn stipte de Maire dit al aan door te stellen dat men kolfde in de beslotenheid van collegie of sociëteit. Afgaande op twee documenten met daarin de wetten van twee kolfcollegies kan worden gesteld dat het beoefenen van het kolfspel in de beslotenheid van het eigen collegie gebeurde. 42 Deze wetten maken een aantal aspecten duidelijk van de wereld waarbinnen zo veel werd gekolfd. De kolfcollegies waren wat wij nu verenigingen zouden kunnen noemen. De leden van de kolfverenigingen vormden het kloppende hart hiervan en wezen uit eigen geleding een bestuur aan. Eén maal per jaar werd op een speciale vergadering van de leden de wet of het statuut opgesteld die op een ongekend gedetailleerde wijze alle mogelijke onenigheid die zou kunnen voortvloeien uit een partij kolven moest reguleren. Wilde iemand bij deze collegies meekolven dan was dat enkel mogelijk op introductie van een bestaand lid. Geintroduceerde persoonen zullen niet mede trekken maar speelen met hun, welke dezelve geintroduceerd zullen hebben. 43 Meekolven voor mannelijke niet-leden was dan nog op voorwaarden mogelijk, voor vrouwen was dat überhaupt uitgesloten. 44 Kolven was een exclusieve mannelyke Exercitie. Wanneer er onverhoopt toch sprake was van een vrouw op de kolfbaan dan werd daar schande van gesproken. 45 Maar de reglementen laten ook zien dat in de beslotenheid van de kolfvereniging, de civil society mede vorm kreeg. In de eeuw van de genootschappelijkheid droeg ook de kolfvereniging haar steentje bij. N.C.F. van Sas bestempelde dit als de verlichte civil society: de (zelf)organisatie van het maatschappelijk middenveld in termen van genootschappelijkheid of sociabiliteit. 46 In de omschrijving van zichzelf organiserend middenveld kan de kolfvereniging op 41 Kloek en Mijnhardt, Blauwdrukken, SAA, MDK, inv.nr. 8, Reglement op het kolven in het Collegie onder de zinspreuk 'Eendracht maakt Macht' gevolgd door het reglement op het kolven in het collegie 'De Goede Verwachting' in de Plantagie.1799 Juli 13 en 1805 Apr Ibidem, Ibidem, De Denker. V-245 (1767) In deze uitgave van De Denker een brief waarin verslag wordt gedaan van een vrouw uit Friesland die op een kolfbaan zou hebben gestaan. 46 N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland, van oude orde naar moderniteit (Amsterdam 2004)

20 basis van haar wetten en regels duidelijk worden herkend. De collegies waren te beschouwen als minuscule vormen van menselijk, mannelijk, samenleven, waarin op basis van gelijkwaardigheid en in samenspraak werd beslist over de te volgen regels van de gehele groep. Op de kolfbaan kan met hindsight en wat overdrijving de kiem van een democratische samenleving worden gezien. Kolven in Amsterdam Het absolute middelpunt van het kolven in de late achttiende eeuw was Amsterdam. Een contemporaine schrijver als Geysbeek noemde kolven zelfs een typisch Amsterdams fenomeen. 47 Dat laatste is echter wat overdreven. Ook in plaatsen buiten Amsterdam werd wel degelijk gekolfd. Maar dat in Utrecht, Leiden en Den Haag ook de nodige kolfbanen te vinden waren laat niet onverlet dat Amsterdam het kolfmekka van de achttiende eeuw genoemd mag worden. De grootste hoeveelheid aan banen maar ook de grootste dichtheid aan banen waren namelijk binnen en buiten de Amsterdamse poorten te vinden. Bovendien waren in Amsterdam de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van kolfbanen, die hoe langer hoe fraijer 48 werden gemaakt, het eerste te zien. Het was dan ook geen toeval dat de Verhandeling over het kolven toegespitst was op de Amsterdamse markt. 49 Binnen het kolfcentrum Amsterdam maakte de sport een behoorlijke ontwikkeling door. Deze ontwikkeling wordt inzichtelijk door het aantal kolfbanen en de geografische verspreiding hiervan binnen Amsterdam op drie momenten in de geschiedenis te vergelijken. Hoeveel kolfbanen er waren en waar deze zich in de stad bevonden maakt veel duidelijk over de status en positie van het spel. De Verhandeling over het kolven verscheen in twee drukken en bevatte zowel in 1769 als in 1792 een lijst van alle kolfbanen in en om Amsterdam en 1792 vormen daarmee de eerste twee meetpunten in de ontwikkeling van kolfbanen. Het derde meetpunt komt uit het archief van de Thesaurieren Ordinaris, de gemeentelijke afdeling financiën, waarin voor het jaar een lijst met kolfbaanhouders was aangelegd, in verband met belasting die zij hierover aan de lokale overheid verschuldigd waren. 50 Afzonderlijke 47 Geysbeek, Amsterdam, [Concorde], Verhandeling (1769) Ibidem De eerste druk van deze verhandeling bevatte enkel Amsterdamse kolfbanen, de tweede druk voegde daar de kolfbanen van Leiden, Haarlem en Utrecht aan toe. 50 SAA, Archief van de Thesaurieren Ordinaris (verder ATO), inv.nr. 754, Register van houders van een sociëteit (p.1-17), biljart (p ) of kolfbaan (p ) en het jaarlijks hiervoor verschuldigde bedrag, met optekening van de ontvangst; met naamindex 1 deel,

Speelbal buiten het eigen speelveld

Speelbal buiten het eigen speelveld Speelbal buiten het eigen speelveld Beeld en werkelijkheid van het kolfspel in Amsterdam tussen 1760 en 1810 Arnout Janmaat Speelbal buiten het eigen speelveld Beeld en werkelijkheid van het kolfspel in

Nadere informatie

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Artikel: Een kolfje naar ieders hand. De wisselende perceptie van het kolfspel in de achttiende eeuw Auteur: Arnout Janmaat Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 32.4, 216-227. 2014 Stichting

Nadere informatie

Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf

Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Madonna met breiwerk, 1400-1410. Geschilderd door Bertram von Minden (1340-1414), detail uit het Buxtehude Altaar Onderzoek

Nadere informatie

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.! De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit

Nadere informatie

16. Statistische analyse Meldpunt

16. Statistische analyse Meldpunt 16. Statistische analyse Meldpunt Statistische analyse Meldpunt Inleiding In de periode 19 juli 2010 tot en met 16 maart 2012 ontving de commissie zevenhonderdeenenveertig meldingen van seksueel misbruik.

Nadere informatie

80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER,

80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER, Meting juni 2013 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl 80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER, AL ZIEN MINDER

Nadere informatie

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

Stoppen als huisarts: trends in aantallen en percentages

Stoppen als huisarts: trends in aantallen en percentages Dit rapport is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen worden gebruikt met bronvermelding. Stoppen als huisarts: trends in aantallen en percentages Een analyse van de huisartsenregistratie over de

Nadere informatie

Van baan naar eigen baas

Van baan naar eigen baas M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat

Nadere informatie

Dubbelspel. Alan Durant

Dubbelspel. Alan Durant Dubbelspel Dubbelspel maakt deel uit van de Schaduw-reeks van Lezen voor Iedereen/Uitgeverij Eenvoudig Communiceren. De Schaduw-reeks is een serie spannende verhalen voor jongeren. Lezen voor Iedereen/Uitgeverij

Nadere informatie

M200802. Vrouwen aan de start. Een vergelijking tussen vrouwelijke en mannelijke starters en hun bedrijven. drs. A. Bruins drs. D.

M200802. Vrouwen aan de start. Een vergelijking tussen vrouwelijke en mannelijke starters en hun bedrijven. drs. A. Bruins drs. D. M200802 Vrouwen aan de start Een vergelijking tussen vrouwelijke en mannelijke starters en hun bedrijven drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2008 2 Vrouwen aan de start Vrouwen vinden het starten

Nadere informatie

MEMORANDUM ALGEMENE VOORWAARDEN. 1 Inleiding

MEMORANDUM ALGEMENE VOORWAARDEN. 1 Inleiding MEMORANDUM ALGEMENE VOORWAARDEN 1 Inleiding 1.1 In Nederland wordt in de praktijk door ondernemingen veel gebruik gemaakt van algemene voorwaarden ( AV ). Hoewel het gebruik van AV over het algemeen als

Nadere informatie

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-GL en TL

Examenopgaven VMBO-GL en TL Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30 15.30 uur NEDERLANDS LEESVAARDIGHEID CSE GL EN TL NEDERLANDS LEESVAARDIGHEID VBO-MAVO-D Bij dit examen hoort een tekstboekje. Dit examen

Nadere informatie

Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw

Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw Omzeil het gebruik van mappen en bestanden over Wiki s en het werken in de 21 e eeuw In de whitepaper waarom u eigen documenten niet langer nodig heeft schreven we dat het rondmailen van documenten geen

Nadere informatie

.., Algemene Rekenkamer. BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Gen era a Binnenhof 4 2513 AA Den Haag

.., Algemene Rekenkamer. BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Gen era a Binnenhof 4 2513 AA Den Haag Algemene Rekenkamer.., BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der StatenGen era a Binnenhof 4 2513 AA Den Haag Lange Voorhout 8 Postbus 20015 2500 EA Den Haag T 070 3424344 070 3424130 voorlichting@rekenkamer.nl

Nadere informatie

14 Hoofdstuk 1: Politieke ruimte voor Nederlanders in het buitenland

14 Hoofdstuk 1: Politieke ruimte voor Nederlanders in het buitenland Inhoudsopgave 6 Inleiding 14 Hoofdstuk 1: Politieke ruimte voor Nederlanders in het buitenland 16 Frankrijk 19 Italië 22 Kroatië 25 Portugal 28 Zwitserland 33 Deelconclusies (I) 34 Hoofdstuk 2: Economische

Nadere informatie

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS? AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel Voorwoord Gijsbrecht van Amstel leefde rond 1300. Hij was de belangrijkste man van de stad Amsterdam in die tijd. Gijsbrecht was geliefd bij de bevolking van Amsterdam, maar hij had ook veel vijanden.

Nadere informatie

Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen. Nienke Lammertink en Koen Breedveld

Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen. Nienke Lammertink en Koen Breedveld NEDERLANDERS OVER DE VIERDAAGSE Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen Nienke Lammertink en Koen Breedveld Mei 2016 1 Nederlanders over de

Nadere informatie

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030

Kwetsbaar alleen. De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Kwetsbaar alleen De toename van het aantal kwetsbare alleenwonende ouderen tot 2030 Cretien van Campen m.m.v. Maaike

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

Samenvatting. De coffeeshop. Bekendheid met en houding tegenover de coffeeshop

Samenvatting. De coffeeshop. Bekendheid met en houding tegenover de coffeeshop Samenvatting Medio augustus 2011 werd in Lelystad (ruim 75.000 inwoners) voor het eerst een coffeeshop geopend. In een onderzoek door de Universiteit van Amsterdam zijn de ontwikkelingen in Lelystad rondom

Nadere informatie

Hoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur

Hoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur Hoe ontwikkel ik Ineke Strouken een ijzersterk volkscultuurproject? Geachte dames en heren, Welkom op deze studiedag Hoe ontwikkel ik een ijzersterk volkscultuurproject. Sinds een tweetal jaren staat volkscultuur

Nadere informatie

Wijkaanpak. bekendheid, betrokkenheid en communicatie

Wijkaanpak. bekendheid, betrokkenheid en communicatie Afdeling Onderzoek & Statistiek Gemeente Deventer Karen Teunissen April 2006 Inhoudsopgave Inleiding 3 Hoofdstuk 1 Bekendheid en betrokkenheid 4 Samenvatting 8 Hoofdstuk 2 Communicatie 9 Samenvatting 12

Nadere informatie

2014 Advies Commissie Wetenschappelijke Integriteit Universiteit Maastricht

2014 Advies Commissie Wetenschappelijke Integriteit Universiteit Maastricht 2014 Advies Commissie Wetenschappelijke Integriteit Universiteit Maastricht Aanleiding De Commissie Wetenschappelijke Integriteit UM heeft op (..) 2014 een door (..) (klager) ingediende klacht ontvangen.

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Opgave 2. ( 4 punten) Bereken de breedte van de tafel, afgerond op hele centimeters. Schrijf de berekening op.

Opgave 2. ( 4 punten) Bereken de breedte van de tafel, afgerond op hele centimeters. Schrijf de berekening op. D examen wiskunde tijdvak II 1998. Vergadertafels De vragen 1, 2, 3 en 4 gaan over symmetrische vergadertafels met één lange zijde van 150 cm en drie zijden van 75 cm. Op de foto hieronder zie je zo'n

Nadere informatie

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol? Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2007-I

Eindexamen geschiedenis havo 2007-I Van kind tot burger: Volksopvoeding in Nederland (1780-1901) De Calvinisten hechtten er veel belang aan dat de mensen zelf de Bijbel konden lezen. 1p 1 Welk gevolg had dit voor het onderwijs in de Republiek?

Nadere informatie

1. Met andere ogen. Wetenschap en levensbeschouwing. De wereld achter de feiten

1. Met andere ogen. Wetenschap en levensbeschouwing. De wereld achter de feiten 1. Met andere ogen Wetenschap en levensbeschouwing De wereld achter de feiten Dit boek gaat over economie. Dat is de wetenschap die mensen bestudeert in hun streven naar welvaart. Het lijkt wel of economie

Nadere informatie

Fabritius, schilder van Het puttertje

Fabritius, schilder van Het puttertje Fabritius, schilder van Het puttertje www.meulenhoff.nl Deborah Davis Fabritius, schilder van Het puttertje Leven en werk van een zeventiende-eeuwse meester Uit het Engels vertaald door Annemie de Vries

Nadere informatie

In den naam Gods amen.

In den naam Gods amen. In den naam Gods amen. Albrecht, bij de gratie Gods, paltsgraaf op den Ryn, graaf van Henegouwen, Holland, Zeeland en heer van Friesland, allen die deze brief nu of in de toekomst zullen lezen saluut en

Nadere informatie

CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal

CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal Persbericht PB14 56 11 9 214 15.3 uur CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal Meer werklozen aan de slag Geen verdere daling aantal banen, lichte groei aantal vacatures Aantal banen

Nadere informatie

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid Opening van zondag 19 april 2009 Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid De opening Hans Siegmund oud-docent van de exposanten begon de openingstoespraak met te zeggen dat hij wel eerst wat glaasjes

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën

Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Pagina 1 Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Je gaat een profielwerkstuk maken. Dan is euthanasie een goed onderwerp. Het is misschien niet iets waar je dagelijks over praat of aan denkt, maar

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2007 tijdvak 1 dinsdag 22 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Examen HAVO. wiskunde B1. tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur

Examen HAVO. wiskunde B1. tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur Examen HAVO 2008 tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur wiskunde B1 Dit examen bestaat uit 20 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 84 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met

Nadere informatie

Monitor Jeugdwerkloosheid Amsterdam over 2016

Monitor Jeugdwerkloosheid Amsterdam over 2016 1 Monitor Jeugdwerkloosheid Amsterdam over 20 Fact sheet april 20 De totale werkloosheid onder Amsterdamse jongeren is het afgelopen jaar vrijwel gelijk gebleven aan 2015. Van de 14.000 Amsterdamse jongeren

Nadere informatie

Op zoek naar verhalen van bewoners

Op zoek naar verhalen van bewoners Op zoek naar verhalen van bewoners Geplaatst op 16 december 2013 door Laurens Talsma Auteurs: Martin Liebregts en Roel Simons een serie over social design 3 De eigenheid van het verhaal De kwaliteitsaanpassing

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Vakantiewerk onderzoek 2015 FNV Jong. Hans de Jong & Leon Pouwels Juni 2015

Vakantiewerk onderzoek 2015 FNV Jong. Hans de Jong & Leon Pouwels Juni 2015 Vakantiewerk onderzoek 2015 FNV Jong Hans de Jong & Leon Pouwels Juni 2015 Achtergrond Achtergrond 2 Achtergrond SAMPLE 420 Respondenten WEging De data is gewogen op geslacht, leeftijd en opleiding naar

Nadere informatie

Opiniepeiling tegenover luisteronderzoek

Opiniepeiling tegenover luisteronderzoek Opiniepeiling tegenover luisteronderzoek Op 13 en 14 april 1973 werd er in opdracht van CV Veronica door het Bureau Veldkamp Marktonderzoek BV. een opinieonderzoek uitgevoerd onder de Nederlandse bevolking

Nadere informatie

I n l e i d i n g. 1 He t b e g r i p a r m o e d e

I n l e i d i n g. 1 He t b e g r i p a r m o e d e DEEL C ARMOEDE 1 Het b e g r i p a r m o e d e I n l e i d i n g Dit deel is enigszins afwijkend van de voorgaande twee, in die zin dat het intellectuele debat over armoede en de oorzaken daarvan niet

Nadere informatie

Van Bethlehem tot Golgotha

Van Bethlehem tot Golgotha Van Bethlehem tot Golgotha Het Mysterie van Inwijding Esoterische Begrippen Elly Lichtenberg De Bijbel, een mystiek verhaal of..? Deel I De Bijbel: een mystiek verhaal of..? Is het evangelieverhaal juist?

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al

Nadere informatie

Fact sheet. Monitor jeugdwerkloosheid Amsterdam. nummer 5 maart 2013

Fact sheet. Monitor jeugdwerkloosheid Amsterdam. nummer 5 maart 2013 Fact sheet nummer 5 maart 2013 Monitor jeugdwerkloosheid Amsterdam Er zijn ruim 133.000 jongeren van 15 tot en met 26 jaar in Amsterdam (januari 2012). Met de meeste jongeren gaat het goed in het onderwijs

Nadere informatie

Nieuwsbrief mei 2013. Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk

Nieuwsbrief mei 2013. Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk Onderzoek naar resten Kasteel Rietwijk In de kastelenbuurt van Heemskerk werd in november 2012 vanwege de sloop en nieuwbouwplannen een proefsleuvenonderzoek verricht. Dit werd uitgevoerd door het archeologische

Nadere informatie

Onderzoek burgerinitiatief. Tevredenheid van indieners

Onderzoek burgerinitiatief. Tevredenheid van indieners Onderzoek burgerinitiatief Tevredenheid van indieners In opdracht van: De Raadsgriffier Uitgevoerd door: Team Beleidsonderzoek en Informatiemanagement Gemeente Purmerend Denise Floris Bert Mentink April

Nadere informatie

Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan?

Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Eerste druk, 2014 2014 Henri Pieter www.henripieter.nl Schilderij cover: Irma Boogh-van der Burg isbn: 9789048433735 nur: 860 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer

Nadere informatie

Werkstuk Dordtologie november 2014

Werkstuk Dordtologie november 2014 Werkstuk Dordtologie november 2014 Hilde van Kruiningen VAN BIERBROUWEN. NAAR BLAUWBILGORGEL Omdat ik in dit gebied woon en me dagelijks over de Groenmarkt en het Buddingh plein begeef hebben de geschiedenis

Nadere informatie

Faux Pas Test (Volwassenen versie)

Faux Pas Test (Volwassenen versie) Faux Pas Test (Volwassenen versie) V. Stone & S. Baron-Cohen Vertaald door: A.A. Spek & I.A. van Berckelaer-Onnes Versie diagnosticus 1. Onderweg naar huis stopte Jan bij het benzinestation om te tanken.

Nadere informatie

Introductie --------------------------------------------------------------- 4 1. Totstandkoming --------------------------------------------------- 9

Introductie --------------------------------------------------------------- 4 1. Totstandkoming --------------------------------------------------- 9 Introductie In de afgelopen jaren is de ledverlichting sterk aan het opkomen. Gedreven door de noodzaak het milieu minder te belasten en dus om energie te besparen, is er een snelle ontwikkeling ontstaan.

Nadere informatie

tje was saai. Haar ouders hadden een caravan, waarmee ze ieder jaar in de zomer naar Frankrijk gingen. Ook voor deze zomer was de camping al

tje was saai. Haar ouders hadden een caravan, waarmee ze ieder jaar in de zomer naar Frankrijk gingen. Ook voor deze zomer was de camping al Hoofdstuk 1 Echt? Saartjes mond viel open van verbazing. Maar dat is supergoed nieuws! Ze sloeg haar armen om haar vriendin heen. Waaah, helemaal te gek. We gaan naar Frankrijk. Zon, zee, strand, leuke

Nadere informatie

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2006

Examen VMBO-GL en TL 2006 Examen VMBO-GL en TL 2006 tijdvak 1 woensdag 31 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 37 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Testverslag Project Design for Space Robbert Kooiman en Merlijn de Vries Playability Emiel Kampen 11-12-2014

Testverslag Project Design for Space Robbert Kooiman en Merlijn de Vries Playability Emiel Kampen 11-12-2014 Testverslag Project Design for Space Robbert Kooiman en Merlijn de Vries Playability Emiel Kampen 11-12-2014 Inhoud Testverslag... 3 Doelgroep... 3 Leeftijd... 3 Geslacht... 3 Game Designers... 3 Tijdens

Nadere informatie

ZOMERKAMP. onderzoek 2012

ZOMERKAMP. onderzoek 2012 ZOMERKAMP onderzoek 2012 Lorem Ipsum 2 Het gaat goed met de zomerkampen in Nederland! Door jeugdkamp.net In maart 2012 benaderde jeugdkamp.net ruim 80 organisatoren van jeugd- en zomerkampen met het verzoek

Nadere informatie

In gesprek over: Arm en Rijk

In gesprek over: Arm en Rijk Bij Open Deur nummer 2, februari 2013 In gesprek over: Arm en Rijk Armoede en rijkdom. Twee woorden waar een hele wereld achter schuil kan gaan. Werelden waarin niet alleen geld en goederen een rol spelen,

Nadere informatie

Stadsenquête Leiden 2001

Stadsenquête Leiden 2001 Hoofdstuk 9. Milieu Samenvatting De Milieustraat is een (vrij nieuwe) voorziening waar bewoners zich kunnen ontdoen van hun grof huishoudelijk afval. Ruim twee op de tien Leidenaren heeft hier al eens

Nadere informatie

De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM

De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM ftm.nl De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM Edin Mujagic 8-10 minuten Bij de gulden denkt u hoogstwaarschijnlijk aan de Nederlandse

Nadere informatie

het verhaal achter de postzegel

het verhaal achter de postzegel Missie 3 het verhaal achter de postzegel het verhaal achter de postzegel 1. WAT IS EEN POSTZEGEL? Een postzegel is een stukje papier met een bepaalde waarde dat je rechts bovenaan op een envelop plakt.

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Deel 1, Hoofdstuk 3 Dat de Natuur de oorzaak is. Rikus Koops 15 juni 2012 Versie 1.0 In de vorige toelichting heb ik de organisatie van de Natuur

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)?

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Chris Aalberts Internet en sociale media hebben de wereld ingrijpend veranderd, dat weten we allemaal. Maar deze simpele waarheid zegt maar weinig

Nadere informatie

Klanttevredenheid Gemeentewinkel Zwijndrecht 2014

Klanttevredenheid Gemeentewinkel Zwijndrecht 2014 Klanttevredenheid Gemeentewinkel Zwijndrecht 2014 Inhoud 1. Conclusies en aanbevelingen 2. Dienstverlening Gemeentewinkel 3. Contact met de gemeente 4. Wensen en behoeften De gemeente Zwijndrecht heeft

Nadere informatie

Hans van Rooij VERSTAG

Hans van Rooij VERSTAG Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

Canonvensters Michiel de Ruyter

Canonvensters Michiel de Ruyter ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout

Nadere informatie

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1 2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal

Nadere informatie

6 Stefanus gevangengenomen

6 Stefanus gevangengenomen 6 Stefanus gevangengenomen 8. En Stefanus, vol geloof en kracht, deed wonderen en grote tekenen onder het volk. 9. En enigen van hen die behoorden tot de zogenoemde synagoge van de Libertijnen, van de

Nadere informatie

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Als wij Pinksteren vieren, dan vieren we toch ook dat de boodschap van Gods liefde wereldwijd rondgaat. Dat we in het

Nadere informatie

Jezus, het licht van de wereld

Jezus, het licht van de wereld Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst

Nadere informatie

Eisen en lay-out van het PWS

Eisen en lay-out van het PWS Eisen en lay-out van het PWS INHOUD EN OPZET VAN HET PROFIELWERKSTUK In het navolgende komen achtereenvolgens aan bod: de titelpagina, de inhoudsopgave, de inleiding, de hoofdtekst, de samenvatting, de

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II DE INDUSTRIËLE SAMENLEVING IN NEDERLAND DE VERHOUDING MENS EN MILIEU + 1p 21 Geef één voorbeeld van aantasting van het milieu door menselijk ingrijpen in Nederland uit de periode vóór de Industriële Revolutie.

Nadere informatie

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE

UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE UITSLAGEN WONEN ENQUÊTE 3 E KWARTAAL 211 Gemaakt voor NVM Wonen Gemaakt door NVM Data & Research Inhoudsopgave 1 Introductie enquête... 3 1.1 Periode... 3 1.2 Respons... 3 2 Staat van de woningmarkt...

Nadere informatie

Figuur 1: Aantal gediplomeerde studenten lerarenopleidingen studiejaar 2004-2008 (bronnen: hbo-raad en vsnu, bewerkt door sbo)

Figuur 1: Aantal gediplomeerde studenten lerarenopleidingen studiejaar 2004-2008 (bronnen: hbo-raad en vsnu, bewerkt door sbo) Aantal gediplomeerden aan de lerarenopleidingen in Nederland Ondanks huidige en verwachte lerarentekorten is er geen sprake van een substantiële groei van aantal gediplomeerden aan de verschillende lerarenopleidingen.

Nadere informatie

Look! Inspire : De schaduw kant van verslavende middelen Daan Hermans G&I 1B

Look! Inspire : De schaduw kant van verslavende middelen Daan Hermans G&I 1B Look! Inspire : De schaduw kant van verslavende middelen Daan Hermans G&I 1B 1 Inhoudsopgave Inleiding.. 3 Tijdlijn verzameling..4 week 1 & 2..4 week 3 & 4..5 week 5 & 6..6 week 7...7 De verwerkingskeuze....7

Nadere informatie

Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars. 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart

Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars. 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart Amsterdam lapt regels preventief fouilleren aan haar laars 26 maart 2013, Peter van de Wijngaart Voorwoord In december 2012 constateerde ik in het besluit van de burgemeester over preventief fouilleren

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

De eerste zonde - ongehoorzaamheid

De eerste zonde - ongehoorzaamheid In de vorige studie is ingegaan op de rebellie in de hemel 1. De Bijbel openbaart niet wanneer deze rebellie heeft plaatsgevonden, maar die had wel zijn invloed op het leven van Adam en Eva in het paradijs

Nadere informatie

VERVANGTAAK LICHAMELIJKE OPVOEDING VOOR LANGDURIG GEBLESSEERDEN

VERVANGTAAK LICHAMELIJKE OPVOEDING VOOR LANGDURIG GEBLESSEERDEN VERVANGTAAK LICHAMELIJKE OPVOEDING VOOR LANGDURIG GEBLESSEERDEN Je maakt een werkstuk over een (voor jou) niet zo bekende sport. Je maakt het werkstuk op aan de hand van onderstaande handleiding. Veel

Nadere informatie

Michiel de Ruyter. Vul hier het antwoord op de volgende vraag in: Waarmee vermaken jullie vaders en moeders zich overdag, s avonds en in het weekend?

Michiel de Ruyter. Vul hier het antwoord op de volgende vraag in: Waarmee vermaken jullie vaders en moeders zich overdag, s avonds en in het weekend? Vermaeck aan wal Kopieerblad 8.15.1 Vermaeck toen en nu: Vul hier het antwoord op de volgende vraag in: Waarmee vermaken jullie vaders en moeders zich overdag, s avonds en in het weekend?: Hieronder zie

Nadere informatie

Hendrick Avercamp, de winterschilder

Hendrick Avercamp, de winterschilder Hendrick Avercamp, de winterschilder Hendrick Avercamp werd in 1585 geboren in Amsterdam. Hij was een zoon van Berent Avercamp en Beatrix Vekemans. In 1586 verhuisde het gezin naar Kampen. Zijn vader kreeg

Nadere informatie

Exodus 35:4-36:7 Bijdrage voor de bouw van de tabernakel. Zondag 20 januari 2013 Thema: Je geld of

Exodus 35:4-36:7 Bijdrage voor de bouw van de tabernakel. Zondag 20 januari 2013 Thema: Je geld of Exodus 35:4-36:7 Bijdrage voor de bouw van de tabernakel 35:4-5 Mozes zei tegen de Israëlieten: De HEER draagt u op hem geschenken te geven. Laat iedereen die daartoe bereid is iets aan de HEER afstaan:

Nadere informatie

geschiedenis geschiedenis

geschiedenis geschiedenis Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Hawk update zondag 26 oktober

Hawk update zondag 26 oktober Hawk update zondag 26 oktober Deze update is in alle opzichten een vervolg op de vorige editie. In Update 5 sprak ik over drie zaken: de pilot van het project; het eerste signaal wat gebruikt zou worden

Nadere informatie

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los.

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Anne Marie van Cappelle annemarievancappelle@ziggo.nl 070-3460845 06-41850198 Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Groep 4 van de Rotterdamse basisschool De Wilgenstam werkt één

Nadere informatie

Koninklijk Zeeuwsch Genootschap Der Wetenschappen (1768- )

Koninklijk Zeeuwsch Genootschap Der Wetenschappen (1768- ) Koninklijk Zeeuwsch Genootschap Der Wetenschappen (1768- ) Oprichting In 1768 werd het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen officieel opgericht. De aanleiding vormde een initiatief uit Vlissingen tot

Nadere informatie

Rapport. Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021

Rapport. Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021 Rapport Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021 2 Klacht Verzoekster klaagt erover dat de Sociale Verzekeringsbank (SVB) is

Nadere informatie

Dossier opdracht 5. Kijk op leerlingen en leren

Dossier opdracht 5. Kijk op leerlingen en leren Dossier opdracht 5 Kijk op leerlingen en leren Naam: Thomas Sluyter Nummer: 1018808 Jaar / Klas: 1e jaar Docent Wiskunde, deeltijd Datum: 19 januari, 2008 Samenvatting Als voorbereiding op onze baan in

Nadere informatie

De Geschiedenis Op 28 Oktober in 1237 werd een nederzetting gesticht met de naam Berlijn in het toen genaamde Pruisen. Op dezelfde datum werd ook in de buurt Cölin opgericht. In 1307 werden deze nederzettingen

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Deel 1, Hoofdstuk 1 - Dat er iets buiten ons bestaat. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 In de inleidende toelichting nummer 0 heb ik gesproken

Nadere informatie

Weten het niet-weten

Weten het niet-weten Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke

Nadere informatie

Middeleeuwen. door: Joshua Murray Vogelenzang groep 6 2013

Middeleeuwen. door: Joshua Murray Vogelenzang groep 6 2013 Middeleeuwen door: Joshua Murray Vogelenzang groep 6 2013 Inhoud blz 1. Voorpagina blz 2. Inhoud blz 7. Sint Willibrord blz 8. De Landheer blz 3. De Middeleeuwen blz 9. Munten blz 4. Carcassonne blz 10.

Nadere informatie