I-mag INGENIEURSMAGAZINE. Ingenieur schaatst naar de top MAANDBLAD VAN DE VLAAMSE INGENIEURSKAMER

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "I-mag INGENIEURSMAGAZINE. Ingenieur schaatst naar de top MAANDBLAD VAN DE VLAAMSE INGENIEURSKAMER"

Transcriptie

1 Windtunnels voor vliegtuigen en wielrenners De comeback van Pauwels Trafo lanceert cultuurzender I-mag INGENIEURSMAGAZINE Ingenieur schaatst naar de top Euro1080 MAANDBLAD VAN DE VLAAMSE INGENIEURSKAMER adreswijzigingen: VIK, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem jaargang 44 nummer 10 oktober 2006 maandelijks tijdschrift, verschijnt niet in juli en augustus afgiftekantoor 3500 Hasselt 1- P2A8632

2

3 colofon COMMENTAAR I-mag Ingenieursmagazine is een uitgave van de Vlaamse Ingenieurskamer vzw Lid van World Federation of Engineering Organisations (WFEO) van de UNESCO. Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers (U.P.P.) VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Ing. Bart Demol MSc, Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem HOOFDREDACTEUR Ing. Noël Lagast MSc ADJUNCT-HOOFDREDACTEUR EINDREDACTIE Henk Van Nieuwenhove REDACTIERAAD Ing. I. Born MSc - Ing. B. Demol MSc Ing. H. Derycke MSc - Ing. K. De Wever MSc Ing. N. Lagast MSc - Ing. G. Roymans MSc Ing. L. Wezenbeek MSc REDACTIESECRETARIAAT Francine Demaret SECRETARIAAT VIK Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem Tel Fax URL: ing@vik.be Doorlopend open van uur tot uur LIDMAATSCHAPSBIJDRAGEN 55,00 voor technisch en industrieel ingenieurs, die meer dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor geassocieerde leden 30,00 voor hen, die 3 jaar of minder dan drie jaar gediplomeerd zijn; voor een samenwonend lid; voor gepensioneerden 15,00 voor studenten-industrieel ingenieur 70,00 voor leden woonachtig in het buitenland 500,00 voor bedrijven, scholen, instellingen, enz. met meer dan 250 werknemers 250,00 voor bedrijven, scholen, instellingen, enz. met minder dan 250 werknemers DRUKKERIJ & LAY-OUT Drukkerij SLEURS nv, Overpelt Tel Fax MAGAZINECONCEPT Avant la Lettre, Mechelen Tel info@avantlalettre.be Voor de ondertekende artikels zijn alleen de auteurs aansprakelijk. COVER Shorttracker Pieter Gysel Meer eerstejaarsstudenten industrieel ingenieur Een paar jaar geleden kreeg de arbeidsmarkt er het begrip knelpuntenberoep bij. Volgens de VDAB is dat een beroep waarvan de invulling trager gaat dan het gemiddelde van 42 dagen en waarvoor de zoektocht een grotere inspanning vraagt dan normaal. In Vlaanderen zijn er 112 knelpuntberoepen, waaronder dat van ingenieur. Sinds 1 juni 2006 mogen de bedrijven voor dergelijke beroepen onbeperkt werkvergunningen aanvragen voor buitenlandse werknemers uit de Europese lidstaten en uit Oost- en Centraal-Europa. Bedrijven zijn continu op zoek naar ingenieurs, want vele vacatures geraken niet ingevuld. De oplossing is de rekrutering uit het buitenland: Spanje, Portugal, Polen, Turkije, Marokko, Tsjechië, enz. In de jaren tachtig maakte de VIK een prognose over de tewerkstelling van de industrieel ingenieurs in de komende jaren. In 2005 zou de arbeidsmarkt twee keer meer ingenieurs nodig hebben dan in De prognose was juist, maar een volledige invulling van de vacatures bleef uit. Dat heeft onder meer te maken met de jaarlijkse gestage afname van de instroom van eerstejaarsstudenten industrieel ingenieur sinds Daar blijkt nu een einde te zijn aan gekomen, tenminste als we voortgaan op de ons bekende resultaten voor de instroom voor het academiejaar Aan de 13 departementen IW&T en Bio deed de VIK een bevraging naar de instroom en vroeg ze die te vergelijken met vorig academiejaar. De gegevens werden ingewacht tot 15 september. Voor 10 departementen, die we hierna aanduiden met de letter A tot J, noteerden we volgende situatie: departement A status-quo, B+1%, C+5%, D+10%, E+15%, F+20%, G+25%, H+35%, I+50%, J + 13,5 %. Hoe groot de numerieke toename is, is (nog) niet bekend. Voortgaande op een staal van 10 departementen stellen we een positieve kentering van het aantal eerstejaars vast. Dat is ongetwijfeld een opsteker, niet alleen voor de hogescholen, maar ook voor het bedrijfsleven. Enkele zwaluwen maken echter nog niet de lente. In de volgende I-mag hopen we een vollediger overzicht te kunnen geven. Ing. Joseph NEYENS MSc Algemeen voorzitter VIK Volgende maand in I-mag exclusief de resultaten van de VIK-weddenenquete! > OKTOBER I-mag

4 in dit nummer 05 brandpunt De stem van de industrie techno Windtunnels, essentieel bij experimenteel onderzoek van vliegtuigen. 08 Van windtunnels en etalagepoppen Vlaanderen lanceert digitale cultuur zender met Europese ambitie Modern times Het harde leven van een onzichtbare shorttracktopsporter Het tweede leven van een wereldspeler op de energiemarkt netwerk In de kijker: zesde VIK-happening Nieuws van de afdelingen Statutaire algemene ledenvergadering VIK-weddenenquête 2006 succesvol afgerond Digitale fotografie in de praktijk jaar IWT: een blik op de toekomst Het SPE-windmolenpark aan het Gentse Kluizendok denktank Acht collega's erkend als VIK-ingenieur-expert Een portret van Ing. Robert Mooren MSc VIK-VORMING Cursusoverzicht Fellow in projectmanagement sluit derde promotie af nieuwe 'bouwmanagers' VIK neemt initiatieven voor ingenieurs-experten Technologische vorming bevordert industriële innovatie Masterclass VIK-Certified STUDIEGROEPEN Overzicht activiteiten SECRETARIAAT VIK Herentalsebaan 643, 2160 Wommelgem Tel Fax URL: ing@vik.be

5 : : Brandpunt De stem van de industrie Wetenschappers uit verschillende landen ongerust over gebrek aan ingenieurs deel2 UPPSALA. In de vorige I- mag gingen we uitgebreid in op de visie van de Zweedse academici over de studies voor ingenieur aan de Zweedse universiteiten en hogescholen en de hervormingen die daar recent plaatsvonden en nog zullen plaatsvinden. Een en ander vernamen we tijdens het wereldcongres voor ingenieurs in Uppsala. We spraken er ook uitvoerig met vertegenwoordigers van de industrie. In dit nummer belichten we hun visie op de opleiding tot ingenieur en de hervormingen in het onderwijs. > > > Van onze hoofdredacteur Dr. Billy Fredriksson Dr. Billy Fredriksson verwoordde op het congres de visie van de Zweedse industrie, dr. Frank Becker die van de Duitse industrie. Fredriksson heeft een indrukwekkende loopbaan achter de rug. Hij is MSc in mechanical engineering (1969) van de Chalmers Universiteit voor Technologie en doctoreerde in 1976 aan de Zweedse Linköping universiteit. Tien jaar was hij hoofd van de ontwikkelingsgroep bij Saab Aerospace en Saab Computer Aircraft. Hij is gastprofessor aan verschillende universiteiten, zoals onder meer het MIT in Cambridge, USA en hij ontving verschillende binnen- en buitenlandse wetenschappelijke onderscheidingen. De rode draad door zijn betoog is de zorg voor de kwaliteit van de opleiding van ingenieurs. De strijd voor meer studenten kan leiden tot een minder kwalitatieve opleiding. Dat is geen typisch Zweeds verschijnsel, wel een algemeen gevaar, ook in Amerika, zei Fredriksson. Te weinig jongeren voelen zich tot de studies van ingenieur aangetrokken. Wondermiddelen om het tij te doen keren zijn er niet. Het zou verkeerd zijn om daar populistische middelen voor te bedenken. Populisme is nooit een goede raadgever geweest. Het ondergraaft de kwaliteit van de studies. Fredriksson gelooft dat de afnemende belangstelling voor ingenieursstudies van voorbijgaande aard is. Hij staaft dit met enkele voorbeelden uit het verleden. Ook in Colombia kent men een dalende belangstelling voor de ingenieursstudies. Dr. Roberto Montoya, vicerector van de 'Universidad Javeriana' in Bogota in Colombia, een universiteit met studenten, onder wie die een vijfjarige opleiding voor ingenieur volgen, zag het aantal ingenieursstudenten aan zijn universiteit de laatste 5 jaar gevoelig afnemen. Ook hij ziet geen oplossing om het tij te keren. Bogota, een stad met 1,7 miljoen inwoners, heeft nochtans een enorm tekort aan technici en ingenieurs. Stem van de Duitse industrie Dr. Frank Becker vertolkte de visie van de Duitse industrie en meer specifiek die van Siemens AG. Becker studeerde fysica aan de universiteit van Karlsruhe en werkte enkele jaren aan het Max Planck-instituut waar hij onderzoek deed op het scheiden van isotopen. In 1981 behaalde hij een PhD aan de universiteit van Munchen, waarna hij bij Siemens AG in Munchen eerst onderzoek deed in het domein van de micro-elektronica en daarna in andere specifieke domeinen van de elektronica. In maart 2003 werd hij wereldwijd verantwoordelijk voor de opleiding van de Siemens-medewerkers. Hij vertegenwoordigt zijn bedrijf bij de Duitse ingenieursvereniging VDI. In de voorbije jaren was hij nauw betrokken bij de hervorming van de ingenieursopleiding in Duitsland. Onder de titel 'Generation 21 Universities' hield hij in Uppsala een opgemerkte uiteenzetting. OKTOBER I-mag

6 : Brandpunt Beckers: Vandaag zijn internationale competenties voor ingenieurs belangrijker dan vroeger. Universiteiten moeten zich meer richten tot hun klanten: de bedrijven. Die willen wereldwijd 'oplossingen kopen', geen problemen. Ze zullen overleven als ze ingenieurs in dienst hebben die bekwaam zijn om enerzijds praktische problemen op te lossen en anderzijds ook innovatief zijn. Dat betekent dat ingenieurs niet alleen moeten worden opgeleid en gevormd met een technische basis, maar ook met een innovatieve en een onderzoekscultuur. De globalisering van de economie vergt heel veel van de ingenieurs en van hun gezin. Ingenieurs zijn vandaag studerende globetrotters. Studenten dienen mentaal op de globalisering van de Op het arbeidsveld, waar ook in de wereld, dienen soortgelijke opleidingen en diploma's erkend te worden. Wie zijn loopbaan met een wazig diploma start, heeft van bij de aanvang van zijn loopbaan een handieconomie en het onderzoek voorbereid te worden. Beckers verwees naar zijn bedrijf: In 2005 stelde Siemens AG in 190 landen werknemers tewerk. 90 procent van de werknemers die we vandaag in Munchen aanwerven, gaan ergens buiten Duitsland werken. In Azië telt Siemens AG werknemers, onder wie tientallen Duitse ingenieurs. De activiteiten van Siemens AG in Duitsland zijn niet meer in hoofdzaak op productie gericht, maar eerder op onderzoek. Siemens besteedt jaarlijks over de hele wereld 5,2 biljoen euro aan onderzoek en ontwikkeling. Onderzoek is onze sterkte, maar hoe lang nog? Onderzoek en ontwikkeling moeten we koesteren, activeren en aanmoedigen. Fundamenteel onderzoek moet een van de speerpunten zijn van de samenwerking tussen bedrijven en universiteiten. Het is nochtans niet ondenkbaar dat de Westerse onderzoeksactiviteiten zich in het komend decennium naar goedkopere continenten zullen verplaatsen. In sommige landen werd dat al op gang gebracht. Onderzoekers en studenten moeten daarop voorbereid zijn. Dat betekent dat ze tijdens hun opleiding de gelegenheid moeten krijgen om met andere culturen in contact te komen. Praktijk Industrie >>> Zweden is het op twee na grootste land in West-Europa. Het bestaat voor 73 procent uit bossen, bergen, meren en waterlopen. De afstand van noord naar zuid bedraagt km, van west naar oost is de grootste afstand 500 km. Zweden exporteert vooral elektrische en elektronische uitrustingen, machines, motoren, auto's, papier, hout, farmaceutische producten, ijzer en staal. Van de circa 9 miljoen inwoners maken er ruim 4 miljoen deel uit van de beroepsbevolking. De werkloosheid is iets minder dan 4 procent. 85 procent van de Zweden leeft in de steden en nog geen 2 procent is werkzaam in de agrarische sector. De behoefte aan arbeidskrachten leidt tot immigratie. In Zweden leven meer nationaliteiten naast elkaar dan in andere Scandinavische landen. Het land heeft een belangrijke havenactiviteit in Göteborg. De Zweedse industrie heeft een lange traditie inzake autobedrijven die teruggaat tot Veel bedrijven werden in de eerste helft van 1900 door Zweedse ingenieurs opgericht. De kogellagerfabriek SKF (Svenska Kullager Fabriken) is na Scania het tweede oudste groot Zweeds bedrijf buiten de categorie van de zware industrie. Het werd in 1907 opgericht. SKF schonk het levenslicht aan Volvo, toen de Zweedse ingenieur Sven Wingquist bij de kogellagerfabrikant onderzoek deed naar het beter 'rollen' van kogellagers. In 1915 bedacht SKF de merknaam 'Volvo', een Latijns woord dat staat voor 'ik rol'. De Volvolager was meteen geboren. Later ontwikkelden de Zweedse ingenieurs Assar Gabrielson en Gustaf Larson die bij SKF werkten de allereerste Volvo-personenwagen, de Volvo Jacob, die in 1927 aan de wereld werd getoond. De productie en ontwikkeling van Volvo begon in Trollhättan, 80 km ten noorden van Göteborg. In Trollhättan, waar ook filmstudio's zijn gevestigd, bevinden zich ook de fabrieken van de auto en vliegtuigfabrikant Saab (Svenska Aeroplan Aktiebolaget). Saab begon in 1937 als fabrikant van militaire vliegtuigen. Pas na de Tweede Wereldoorlog ging men auto's bouwen. Het werd in 1990 opgesplitst in twee afzonderlijke bedrijven, een voor vliegtuigbouw (straaljagers) en een voor auto's. In 1996 fuseerde Saab met de Zweedse fabrikant Scania (Zweeds Skane), een bedrijf dat in 1891 werd opgericht. Skane is een landschap in het uiterste zuiden van Zweden. Scania maakt vrachtwagens, autobussen en motoren voor de industrie en de scheepvaart, Saab maakt personenwagens. Op 1 juni 2006 werd de Zweed Anders Grundströmer gedelegeerd bestuurder van Scania België. In de jaren negentig fuseerden zowel Volvo als Saab met buitenlandse concerns. Een ander - van oorsprong Zweeds - bedrijf is Ericsson dat in 1878 in Stockholm werd opgericht toen de Zweedse ingenieur Lars Ericsson, die na eerst een aantal jaren bij Siemens te hebben gewerkt zelf telefoons begon te maken. In 2001 ging het Zweeds telecombedrijf Ericsson een joint venture aan met de Japanse elektronicareus Sony. Het Zweedse Electrolux AB is 's wereld grootste producent van huishoudelijke apparatuur. Het werd in 1919 opgericht. Ikea, een Zweeds concept van betaalbare meubelen, werd door de Zweed Ingvar Kamprad in 1943 opgericht. Hij was 17 jaar toen hij op relatief grote schaal met de verkoop van allerlei spullen begon. Enkele jaren later bedacht hij IKEA. Vandaag heeft het bedrijf 220 vestigingen in 33 landen. IKEA is een samenstelling van de initialen van de oprichter (Ingmar Kamprad) en de eerste letters van Elmtaryd en Agunnaryd, respectievelijk de naam van de boerderij en het dorp waar Kamprad zijn jeugd doorbracht. NL I-mag 6 OKTOBER 2006

7 Brandpunt cap. Bedrijven hechten natuurlijk veel belang aan diploma's, maar nog meer aan de praktische bruikbaarheid ervan. Minder theorie en meer praktijk in de ingenieursopleiding is het adagio van de Duitse industrie. Integratie van bedrijfsstages in de opleiding is daarom zeer belangrijk. Dat geldt evenzeer voor stages in onderzoeksdomeinen. De studieduurverlenging van 4,5 naar 5 jaar voor de Zweedse 'civilingenjör' is in dit opzicht een goede zaak. Beckers brak ook een lans voor meer aandacht tijdens de opleiding voor presentatieoefeningen, teamwerk, algemene vorming, vreemde talen, projectmanagement en meer kennis inzake patenten en arbeidsrecht. EUR-ACE, ENAEE, EIT Op het wereldcongres waren ook EUR- ACE (European Acredited Engineer), ENAEE (European Network for Accreditation of Engineering Education), en EIT (Europees Instituut voor Technologie) aan de orde. EUR-ACE en ENAEE hebben we toegelicht in I-mag van mei Het congres schaarde zich achter de doelstellingen van EUR- ACE en ENAEE. Het Europees Instituut voor Technologie (EIT) is een van de concrete initiatieven van de Lissabon-strategie van eind Het gaat om een geheel van maatregelen die van Europa de meest competitieve kenniseconomie van de wereld moet maken. EIT is een netwerk om het Europees hoger onderwijs, onderzoek, kennisoverdracht en innovatie te bundelen. Het idee werd in 2005 door de Europese Commissie onder impuls van voorzitter José Barroso gelanceerd. Het congres steunde met een overgrote meerderheid het EIT-concept dat een antwoord moet bieden op de Amerikaanse en Aziatische uitdaging. Bij de politici zijn de meningen verdeeld, niet over het principe van het EIT, wel over de plaats van het toekomstig EIT-hoofdkwartier. De principiële aanbevelingen vanuit Uppsala zijn een ruggensteun voor de Europese Commissie. Vandaag hebben 35 nationale instellingen hun medewerking aan het EIT-project aangeboden, waaronder SEFI (Société Européenne pour la Formations des Ingénieurs). De voorstelling van het EIT vond in Brussel plaats op 18 mei 2006 onder het voorzitterschap van Barroso. EUR-ACE, ENAEE en EIT zijn in beweging en die is niet tegen te houden. Ing. Noël LAGAST MSc De Zweedse industrieel Alfred Nobel Alfred Nobel ( ), de uitvinder van het dynamiet, werd in Stockholm geboren. Hij had tijdens zijn leven een enorm kapitaal bijeengebracht. Tore Frängsmyr, professor geschiedenis aan de universiteit van Uppsala, achterhaalde dat het privévermogen van Nobel vandaag zou overeenkomen met circa 300 miljoen euro. Nobel had met zijn uitvinding succes, maar ook veel tegenspoed. Dynamiet was welkom in oorlogsperioden en voor allerlei toepassingen die voor de vooruitgang van betekenis waren. De doorbraak van zijn imperium kwam er, toen hij dynamiet mocht leveren voor de bouw van de 15 kilometer lang Gotthard-tunnel. De werken duurden van 1871 tot 1881 en stonden onder leiding van de Zwitserse ingenieur Louis Favre ( ). 177 arbeiders vonden bij de werken de dood. Favre stierf in de tunnel aan een hartaanval, twee jaar voor de opening. Tegenslagen en opeenvolgende stakingen waren hem te veel geworden. Rond 1873 had Nobel 10 fabrieken in 9 verschillende landen. Bij zijn overlijden was dat aantal opgelopen tot 90 in 20 landen. Op zijn naam stonden 355 patenten. Nobel, die van vooraanstaande professoren (onder meer ook uit Uppsala) een privéopleiding in de scheikunde had gekregen, sprak 5 talen en verbleef tijdens zijn kinderjaren in Sint-Petersburg. Later woonde hij in verschillende landen. Zijn grootvader was professor in de geneeskunde aan de universiteit van Uppsala, zijn vader, die afkomstig was uit Stockholm, was architect en aannemer van bouwwerken. Alfred Nobel schreef een paar toneelstukken, hij was belezen en sukkelde de laatste jaren van zijn leven met zijn gezondheid. In 1890 kreeg hij het in Parijs, waar hij een huis had, aan de stok met de Franse fiscus. Hij verhuisde toen naar San Remo in Italië. In 1895 was hij nog een keer naar zijn huis in Parijs teruggekeerd. Hij werd ernstig ziek. In de Franse hoofdstad legde hij op 27 november 1895 de laatste hand aan zijn testament. Hij overleed op 10 december 1896 in zijn woning in San Remo. Zijn testamentaire beschikking is een handgeschreven tekst van één pagina. Hij vermeldt aan wie hij zijn vermogen nalaat: aan zijn familie, naaste vrienden, kennissen, huispersoneel en aan wie 'in het afgelopen jaar het grootste nut heeft verschaft aan de mensheid'. Elk jaar zouden er 5 Nobelprijzen worden uitgereikt: voor natuurkunde, scheikunde, fysiologie of geneeskunde, literatuur en voor de bevordering en het behoud van de vrede. Hij beschreef welke instituten zich mochten bezighouden met het toekennen van de prijzen. De Zweedse Academie van Wetenschappen kreeg de verantwoordelijkheid voor de selectie van de kandidaten voor natuurkunde en scheikunde. Het Zweedse Karolinskainstituut in Stockholm (universitaire commissies) mocht de kandidaten selecteren voor het domein van de geneeskunde. De verantwoordelijkheid voor de literatuur ging naar de Zweedse Academie. Het Noorse Parlement kreeg de bevoegdheid over de Nobelprijs voor de vrede. Toen Nobel overleed, vormden Noorwegen en Zweden immers nog een unie waarbij Noorwegen een ondergeschikte positie innam. Nobel koos voor het kleine en weinig invloedrijke Noorwegen in plaats van het krachtige Zweden. In 1901 werden de Nobelprijzen voor het eerst uitgereikt. In 1968 stelde de Bank van Zweden de Nobelprijs voor Economie in. Volgens de traditie vindt jaarlijks op de sterfdag van Nobel (10 december), de uitreiking van de prijzen plaats door de Zweedse en de Noorse koning, respectievelijk in de concertzaal van Stockholm en in het stadhuis van Oslo (prijs voor de vrede). De prijs bedraagt tegenwoordig 1,1 miljoen euro en is bedoeld om verder onderzoek te ondersteunen. NL OKTOBER I-mag

8 Techno Windtunnels zijn essentieel bij experimenteel onderzoek van vliegtuigen I-mag sprak met ir. Joost Kooi van de Stichting Duits-Nederlandse windtunnels Van onze hoofdredacteur AMSTERDAM. Achter het vertrouwde beeld van de moderne luchtvaart zit heel wat experimenteel en toegepast wetenschappelijk onderzoek. Onze noorderburen hebben daarin een lange traditie. Nederland mag dan sinds eeuwen het land van zeevaarders zijn, al van in 1909 staat het ook bekend als een luchtvaartland. Op 27 juni 1909 zagen en hoorden duizenden mensen van op de Klappenbergse Heide bij Etten-Leur voor het eerst een vliegtuig in het Nederlandse luchtruim. Aan de stuurknuppel van de Wright Flyer zat een Franse piloot van Russische komaf: Charles graaf de Lambert. Zijn vier minuten lange solovlucht vond plaats op uitnodiging van een suikerbaron uit Etten-Leur ter gelegenheid van een bedrijfsfeest. Windtunnels dateren al van rond Ze komen in allerlei afmetingen voor en worden voor allerlei toepassingen gebruikt. Van dan af kregen de Nederlanders wellicht de 'vliegmicrobe' te pakken. De daaropvolgende jaren gingen ze zelf vliegtuigen ontwikkelen en bouwen. Samen met de vliegtuigbouw ontstonden nieuwe industriële activiteiten en zagen vliegtuigopleidingen het levenslicht. De gerenommeerde luchtvaartopleiding voor ingenieurs aan de Technische Universiteit van Delft is daar een schitterend voorbeeld van. Het ontwerp van een vliegtuig gaat uiteraard gepaard met experimenteel wetenschappelijk onderzoek in een windtunnel waarbij het gedrag van het toestel tijdens het opstijgen, landen en in volle vlucht worden getest. Dat gebeurt onder controleerbare aërodynamische omstandigheden. Windtunnels dateren al van rond Ze komen in allerlei afmetingen voor en worden voor allerlei toepassingen gebruikt. Voor het testen van hedendaagse vliegtuigen gebruikt men krachtige installaties waaraan een fors prijskaartje hangt. I-mag 8 OKTOBER 2006

9 Techno Windtunnel Een windtunnel is een open of gesloten buis (tunnel) waardoor met behulp van een ventilator (fan) lucht onder een regelbare snelheid en druk wordt gestuurd. Het voorwerp waarvan men het aërodynamisch gedrag wil nagaan, bevindt zich in de zogenaamde meetplaats van het luchtcircuit. Men onderscheidt open en gesloten windtunnels. We beperken ons tot de gesloten windtunnels, zoals die onder meer worden gebruikt om het aërodynamisch gedrag van vliegtuigen na te gaan. Het principe is eenvoudig. Het is gesteund op het verschijnsel waarbij krachten worden opgewekt op elk voorwerp (fiets, auto, vliegtuig,...) dat door de lucht beweegt. Men treft ze onder meer aan in Amsterdam en in Marknesse in de Noordoostpolder, zowat 100 km ten noorden van Amsterdam. Sinds 2000 opereren ze onder de gemeenschappelijke naam Duits- Nederlandse windtunnels (DNW), een Duits-Nederlandse samenwerking. DNW heeft drie vestigingen in Duitsland (Braunschweig, Göttingen en Keulen) en twee in Nederland. In Amsterdam kregen we tekst en uitleg van ir. Joost Kooi, business development manager bij DNW. Onderzoekswerk Ir. Joost Kooi studeerde in 1971 af aan de Technische Universiteit van Delft als ingenieur vliegtuigbouwkunde. In het laatste jaar van zijn ingenieursopleiding bestudeerde hij het gedrag van laminaire en turbulente grenslagen. Na zijn studies kwam hij in dienst bij het Nationaal Luchten Ruimtevaartlaboratorium (NLR) in Amsterdam, waar hij zich onder meer bezighield met het onderzoek van de interactie tussen schokgolven en grenslagen bij transsone snelheden. Daarna deed hij bij het NLR onderzoek op het vlak van geluidsabsorberende bekledingen, zoals die worden toegepast bij de inlaten van vliegtuigmotoren. Begin jaren tachtig ging zijn onderzoeksaandacht naar de ontwikkeling van geavanceerde simulatoren voor turbofanmotoren in windtunnels. Op een vliegtuig werken verschillend krachten in: liftkracht, stuwkracht, zwaartekracht, dwarskracht en de kracht veroorzaakt door de luchtweerstand. Krachten veroorzaken momenten of koppels. Ze zijn een maat voor het rotatie-effect van een kracht. Vanwege de aërodynamische vorm van de vleugels, die aan de bovenkant gebogen zijn, buigt de luchtstroom naar beneden af. De snelheid van de luchtstroom aan de bovenkant van de vleugel is groter dan aan de onderkant. De lucht moet immers langs de bovenkant een langere weg afleggen dan aan de onderkant. Zo ontstaat er aan de bovenkant een onderdruk die een kracht in opwaartse richting veroorzaakt en aan de onderkant een overdruk. Dat is de zogenaamde liftkracht of kortweg lift. De lift compenseert de zwaartekracht die op het vliegtuig werkt. Zolang het vliegtuig voldoende snelheid heeft, blijft het in de lucht. De lift is bovendien recht evenredig met het kwadraat van de snelheid van het vliegtuig. De stuwkracht wordt opgewekt door de propellers (schroeven) of door de straalmotoren. Voor elk nieuw vliegtuigontwerp meet men in een windtunnel de bovenvermelde krachten en momenten op een schaalmodel. Men simuleert het opstijgen, landen en het vliegen. Vermits de uitgeoefende krachten en de momenten alleen afhankelijk zijn van de relatieve beweging van het vliegtuig ten opzichte van de lucht heeft een omkering van de situatie geen invloed op de krachten die op het vliegtuig werken. Het is echter eenvoudiger om de lucht te laten stromen rondom een stilstaand vliegtuig dan het omgekeerde te doen. Dat principe past men toe op het schaalmodel in de windtunnel. Het schaalmodel is meestal van aluminium of staal. De schaalfactor wordt bepaald door de afmetingen van de ruimte (meetplaats) waar het vliegtuigmodel aan een robotarm is verankerd. Als vuistregel geldt dat de spanwijdte van het model niet meer mag bedragen dan zeventig procent van de breedte van de meetplaats teneinde beïnvloeding ter vermijden door de wand van de meetklok. De meetplaats in de windtunnel in Amsterdam heeft een breedte van 2 meter, de spanwijdte van het schaalmodel is dan 1,40 meter. Het schaalmodel wordt door de klant geleverd. Uitgaande van het computermodel wordt het met een zeer grote nauwkeurigheid en extreem hoge eisen inzake de oppervlakteruwheid gebouwd. In een windtunnel komt de luchtsnelheid overeen met de snelheid die het vliegtuig in werkelijkheid zou hebben. In de lagesnelheidswindtunnel in de Noordoostpolder meet men de krachten bij het opstijgen en landen bij een luchtsnelheid van 250 km per uur. In een hogesnelheidswindtunnel of transsone tunnel worden de krachten momentmetingen uitgevoerd bij luchtsnelheden van 800 tot 900 km per uur. Afhankelijk van de luchtsnelheid die men wil krijgen, gebruikt men een eentrapcompressor of een meertrapcompressor. NL OKTOBER I-mag

10 Techno Luchtstromingen In windtunnels kan men bij verschillende luchtsnelheden de complexe stromingen rond het vliegtuig zichtbaar maken en in kaart brengen. Die visualisatietechniek maakt het mogelijk om vleugelprofielen te testen. Bij een laminaire stroming beweegt het luchtmedium langs elkaar schuivende lagen. Een turbulente stroming wordt gekenmerkt door het wervelend karakter. De baan die een luchtdeeltje in een stationaire stroming volgt, wordt een stroomlijn genoemd. Stroomlijnen kunnen in een windtunnel zichtbaar gemaakt worden door bijvoorbeeld rookdeeltjes stroomopwaarts van het model in de stroming te injecteren. Een laminaire stroming vindt vooral bij lage stroomsnelheden plaats. Als de luchtsnelheid toeneemt, kan de laminaire stroming overgaan in een turbulente stroming. Het omgekeerde is ook mogelijk. Het moment waarop de laminaire stroming overgaat in een turbulente wordt gekenmerkt door het dimensieloze getal van Reynolds, dat genoemd is naar de Ierse ingenieur en fysicus Osbourne Reynolds ( ). De stroming om een vliegtuigvleugel speelt zich af bij zeer grote Reynoldsgetallen. De omslag van laminaire naar turbulente toestand hangt van veel factoren af: de vliegsnelheid, de vleugelafmetingen, de luchtdruk, de oppervlakteruwheid van de vleugels, De aard van de luchtstroming bepaalt de weerstand op het vliegtuig. Als de luchtstroom het profiel van de vleugels niet meer volgt, ontstaat er een kolkende beweging van de lucht. Daardoor verlaagt de stroomsnelheid over de vleugel en de onderdruk bovenaan de vleugel. De vleugel verliest dan lift en krijgt een relatief grote weerstand. Het toestel verliest daardoor snelheid en hoogte, waardoor het in een tolbeweging kan komen, als de loslating niet gelijktijdig bij beide vleugels begint. Turbulente stromingen rond vleugels hebben nochtans niets te maken met het vliegen door instabiele of turbulente lucht. Het is een meteorologisch verschijnsel Visualisatie van de luchtstroom NL Turbofanmotoren of tunnelschroefmotoren behoren met de turbostraalmotoren (turbojet) en de stuwstraalmotoren (ramjet engines) tot de groep van luchtgebruikende motoren. De turbojet is de oudere versie. Turbofanmotoren - ook wel dubbel stroomstraalmotoren genoemd - worden voor middelhoge snelheden, van 400 tot 1000 km per uur, gebruikt. Uiterlijk herkent men de turbofan aan de luchtinlaat die groter is dan de uitlaat. Aan de voorkant zit een lagedrukcompressor die de instromende lucht comprimeert en zowel door als via een bypasskanaal langs de verbrandingskamers blaast. Door de verbranding van de kerosine in de verbrandingskamer wordt de verdichte lucht verhit. De warmte doet de gecomprimeerde lucht sterk uitzetten. Het hete gas wordt aan de achterkant van de verbrandingskamers meestal via een meertrapsturbine - een wiel met schoepen of rotor die ook de compressor aandrijft -, met een hoge snelheid uitgestoten. De reactiekracht van de gasstraal zorgt voor de voortstuwende kracht van het vliegtuig. De hete straal die uit de turbine van een straalmotor komt, maakt evenwel veel lawaai. Om een lager geluidsniveau te krijgen wordt ze gemengd met de koudere lucht uit het bypasskanaal. In de jaren tachtig en negentig zorgde het experimenteel onderzoek in windtunnels tot een aanzienlijke verbetering van de turbofanmotoren, wat tot een economischer en milieuvriendelijker verkeersvliegtuig leidde. In een windtunnel kan men aan een vliegtuigmodel onmogelijk een werkelijke turbofanmotor testen. Men is dus aangewezen op een gesimuleerd model. Bij een simulator wordt de fan door perslucht aangedreven. Ir. Joost Kooi onderzocht de invloed van de stroming door de turbofanmotor op de stroming rond de vleugel met behulp van zo'n simulator in de transsone windtunnel in Amsterdam. Na zijn overstap van het NLR naar de Duits-Nederlandse windtunnels zette hij dit onderzoekswerk voort, maar nu bij lage snelheden. In 2001 werd hij verantwoordelijk voor de windtunnels in Amsterdam. De bescheiden en erudiete wetenschapper wisselde begin 2005 zijn wetenschappelijk werk voor de functie van business development manager bij DNW. Hij heeft nu zijn kantoor in de Noordoostpolder. Duits-Nederlandse windtunnels (DNW) De twee windtunnels van het NLR aan de Anthony Fokkersweg in Amsterdam zijn sinds januari 2000 ondergebracht in de Stichting van het DNW. Daar ging een lange geschiedenis aan vooraf. Het idee om een hoge snelheidswindtunnel (high speed wind tunnel, hst) in Amsterdam te bouwen dateert van De bouw van de hst begon midden de jaren vijftig. De windtunnel werd in 1960 ingebruikgenomen. In de jaren negentig werd hij grondig aangepast aan de moderne noden. De huidige versie is sinds 1997 operationeel. De tweede windtunnel die in Amsterdam werd gebouwd is een supersonisch type (super-sonic-windtunnel, sst). In 1964 werd hij ingebruikgenomen, maar zoals zijn voorganger werd ook die in de loop der jaren gemoderniseerd. Met een lagesnelheidswindtunnel gaat men het gedrag van een schaalmodel van het vliegtuig na tijdens het opstijgen en het landen. De luchtsnelheid in de windtunnel ligt in de grootteorde van 250 km per uur. Met een hogesneldheidswindtunnel bestudeert men het gedrag van het vliegtuig op kruissnelheid. De luchtsnelheid in de windtunnel is dan 800 tot 900 km per uur. De snelheid van een modern verkeersvliegtuig ligt in de buurt van 0,8 mach. Het getal van mach is de verhouding van de vliegsnelheid ten opzichte van de geluidssnelheid. Die laatste bedraagt bij normale druk en een temperatuur van 18 C 340 m per seconde of km per uur. Bedraagt de snelheid één mach, dan spreekt men van een sonische snelheid. Transsone snelheden liggen tussen 0,7 en 1,4 mach. Supersonische snelheden liggen tussen 1,4 en 5 mach, hypersone snelheden zijn gelijk aan of groter dan 5 mach. De eerste windtunnel die in Amsterdam is gebouwd, was uitgerust met één schroef. Bij de destijds gebruikte schroef, die opgesteld staat in de inkomhal van I-mag 10 OKTOBER 2006

11 Techno het NLR, kan men volgende informatie lezen: 'aandrijvingschroef van de eerste windtunnel uit 1919, in gebruik bij de NLR, toen Rijksstudiedienst voor luchtvaart geheten'. De gebouwen waar de windtunnels in Amsterdam zijn opgesteld, maken deel uit van het NLR-complex. Ir. Joost Kooi: In het begin van de zeventiger jaren van de vorige eeuw werden bij het Nederlands en het Duits nationaal lucht- en ruimtevaartlaboratorium plannen ontwikkeld om elk afzonderlijk een grote lagesnelheidswindtunnel te bouwen. Elk land dacht een eigen markt te kunnen aanboren. Uiteindelijk zag men in dat het oorspronkelijk idee in de praktijk niet haalbaar was. In 1976 beslisten de Nederlandse en Duitse regering om de handen in elkaar te slaan en een grote lagesnelheidswindtunnel te bouwen. Hij werd in Marknesse in de Nederlandse Noordoostpolder gebouwd. De twee landen zorgden voor een gelijke kapitaalinbreng. De bouw duurde 4 jaar. In 1980 begon het proefdraaien. In 1998 werd het beheer van de kleinere lst in de Noordoostpolder en de ongeveer even grote nwb in Braunschweig door respectievelijk NLR en DLR overgedragen aan de DNW. In 2000 besloot men om alle subsone, transsone en supersone windtunnels van het NLR en het DLR in de Stichting Duits-Nederlandse windtunnels onder te brengen. Bovendien werden er drie 'business units' opgericht die opereren onder het gemeenschappelijke management van DNW. In 2005 werden de business units van Amsterdam en de Noordoostpolder samengevoegd. Grote windtunnels zijn ontzettend duur. Aan bijvoorbeeld de transsone windtunnel in Amsterdam hangt een prijskaartje van ongeveer 150 miljoen euro en dat is eerder laag in vergelijking met sommige gelijkaardige installaties in het buitenland. Ir. Joost Kooi MSc Concurrentie Opstelling schaalmodel Ir. Joost Kooi schat het aantal grote industriële windtunnels in Europa op een tiental. Er bestaan echter veel meer kleinere commerciële en researchwindtunnels. De grootste lagesnelheidstunnel staat in Ir. Joost Kooi schat het aantal de Nederlandse Noordoostpolder. De grote industriële windtunnels grootste hogesnelheidswindtunnel in Europa op een tiental. Er bestaan echter veel meer kleinere commerciële en researchwindtunnels. treft men aan in Modane in de Franse Alpen. Belangrijke industriële windtunnels zijn er voorts in Toulouse (Frankrijk), Napels (Italië), Bedford (Engeland), Farnborough (Engeland) en Keulen (Duitsland). In Bedford, Engeland heeft men een transsone windtunnel die dezelfde luchtsnelheid kan ontwikkelen als de hogesnelheidswindtunnel in Amsterdam. Amerika en Rusland staan bekend voor hun grote windtunnels. China wordt een geduchte concurrent. Het grote aanbod van grote windtunnels in Amerika heeft te maken met de ontwikkeling van militaire vliegtuigen en de aanwezigheid van Boeing, de grote concurrent van de Franse Airbus. Ir.Kooi: De competitie is bikkelhard, maar we hebben er geen schrik van. We hebben bewezen en bewijzen elke dag opnieuw dat we de concurrentie aankunnen. We leveren voor onze metingen goede kwaliteit, de beste ter wereld. Voor onze opdrachten vragen we een zeer aanvaardbare prijs. Ons orderboek is momenteel goed gevuld. We werken aan opdrachten voor Lockheed Martin, de Joint Strike Fighter, het nieuwe militaire transportvliegtuig de Airbus A400M en het grootste passagiersvliegtuig ter wereld, de Airbus A380, om er maar enkele te noemen. We dienen continu rekening te houden met een onzekerheidsfactor die inherent is aan de luchtvaartindustrie. Ik geef u een voorbeeld. Na de aanslag van 11 september 2001 stortte de vraag naar grote vliegtuigen plotseling in elkaar. De grote vliegtuigbouwers gingen twijfelen over het al of niet voortzetten van hun ontwikkelingsprogramma. Spitstechnologie Het meten van krachten en momenten is gesteund op het principe van het halfgeleider rekstrookje (sensor of opnemer) die opgenomen is in een meetbalans. Een meetbalans heeft het uitzicht van een lange stalen staaf met verzwakkingen op bepaalde plaatsen. De meetbalans bevindt zich tussen de robotarm en het schaalmodel. De meetbalans wordt vaak ingebouwd in het model. Door de krachten die worden veroorzaakt door de snel bewegende lucht, wordt de staaf op de plaats van de verzwakkingen onzichtbaar vervormd. De sensor zet de vervorming om in een elektrische spanning. Doordat de meetbalans vooraf is geijkt, kunnen de gemeten elektrische spanningen worden omgerekend in krachten en momenten. Meetbalansen vormen een belangrijk onderdeel van het meetproces. Ze worden bij gespecialiseerde firma's gekocht of voor specifieke toepassingen door het NLR gemaakt. Naast krachtmetingen worden er vaak tot op 800 verschillende plaatsen van het schaalmodel drukmetingen uitgevoerd. Sensoren ondergingen de laatste jaren een hele evolutie en dat geldt evenzeer voor de bediening van de windtunnels. Ir.Joost Kooi: De eerste windtunnels werden bijna uitsluitend manueel bediend. Vandaag is de technische evolutie van die aard dat in principe een automatische werking van de windtunnel mogelijk is. De eerste elektronische sensoren voor drukmetingen hadden slechts een sensor. De huidige toegepaste meetblokken hebben 64 halfgeleidersensoren. Om op 800 plaatsen te kunnen meten heeft men 14 van dergelijke chips nodig. Computers maken het vandaag mogelijk om samples per seconde te verwerken. De snelheid van de stroming rond een vliegtuig wordt bovendien niet meer volgens het pitotprincipe gemeten maar via lasertechnieken. Daartoe laat men kleine rookdeeltjes in de luchtstroom. Met een camera worden opnamen gemaakt en naar een computer gestuurd. Die berekent op zijn beurt de snelheid van de lucht. Met een pitotbuis was het alleen mogelijk om de snelheid op een bepaald punt te meten. De lasertechniek laat snelheidsmetingen toe op een groter oppervlak. NL OKTOBER I-mag

12 Techno Het tij is inmiddels gekeerd. In 2005 was het eerste prototype van de Airbus A380 af. In 2007 zal Singapore Airlines het grootste passagiersvliegtuig ter wereld in dienst nemen. Airbus boekt inmiddels heel wat nieuwe bestellingen. De ingenieurs van grote vliegtuigbouwers, zoals Airbus en Boeing, werken continu aan nieuwe ontwikkelingen. Tussen de aanvang van de ontwikkeling van een nieuw vliegtuig en de dag waarop het toestel voor het eerst in het luchtruim gaat, ligt een termijn van 4 tot 5 jaar. Airbus wil die fase nog inkorten. Dat heeft niet alleen te maken met de onzekerheid van de economische ontwikkelingen waarvoor de luchtvaartindustrie erg gevoelig is, maar evenzeer en niet in het minst met de scherpe concurrentie. De bezettingsgraad voor de windtunnels in Amsterdam en de Noordoostpolder ligt momenteel vrij hoog. In sommige perioden zijn ze van zeven uur 's ochtends tot 23 uur in werking. Vaak werkt men ook tijdens het weekeinde. In de twee Nederlandse vestigingen van DNW werken een 90-tal hoogopgeleide medewerkers, in Duitsland een 40-tal. Kostendekkend Het uitbaten van grote windtunnels is geen winstgevende zaak. In het beste geval is het kostendekkend. De investeringen worden nauwelijks of nooit terugverdiend. Na de aanslag van 11 september 2001 stortte de vraag naar grote vliegtuigen plotseling in elkaar. De grote vliegtuigbouwers gingen twijfelen over het al of niet voortzetten van hun ontwikkelingsprogramma. Algemene vorm van een windtunnel Ir. Joost Kooi heeft dienaangaande een kernachtige filosofie in petto: Als dit windtunnelbedrijf winstgevend zou zijn, dan zouden er zich heel wat private investeerders aanbieden. We zijn al blij als we de kosten met onze opdrachten kunnen terugverdienen. De Stichting Duits-Nederlandse windtunnel haalt haar financiële middelen enerzijds uit opdrachten en anderzijds uit een overheidssubsidie. Die gaat evenwel integraal naar nieuwe investeringen, naar het up-to-date houden van de windtunnels en de aankoop van nieuwe apparatuur. De meeste opdrachten zijn van korte duur en hun aantal is erg wisselend. De concurrentie wordt steeds groter en de aanbiedingen scherper. Het tarief van de opdrachten heeft een kostendekkende structuur. DNW bestrijkt met haar activiteiten een zevental marktsegmenten: vliegtuigen, helikopters, auto's en vrachtwagens, projectielen, ruimtevaarttuigen, propulsie en burgerlijke bouwkunde. Voor die segmenten is ir. Joost Kooi business development manager en is hij voortdurend op zoek naar nieuwe opdrachten. Ing. Noël LAGAST MSc Succesvolle proefvluchten met A 380 De eerste testvluchten met de Airbus A380 zijn met succes afgerond. Tijdens 4 proefvluchten, die ook 's nachts werden uitgevoerd, werden in totaal 1900 passagiers - een mix van Airbus-werknemers en vrijwilligersvervoerd. De vierde testvlucht vond op 8 september jl plaats. De 4 testvliegtuigen hebben 2000 vlieguren achter de rug. NL Roerbewegingen De grootte van de krachten en momenten die op een vliegtuig werken, worden bepaald door de stand van het vliegtuig in de luchtstroom. Die wordt met een roer of stuurvlak ingesteld. Met het hoogteroer, dat opgehangen is aan het staartvlak, wordt de neus van het vliegtuig naar omhoog en omlaag bewogen. Met het richtingsroer, dat draaibaar is opgehangen aan het kielvlak, beweegt het vliegtuig om de verticale as naar links of naar rechts. Het rolroer geeft aan het toestel een rolbeweging. Het bestaat uit een scharnierende klep die zich op de vleugeluiteinden bevindt. Bij grote vliegtuigen heeft men een bijkomend rolroer in het midden van de vleugels. Bij het uitvoeren van een rolbeweging wordt het rolroer aan de ene kant omhooggezet en aan de andere kant omlaag. Vaak zijn de rolroeren door kabels gekoppeld. Om het toestel een gecoördineerde bocht te laten draaien moeten de rolroeren tegelijk met het richtingsroer worden bediend. Het rolroer en het hoogteroer zijn verbonden met de stuurknuppel. De beweging van de stuurknuppel wordt door middel van een mechanische of hydraulische koppeling overgebracht naar de roeren op de vleugels en de staart. Moderne vliegtuigen maken gebruik van de zo genaamde 'fly by wire'-technologie waarbij vanuit de cockpit elektronische signalen worden doorgegeven aan de actuatoren van de roeren. Door draden in plaats van staalkabels en stootstangen te gebruiken bespaart men op het gewicht. NL I-mag 12 OKTOBER 2006

13

14 Techno Van windtunnels en etalagepoppen Aërodynamica voor wielrenners bij von Karman Institute for Fluid Dynamics SINT-GENESIUS-RODE. Beeldt u het zich in: over vier jaar spurten Tom Boonen en Paolo Bettini om de wereldtitel in pakweg Zolder. Bettini wint met een teenlengte verschil. Een teenlengte, zegt u? Inderdaad. Beide heren zijn er immers achter gekomen dat een ligfiets aërodynamisch een aanzienlijk hoger rendement geeft dan de traditionele koersfiets. Zo'n vaart loopt het uiteraard (nog) niet, maar toch. Een beetje wielerliefhebber schrok zich rot, toen de Amerikaan Greg "Met onze knowhow over aërodynamica gaan we na of Lemond (1989) en de Schot Graeme wielrenners door een andere Obree (1993 en 1994) met een kermisfiets houding bij tegenwind de op het wielertoneel verschenen. luchtweerstand kunnen verminderen." onbemande capsule 'Kheops' op te meten: luchtweerstand, stijgvermogen, rol en zo meer. Zo komen we meer te weten over bijvoorbeeld de weerstanden bij de terugkeer in de dampkring. Bij het instituut hebben we daarover enkele projecten lopen en het is een balans uit een van die projecten die we in de windtunnel gebruikt hebben. Die windtunnel heeft een diameter van drie meter en is daarmee de grootste van België. We hebben de renners en nadien de etalagepoppen op hun fiets in de tunnel op een platform geïmmobiliseerd. Daarna hebben we er de balans aangehangen, waarover ik eerder sprak en dan een tegenwind ontwikkeld van ongeveer 60 kilometer per uur. Dat is te vergelijken met de realiteit. Lemond kwam in de beslissende tijdrit van de Tour de France van 1989 aan de start met het inmiddels bekende triatlonof spaghettistuur. Lemond boog in nog geen 25 kilometer een achterstand van 50 seconden om in 8 seconden voorsprong. Laurent Fignon, die de hele Tour gedomineerd had, kon zijn wonden gaan likken. In snelheid genomen door een aërodynamicafreak. In 1993 verbeterde de volslagen onbekende Obree het werelduurrecord op de piste op een zelf gemonteerde fiets die best een plaats verdiende in een of ander rariteitenkabinet. Naar verluidt gebruikte hij bij de montage zelfs onderdelen van een oude wasmachine. Pikant detail: waar Lemond nog andere prima resultaten neerzette, bleef het bij Obree bij die ene uitschieter. De UCI, de internationale wielerunie, pakte hem nadien wel zijn twee records af - de rare fiets, weet u wel -, maar Obree maakte één ding pijnlijk duidelijk: met aërodynamica valt niet te spotten én de traditionele wielerfiets was een middeleeuws vehikel. Inmiddels behoren de Middeleeuwen in het wielerpeloton definitief tot het verleden. De wetenschap heeft zijn intrede gedaan en er wordt duchtig geëxperimenteerd. Niet alleen met doping, maar ook met materialen, en vooral met aërodynamica. Zo doken Tom Steels en Bert Roesems, in 2004 respectievelijk Belgisch kampioen op de weg en in het tijdrijden, in juli van vorig jaar drie dagen lang een windtunnel in om na te gaan hoe ze hun houding op de fiets konden optimaliseren. Ruimtevaart Industrieel ingenieur Vincent Van der Haegen (36) werkt bij het von Karman Institute for Fluid Dynamics in Sint- Genesius-Rode. Hij was er van bij het begin bij, begeleidde het experiment en kijkt met I-mag terug op de resultaten. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA maakt budgetten vrij om technologieën die specifiek voor de ruimtevaart zijn ontwikkeld, te laten doorstromen naar alledaagse toepassingen. De coach van Tom Steels, Dirk Breynaert, heeft daar op ingepikt en heeft een budgetje kunnen losweken. Wij kregen de vraag om met onze knowhow over aërodynamica testen te ontwikkelen inzake prestaties in onze windtunnel. Aan ons om na te gaan of de wielrenners door een andere houding bij tegenwind de luchtweerstand konden verminderen. Welke technologie uit de ruimtevaart hebben jullie in de windtunnel dan kunnen toepassen? In het departement lucht- en ruimtevaart is in het kader van het ESA-Expert-project een zesassige krachtenbalans ontwikkeld om de aërodynamische krachten van de Steels en Roesems Spurter Tom Steels en specialist-tijdrijder Bert Roesems werden ingehuurd. Hoe keken zij ertegenaan? Ik moet zeggen: met veel belangstelling en enthousiasme. We hebben op drie dagen toch een honderdtal testen uitgevoerd. Roesems en Steels zijn individueel getest, maar we hebben ze ook in colonne, achter elkaar dus, laten rijden. En alle resultaten hebben we dan vergeleken met de testen van de etalagepoppen. De introductie van de volle wielen en het triatlonstuur betekenden een ware revolutie in het wielerpeloton. Waren jullie resultaten ook spectaculair? Eigenlijk wel, zeker vanuit wetenschappelijk standpunt. Als we alles tot in de kleinste details uitrekenen, kan een renner tot veertig procent meer of minder weerstand ondervinden door zijn houding te verbeteren. Maar dan hebben we het echt over álles: de houding op de fiets zelf, maar ook de invloed van de kledij. Helm, schoenen, ja zelfs het dragen van een rugzakje, de vorm van de drinkbus en de manier waarop ze gemonteerd is, kunnen invloed hebben. Heel verrassend was ook dat het zogenaamde wieltjeszuigen een illusie is. Als twee renners achter elkaar rijden, heeft de koploper ook een beter rendement. Miniem, maar toch. I-mag 14 OKTOBER 2006

15 Techno Een andere bevinding was dat het de renners heel moeilijk viel om stil te blijven zitten of staan, terwijl ze getest werden. Vandaar dat we zijn gaan experimenteren met die etalagepoppen. De invloed van de vorm van drinkbus of schoenen levert uiteraard heel minieme verschillen op. Dus als de renner zich op een bepaald moment een beetje verzet, kun je dat effect niet meten. Met die etalagepoppen dus wel. Ze staan perfect stil en zijn op die manier ideaal om al die accessoires te testen. Zo hebben we zes helmen getest die allemaal in de handel verkrijgbaar zijn en één ervan gaf de beste resultaten, een verschil van drie procent. En als de trend bij die testpoppen duidelijk is, kunnen we die gerust extrapoleren naar echte mensen. Je kunt je voorstellen dat op een koers van acht uur, bijvoorbeeld die helm alleen, toch een aanzienlijk verschil gaat maken. Durven jullie die resultaten om te zetten in concrete cijfers? Bijvoorbeeld: zoveel minuten winst had Lance Armstrong met een perfecte houding kunnen maken op de 86 uur en 15 minuten die hij nodig had om de kilometer van de Tour van vorig jaar vol te maken? hadden. Ze konden dan voor zichzelf afwegen wat hen het best lag: een perfecte aërodynamische houding tegenover de perfecte houding waarin ze volop kracht konden ontwikkelen. Wij vroegen hen: zie je die houding zitten, de ene keer wel, de andere keer niet. De individuele verschillen tussen de wielrenners speelt ook een rol. De ideale fiets van Tom Steels ziet er anders uit dan die voor Bert Roesems. "Heel verrassend was ook dat het zogenaamde wieltjeszuigen een illusie is." Tussen de oren Renners hebben natuurlijk ook jarenlang in dezelfde houding getraind en gekoerst. Het is allicht niet simpel om dat nog te gaan veranderen? Precies. Goed presteren zit voor een stuk tussen je oren. We mogen het menselijke aspect niet uit het oog verliezen. De twee coureurs konden live op de monitor volgen hoe ze het er vanaf brachten. Je gaat je dan automatisch fitter voelen, je voelt je beter in je vel en je presteert beter. Dat geldt niet alleen voor Steels en Roesems. Tenslotte is het de mens in de wielrenner die het moet doen. Krijgen deze tests nog een vervolg? Ja, we gaan de tests op reguliere basis aanbieden aan andere topsporters. Ze kunnen dan een dag de tunnel huren en hun houding laten analyseren. Aan hen om uit te maken wat het best voor hen is. Staat de aërodynamica voor wielrenners nog in zijn kinderschoenen? Valt er nog veel te verwachten? Daar ben ik van overtuigd. Er is nog heel veel te verbeteren. Toen ik in Gent studeerde, beweerde een medestudent lichamelijke opvoeding dat je een speer veel verder kunt gooien, als je ze wegslingert. Alleen: er bestaan nog reglementen in de sport die niet toelaten dat je te veel ineens verandert. Dat is voor het wielrennen precies hetzelfde. Wilfried VANDEN BOSSCHE Nee, want aërodynamica is maar één aspect van het totale gebeuren. We zeggen enkel: dit en dat kan helpen. Verder zouden we niet durven gaan. De uiteindelijke winst hangt van een heleboel factoren af. Een perfecte houding betekent nog niet dat je in die specifieke houding evenveel kracht kunt zetten, om maar dat te noemen. Een ligfiets is aërodynamisch veel beter, maar je kunt nauwelijks kracht zetten op je pedalen. Wat de renners zeer interessant vonden, was dat ze live op een monitor konden volgen, in welke houding ze in de windtunnel het meeste rendement Identity kid Ing. Vincent Van der Haegen MSc Vincent Van der Haegen studeerde af in 1996 als industrieel ingenieur elektromechanica aan de KaHo Sint-Lieven in Gent. Hij las een kleine advertentie in De Standaard voor een job in het von Karman Institute for Fluid Dynamics in Sint- Genesius-Rode, waar hij tot vandaag werkt. Aan de hogeschool maakte hij een eindwerk over de simulatie van een spuitgietproces in samenwerking met de firma Vinckier. Toen ik afstudeerde wou ik in het simulatiegebeuren blijven, maar de job hier boeide me wel. Ik kreeg gaandeweg voeling met de aërodynamica en ik ben gebleven. Dat ging allicht ten koste van een beter salaris in de industrie, maar ik ben blij met mijn keuze voor een job in het labo. OKTOBER I-mag

16 Techno Vlaanderen lanceert digitale cultuur LINT. Het Vlaamse Euro1080 lanceert in oktober de digitale cultuurzender HD3. Die is niet exclusief voor cultuurfreaks, want naast opera, klassieke muziek en drama komen ook rock en pop aan bod. HD3 zal door de digitale kabelgroep in.di worden verspreid en wellicht ook in de digitale tv-pakken van Telenet en Belgacom worden opgenomen. De cultuurzender is een zusterbedrijf van Alfacam, dat zich specialiseert in kwaliteitsvolle beelden in hoge definitie (zie I-mag van juni). Euro1080 heeft net als Alfacam zijn standplaats in Lint. Het bedrijf stelt momenteel 15 mensen tewerk, maar het heeft grootse plannen met HD3. Euro1080 lanceerde eerder al HD1, HD2 en HD5. Gabriel Fehervari, oprichter van Euro1080 en Alfacam, begon evenementen in hoge definitie op te nemen, omdat de vraag initieel kwam van Japanse en Amerikaanse televisiemaatschappijen. Yves Panneels, woordvoerder van Euro1080: "In die landen waren er al hdtvzenders. In Europa was er niks. Wat werd opgenomen, werd voor Europa noodgedwongen gedowngrade. Hier kregen we diezelfde beelden dus in standaarddefinitie. Fe vond dat zoiets eigenlijk toch niet kon. Hij wou de goeie kwaliteit die hij maakte, ook laten zien aan Europa. Zijn basisidee was dat hdtv op termijn toch ook naar Europa komt en hij wou hdtv hier ook wat meer gaan promoten. Hoe konden we dat beter doen dan door aan alle broadcasters in Europa te laten zien dat je met een klein team van mensen hdtv kunt maken 24 uur op 24, 7 dagen op 7? De zender is nu dus tweeëneenhalf jaar in de lucht. " 1,2 en 5 HD1 is het hoofdkanaal dat over heel Europa uitzendt. Dat eerste hogedefinitiekanaal in Europa ging in de ether in januari De exclusieve hogedefinitie-uit- zendingen zijn gefocust op sport, muziekconcerten, natuurdocumentaires en mode- en lifestyleprogramma's. De uitzendingen zijn uiteraard beveiligd en alleen wie over een licentiekaart beschikt, kan de uitzendingen bekijken. Vanuit Lint kan Euro1080 bepalen wie het signaal al dan niet kan ontvangen. "Met een klein team van mensen kun je hogedefinitietelevisie maken, 24 uur op 24, 7 dagen op 7." Het initiatief voor HD2 en een demo van HD5 volgde in Ook HD2 focust zich voornamelijk op exclusieve concerten, sport en andere grote evenementen. Het zendt de beelden door naar bioscopen, theaters, concertzalen en gezinnen, maar het is ook uitermate geschikt voor business to business-evenementen via de satelliet. Yves Panneels: "Als een groot automerk bijvoorbeeld een nieuw model wil lanceren, dan zou het plasmaschermen kunnen plaatsen bij alle dealers en de klanten uitnodigen. De beelden worden dan vanhieruit verstuurd en komen terecht bij alle dealers waar de klanten ze dan tegelijkertijd kunnen bekijken." Een gedeelte van de inhoud van HD2 is vrij te bekijken, voor een ander deel moet worden betaald. Daar waar HD1 over heel Europa wordt uitgezonden, kan HD2 functioneren als een betaalzender voor evene- menten, waarvoor de rechten verworven zijn voor bepaalde landen of bepaalde doelgroepen. De beelden worden gecodeerd doorgestuurd en alleen wie een licentiekaart heeft, kan tegen betaling toegang krijgen tot de beelden. De onkosten verschillen natuurlijk naargelang het evenement, de doelgroep of het land. HD2 zond zo al rechtstreeks het concert van Robbie Williams in Berlijn uit op verschillende andere plaatsen in Europa. Een oogoperatie werd uitgezonden tijdens medische congressen in Europa en de Olympische Winterspelen in Turijn werden live uitgezonden in Zweden en Rusland. HD5 is te bekijken, wanneer HD2 niet uitzendt. HD5 bevat voornamelijk technische instructies over hogedefinitietelevisie. HD3 "Euro1080 is een eigen televisiemaatschappij met op dit ogenblik drie kanalen. En nu zijn er dus de plannen om er de cultuurkanalen - HD3 - bij te nemen. Over Europa gaat het dan om 11 kanalen, puur en alleen voor cultuur." Vlaanderen vormt het lanceerplatform voor elf Europese cultuurzenders, want tegen 2008 krijgen ook Nederland, Frankrijk, Duitsland, Scandinavië, Italië, Spanje, Groot-Brittannië, Polen, Rusland en Turkije elk een zender. De programma's zullen grotendeels in het Eurocam mediacenter in Lint worden gemaakt. Ze worden in hogedefinitietelevisie opgenomen en I-mag 16 OKTOBER 2006

17 Techno zender met Europese ambitie Nieuw initiatief van Euro1080 moet hogedefinitietelevisie verder promoten zijn zowel in hoge definitie als in de gebruikelijke standaarddefinitie beschikbaar. Op korte termijn is de oprichting goed voor 25 directe arbeidsplaatsen en nog eens honderd banen bij toeleveranciers en productiehuizen. Zusterbedrijf Het spreekt voor zich dat Euro1080 nauw samenwerkt met het zusterbedrijf, Alfacam, maar dat geldt niet voor alle uitzendingen. "HDTV is ook uitermate geschikt voor business to business-evenementen via de satelliet." Yves Panneels: "Euro1080 kan ook beelden overnemen van andere bedrijven. Het werkt niet noodzakelijk alleen met beelden van Alfacam. Als er op een evenement een hdtv-signaal wordt opgenomen, dan wordt dat via een contributiesatelliet doorgestuurd naar Lint, waar het signaal op een distributiesatelliet wordt geplaatst. Vanaf dan wordt het doorgestuurd voor uitzending en kan bijvoorbeeld Euro1080 overnemen. Vanuit technisch oogpunt zendt Euro1080 uit in zowel MPEG2 als MPEG4. MPEG4-decoders zijn nu op de markt. Binnenkort komen die op de mediamarkt en in de winkels. Ook dat wordt een hele revolutie." Met HD1 en HD2 heeft Euro1080 al een zekere positie in de markt van de hogedefinitietelevisie veroverd. Vanuit het zenuwknooppunt in Lint worden programma's ingelezen op een server en zendt men verschillende uitzendingen tegelijk door. In de regiekamer in Lint wordt dat allemaal op verschillende schermen gesuperviseerd. "Naast de satellieten worden we al verdeeld door meer dan 35 kabelmaatschappijen in Europa, waaronder Integan hier in Antwerpen. Maar er zijn onderhandelingen met de andere maatschappijen, want iedereen voelt aan dat hogedefinitietelevisie de absolute toekomst wordt. Ook betaaltelevisie zal stilaan opgang gaan maken. En wie echt homecinema wil, zal daarvoor goeie kwaliteit eisen. Zo kom je automatisch bij hogedefinitie-uitzendingen terecht. Ook het geluidssignaal is van een hoge kwaliteit en zo krijg je pas echt een thuisbioscoop. Je zit dan echt midden in het concert of midden in het stadion. Je hoort ze links en rechts en voor en achter je fluiten." Digital cinema In Lint beschikt men ook over een installatie om de traditionele pellicule om te zetten naar hoge definitie. Men wil er archieven gaan stockeren op servers, niet alleen om plaats te winnen, maar ook om de kwaliteit op zijn minst te behouden. "Daar is een gigantische markt voor. We kunnen de kwaliteit natuurlijk niet meer verbeteren, maar vooral de distributie is een belangrijk aspect. Door klassieke filmrollen te gebruiken, gaat de kwaliteit van de film erop achteruit. Terwijl er op digitale beelden helemaal geen sleet zit. Met bobijnen rijdt men rond, die moet men fysiek verplaatsen. Er breekt er al eens eentje. Er valt er al eens eentje. En de kwaliteit gaat gewoon door het gebruik ook al achteruit. Bij digitale beelden heb je geen fysieke verplaatsing meer nodig. Die worden gewoon doorgestuurd. Wij spelen nu met de idee om vanuit Lint digital cinema aan te bieden overal in Europa. We zenden vanaf hier de beelden naar de satelliet. De beelden worden opgevangen door speciale kaarten met een uniek nummer. Al die nummers zitten bij ons in een databank. Zo kunnen we verschillende landen 'openen' en 'sluiten'. De digitale bioscopen hebben een ontvanger staan, vangen die beelden op en zenden ze uit. Het grote voordeel is dat je niet alleen het beeld en de klank kunt doorsturen, maar vanhieruit kun je direct de ondertiteling en zo mee doorsturen. Nu capteren de bioscopen nog niet tegen betaling, maar dat systeem kan wel worden opgezet samen met de Hollywood-filmmakers. Het geeft een enorme besparing inzake distributie. Je kunt een film lanceren in heel Europa op een enkele dag. The big bang." Tekst: Luc VANDER ELST Foto's: Luc VANDER ELST en Euro1080 OKTOBER I-mag

18 Mo Modern Aardgasbel onder Limburg Om de vraag naar bijkomende opslagcapaciteit voor de huishoudelijke verwarmingsmarkt op te vangen onderzoeken Fluxys en VITO de mogelijkheid om in de Limburgse Kempen aardgas onder de grond te stockeren. Op basis van beschikbare geologische en historische gegevens uit vroeger onderzoek van Fluxys heeft VITO het potentieel van de verschillende doelgebieden in kaart gebracht. Zo ontdekte men dat de kans om nieuwe opslagmogelijkheden in de ondergrond te ontdekken, het grootst is in het noordoosten van de provincie Limburg. Het gaat om een gebied van ha dat zich over de gemeenten Bocholt, Bree, Dilsen-Stokkem, Hamont- Achel, Hechtel-Eksel, Houthalen- Helchteren, Kinrooi, Lommel, Maaseik, Meeuwen-Gruitrode, Neerpelt, Overpelt en Peer uitstrekt. Daar zouden zich immers poreuze zandsteenpakketten bevinden met de juiste eigenschappen om aardgas op grootschalige basis op te slaan. Toch is het nog niet duidelijk of de ondergrond de juiste structuur heeft om het gas ingesloten te houden, laat staan wat de omvang van de opslagcapaciteit zou zijn. Om die gegevens te verzamelen, wordt het volledige gebied nu grondig verkend. Fluxys wil aardgas opslaan in Limburgse ondergrond. Draadloze Bondtelefoon De 'Siemens SL74X' handset is de eerste draadloze telefoon die telefoongesprekken in codetaal verstuurt. De versleuteling, uitgevoerd door een innovatieve signaalprocessor, gebeurt volgens de laatste encryptiestandaard. Het gaat dus om een handig communicatiemiddel voor spionnen en detectives, hoewel Siemens het toestel promoot als vooral ideaal voor zakenmensen die vertrouwelijke gesprekken willen voeren. De SL74X valt nauwelijks van de bestaande SL74-handset te onderscheiden. Alleen uw portemonnee voelt het verschil: de detectivetelefoon gaat over de toonbank voor een adviesprijs van euro. Bovendien koopt u het best twee toestellen, want beide gesprekpartners moeten immers een handset met hetzelfde versleutelingmechanisme gebruiken. Vandaar dat de SL74X waarschijnlijk als duopakket op de markt zal worden gelanceerd. Solvay versterkt positie in polymeren Met de overname van de polymerendivisie van Gharda Chemicals in India en de acquisitie van Mississippi Polymer Technologies (MPT) in de Verenigde Staten is Solvay het afgelopen jaar sterk gegroeid in het meest technologische segment van de polymeerproductie. Via de Gharda-divisie haalt de Solvay-groep de knowhow binnen voor de ontwikkeling, de productie en de verkoop van een hele reeks hoogperformante polymeren, zoals polyether ether ketone (PEEK) en sulfoonpolymeren. De divisie polymeren van Gharda Chemicals heeft een jaarlijkse omzet van 10 miljoen dollar. MPT ontwikkelde 'Parmax ', een familie van transparante amorfe polymeren die op een unieke wijze sterk, stijf en hard zijn. De chemische resistentie is vergelijkbaar met die van halfkristallijne materialen en wordt door geen enkel transparant polymeer overtroffen. Solvay is van plan om beide overnames via haar dochteronderneming Solvay Advanced Polymers in het Amerikaanse Georgia te beheren. Bovendien gaat de onderneming bijkomend in het strategisch gelegen Gharda Polymer investeren. Het wil er een wereldcentrum voor de productie van speciale polymeren en andere innovatieve materialen van maken. Als een eerste stap in die richting legt Solvay Advanced Polymers de laatste hand aan plannen om de productie van PEEK in de fabriek van Panoli te verhogen. I-mag 18 OKTOBER 2006

19 dern times times Elektrisch voor de prijs van een fiets Vier tot zes uur in het stopcontact én er kan een flink uur tegen 25 km per uur worden gereden: dat is wat de elektrische scooter van het Amerikaanse Ikoo biedt. De motor levert een vermogen van 600 watt en is uit roestvrij staal van de hoogste kwaliteit gebouwd. Het totale gewicht van het toestel - frame, motor en batterijen - blijft tot 32 kg beperkt, terwijl de bestuurder een forse 110 kg mag wegen. Het goede nieuws is dat de Ikoo-scooter al voor 999 dollar of ongeveer 850 euro te koop is: de prijs van de betere stadsfiets dus. De fabrikant garandeert 30 km rijplezier per oplaadbeurt, in alle stilte en zonder broeikasgassen. Energykeeper voor pc Notion Technologies verdeelt de Energykeeper pc voor wie slordig omspringt met zijn of haar energie. De Energykeeper pc bespaart onnodig energieverbruik en beschermt de pc en zijn randapparatuur tegen blikseminslag en overspanning op het elektriciteitsnet. Het apparaatje meet en controleert de standby-status van de pc en de randapparatuur. Volgens de verdeler kan de energiebesparing per jaar en per werkstation met randapparatuur oplopen tot 40 euro. Daarnaast verlaagt de Energykeeper bij overspanning de spanning naar een veilig niveau of hij schakelt de pc en de randapparatuur af van het elektriciteitsnet. Dat gebeurt al bij een relatief kleine overschrijding van de bedrijfsspanning. Tanken met koolzaadolie In Gentbrugge op de Trefil- Arbed-site pakte bedrijvencentrum De Punt uit met een Vlaamse primeur: Green Energy Creations opent er het eerste koolzaadolietankstation in een stedelijke omgeving. De Punt is een startpunt voor jonge ondernemers en geeft advies bij organisatieontwikkeling. Daarbij wordt vaak de klemtoon gelegd op duurzame en milieuvriendelijke oplossingen. Wassen met enzymen tegen prionen Genencor heeft samen met de Britse overheid een enzymencocktail ontwikkeld om prionen op te ruimen. Dat is in de eerste plaats goed nieuws voor ziekenhuizen, want tot nu toe was het moeilijk om chirurgische instrumenten met absolute zekerheid vrij van prionen te houden. Prionzyme slaagt er wel in om met de veroorzaker van de gekkekoeienziekte en zijn menselijke variant, de ziekte van Kreutzfeld-Jakob, af te rekenen. Genecor wil in de nabije toekomst ook een versie van het desinfectans voor de vleesverwerkende industrie op de markt brengen. Prionzyme van Genencor rekent af met het prioneiwit. Deze rubriek wordt samengesteld door Peter RAEYMAEKERS, Ph.D. OKTOBER I-mag

20

Het verhaal van Europa

Het verhaal van Europa Het verhaal van Europa 2010 Uitgeverij Manteau / Standaard Uitgeverij en Rob Heirbaut & Hendrik Vos Standaard Uitgeverij nv, Mechelsesteenweg 203, B-2018 Antwerpen www.manteau.be info@manteau.be Deze reeks

Nadere informatie

Kangoeroekrant: We zien ze vliegen!

Kangoeroekrant: We zien ze vliegen! Kangoeroekrant: We zien ze vliegen! Hallo, wij zijn de kangoeroes van het 5 de en 6 de leerjaar. Samen met juf Denley kozen wij het thema VLIEGTUIGEN! Al wat wij leerden kan je hierin terugvinden! Veel

Nadere informatie

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over

Nadere informatie

Hand- out Boeing 737 vliegen. hand- out- PU.01

Hand- out Boeing 737 vliegen. hand- out- PU.01 Hand- out Boeing 737 vliegen. Pitch- Up Arendweg 37- B Lelystad Airport 085-210 60 66 pitch- up.nl 1 Deze hand- out is samengesteld door Simcenter Lelystad, Pitch- Up en wordt toegepast bij het uitvoeren

Nadere informatie

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 7-8. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 7-8. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug want ik moet even iets zeggen over

Nadere informatie

inhoud Airbus A De eerste vlucht 2. Samenwerken 3. Het vervoer 4. Aan boord 5. De motoren 6. Maten 7. Luchthavens 8. Airbusweetjes 9.

inhoud Airbus A De eerste vlucht 2. Samenwerken 3. Het vervoer 4. Aan boord 5. De motoren 6. Maten 7. Luchthavens 8. Airbusweetjes 9. Airbus A380 inhoud Airbus A380 3 1. De eerste vlucht 4 2. Samenwerken 4 3. Het vervoer 6 4. Aan boord 7 5. De motoren 9 6. Maten 10 7. Luchthavens 11 8. Airbusweetjes 12 9. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Bronnen

Nadere informatie

Finale weekend club competitie

Finale weekend club competitie Finale weekend club competitie Ploegentijdrit Zaterdag stond als allereerst de ploegentijdrit op programma. Jawel hoor we moesten als eerste van start. We waren maar met 5 in plaats van 6 man. Start ging

Nadere informatie

UIT arbeidsdeling

UIT arbeidsdeling Arbeidsdeling Het streven van de mens is om zijn welvaart te laten toenemen. Meer welvaart is te bereiken door een hogere productie. Een hogere productie kun je op verschillende manieren bereiken. Een

Nadere informatie

Mijnheer de Schepen, Mijnheer Christiaens, Mijnheer Hellings, Dames en heren,

Mijnheer de Schepen, Mijnheer Christiaens, Mijnheer Hellings, Dames en heren, TOESPRAAK DOOR KRIS PEETERS VLAAMS MINISTER-PRESIDENT EN VLAAMS MINISTER VAN ECONOMIE, BUITENLANDS BELEID, LANDBOUW, ZEEVISSERIJ EN PLATTELANDSBELEID Keppel-Seghers 28 maart 2011 Mijnheer de Schepen, Mijnheer

Nadere informatie

Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be

Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be Op bouwen staat geen leeftijd. www.sibomat.be Op Batibouw botsten we op Sibomat. We waren op de juiste plek op het juiste moment. - Catheline John S. (70) en Catheline S. (64) hebben geen tijd om zich

Nadere informatie

Hand- out Boeing 737. hand- out- PU.01

Hand- out Boeing 737. hand- out- PU.01 Hand- out Boeing 737 Pitch- Up Arendweg 37- B Lelystad Airport hand- out- PU.01 085-210 60 66 leervandeluchtvaart.nl 1 Deze hand- out is samengesteld door Simcenter Lelystad, Pitch- Up en wordt toegepast

Nadere informatie

Laten we eens kijken naar de volgende grafiek:

Laten we eens kijken naar de volgende grafiek: Hoogte en snelheidscontrole Een vliegtuig is moeilijker te besturen dan een auto. Dat komt niet alleen om dat de cockpit ingewikkelder is, meer knopjes bevat. Het werkelijke, achterliggende, probleem is

Nadere informatie

1. Samenvatting. 2. De Belgische energiemarkt. 2.1 Liberalisering van de energiemarkt

1. Samenvatting. 2. De Belgische energiemarkt. 2.1 Liberalisering van de energiemarkt PERSDOSSIER Inhoud 1. Samenvatting... 2 2. De Belgische energiemarkt... 2 3. Hoe maakt Poweo het verschil?... 3 4. Poweo: meest competitieve elektriciteitsaanbod in Wallonië volgens Test-Aankoop... 4 5.

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld,

De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, De bouw Conceptueel bouwen. Klinkt ingewikkeld, heeft wel de toekomst. Over vijf jaar zal één op de vijf bouwwerken in Nederland volgens een concept gebouwd worden. Wat is dat en wat betekent het voor

Nadere informatie

Introductie Ruimtemissie Rosetta

Introductie Ruimtemissie Rosetta Introductie Ruimtemissie Rosetta klas 1-2 Tien jaar kostte het ruimtesonde Rosetta om op de plaats van bestemming te komen: komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko: een reis van bijna 6,4 miljard kilometer. Rosetta

Nadere informatie

Wie wint de Nobelprijs voor de vrede?

Wie wint de Nobelprijs voor de vrede? Thema: Bestaat Vrede? Samenleving (Europa en de wereld) Moeilijkheid:***/** Tijdsduur: ** Wie wint de Nobelprijs voor de vrede? Doel: Na deze opdracht weet je wat de Nobelprijs voor de vrede is en waarom

Nadere informatie

inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5.

inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5. Helikopters inhoud blz. Helikopters 3 1. De geboorte van de helikopter 4 2. De delen van de helikopter 6 3. In de cockpit 7 4. De rotor 8 5. Het gebruik van helikopters 9 6. Filmpjes 13 Pluskaarten 14

Nadere informatie

ZWEDEN. 1. Het Hoger Onderwijs in Zweden. 1.1. In Zweden kan men hoger onderwijs volgen aan :

ZWEDEN. 1. Het Hoger Onderwijs in Zweden. 1.1. In Zweden kan men hoger onderwijs volgen aan : ZWEDEN 1. Het Hoger Onderwijs in Zweden 1.1. In Zweden kan men hoger onderwijs volgen aan : 7 universiteiten; 15 zelfstandige universitaire scholen ("University Colleges"); 17 instituten met gespecialiseerde

Nadere informatie

Straaljagers en politici; geen gelukkige combinatie. Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur

Straaljagers en politici; geen gelukkige combinatie. Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur Straaljagers en politici; geen gelukkige combinatie Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur Wat gaan we doen? De opvolging van de F-16 De kandidaten De JSF Is de JSF de beste keuze? Conclusies Ik

Nadere informatie

Ik ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.

Ik ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Hi! I am de steenkool. De cole of de stone. I am black, zwart. And I kan fire geven. Jongens, dat is wat die Europese

Nadere informatie

LAAT DE WIND WAAIEN

LAAT DE WIND WAAIEN LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd

Nadere informatie

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301

Nadere informatie

De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen.

De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen. De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen Twitter: @BM_Visser De Nederlandse postzegel Dubbel zoveel CO2 als het wereldgemiddelde

Nadere informatie

ondernemers B&R Bouwgroep Een buitenbeentje in de traditionele bouwwereld

ondernemers B&R Bouwgroep Een buitenbeentje in de traditionele bouwwereld Voka Kamer van Koophandel Kempen maandelijks magazine jaargang 29 nr 4 april 2014 B&R Bouwgroep Een buitenbeentje in de traditionele bouwwereld Verschijnt maandelijks (niet in juli en augustus) P. 309988

Nadere informatie

Gebruiksaanwijzing leerdagboek

Gebruiksaanwijzing leerdagboek Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Vliegen met de Wrights Afdrukken pagina 2-13 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte

Nadere informatie

De laatste wens van Maarten Ouwehand

De laatste wens van Maarten Ouwehand De laatste wens van Maarten Ouwehand Een verhalend ontwerp voor CKV waarin leerlingen op school een museum ontwerpen, inrichten en openen. Gemaakt voor en door: Andreas College Katwijk en Bureau voor Educatief

Nadere informatie

Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p

Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p Verantwoording: Opgave 1 uit havo natuurkunde 1,2: 2009_1 opg 4 (elektriciteit) Opgave 2 uit havo natuurkunde 1,2: 2009_2 opg 1 (licht en geluid)

Nadere informatie

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN

MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN MOBILITEIT MOGELIJK MAKEN ONS DNA Op een plek die duizenden jaar terug werd gedomineerd door een ruige delta van wind, duinen en zee bevindt zich nu ons welvarende Nederland. De ontwikkeling van ons land

Nadere informatie

Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A

Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Wat doe je in deze les? Bij Nieuwsbegrip lees je altijd een tekst met het stappenplan. Je gaat vaak op zoek naar verbanden in een tekst. Wat

Nadere informatie

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 Provided by Fanart Central. http://www.fanart-central.net/stories/user/fightgirl91/21803/rijm Chapter 1 - rijm 2 1 - rijm Gepaard

Nadere informatie

MEMORANDUM. voor het beleid op politiek en academisch vlak

MEMORANDUM. voor het beleid op politiek en academisch vlak MEMORANDUM voor het beleid op politiek en academisch vlak Academiseren? Laat het ons dadelijk goed doen! VIK-memorandum voor het beleid op politiek en academisch vlak. - 2 - De graad en het diploma van

Nadere informatie

VLAAMS PARLEMENT HANDELINGEN COMMISSIEVERGADERING COMMISSIE VOOR ONDERWIJS, VORMING EN WETENSCHAPSBELEID

VLAAMS PARLEMENT HANDELINGEN COMMISSIEVERGADERING COMMISSIE VOOR ONDERWIJS, VORMING EN WETENSCHAPSBELEID C158 OND20 VLAAMS PARLEMENT Zitting 2000-2001 19 april 2001 HANDELINGEN COMMISSIEVERGADERING COMMISSIE VOOR ONDERWIJS, VORMING EN WETENSCHAPSBELEID Vraag om uitleg van de heer Dirk De Cock tot mevrouw

Nadere informatie

Vliegtuigen. Inleiding. De geschiedenis van het vliegtuig

Vliegtuigen. Inleiding. De geschiedenis van het vliegtuig Vliegtuigen Inleiding Een vliegtuig is een voertuig dat in de lucht vliegt. Een passagiersvliegtuig is een vliegtuig die mensen vervoerd. Een gevechtsvliegtuig is een vliegtuig die oorlog voert. Een gevechtsvliegtuig

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst?

Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst? Matthias Van Wonterghem, Pieter Vanhulsel Aluminium en hoge snelheid, een mooie toekomst? Milieu is een hot topic. En terecht. Het is nu dat er moet gediscussieerd worden om onze huidige levenskwaliteit

Nadere informatie

Inhoud. 1. Bekende dingen uit Zweden. 2. Bekende mensen uit Zweden. 3. Geschiedenis tot Geschiedenis na Geografie en natuur

Inhoud. 1. Bekende dingen uit Zweden. 2. Bekende mensen uit Zweden. 3. Geschiedenis tot Geschiedenis na Geografie en natuur 1. Bekende dingen uit Zweden Design 4 Auto s 6 Gerechten 7 Opdracht 1 Bekende dingen uit Zweden 7 2. Bekende mensen uit Zweden Inhoud Literatuur 10 Wetenschap 13 Sport 14 Muziek 14 Opdracht 2 Bekende mensen

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

AVONTURENPAKKET DE UITVINDERS

AVONTURENPAKKET DE UITVINDERS LESBRIEVEN LEERLINGEN WERKBLAD LESBRIEF 3: VLIEGEN Verhaal: De Uitvinders en De Verdronken Rivier (deel 3) Vliegen Opdracht 1: Opdracht 2: Opdracht 3: Ontwerp een vliegmachine Proefvliegen: drijven op

Nadere informatie

inhoud blz. De zeppelin 1. Graaf von Zeppelin 2. Hoe vliegt een zeppelin? 3. Zeppelin of blimp 4. De ramp met de Hindenburg 5. Filmpjes Pluskaarten

inhoud blz. De zeppelin 1. Graaf von Zeppelin 2. Hoe vliegt een zeppelin? 3. Zeppelin of blimp 4. De ramp met de Hindenburg 5. Filmpjes Pluskaarten De zeppelin inhoud blz. De zeppelin 3 1. Graaf von Zeppelin 4 2. Hoe vliegt een zeppelin? 7 3. Zeppelin of blimp 10 4. De ramp met de Hindenburg 12 5. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Bronnen en foto s 16 Colofon

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Makers van biodiesel en bioethanol

Makers van biodiesel en bioethanol De Standaard Makers van biodiesel en bioethanol verzuipen donderdag 12 maart 2009 Auteur: BRUSSEL - Verscheidene biodiesel- en bioethanolbedrijven dreigen over de kop te gaan. Hun installaties draaien

Nadere informatie

Indeling hoger onderwijs

Indeling hoger onderwijs achelor & master Sinds enkele jaren is de structuur van het hoger onderwijs in België afgestemd op die van andere Europese landen. Hierdoor kan je makkelijker switchen tussen hogescholen en universiteiten

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

6 In Beeld. Bieke Depoorter

6 In Beeld. Bieke Depoorter 6 In Beeld Bieke Depoorter De 25-jarige fotografe Bieke Depoorter uit Ingooigem besloot pas in het laatste jaar middelbaar, tot verrassing van velen, om fotografie te gaan studeren. Ze trok naar het Kask

Nadere informatie

Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS

Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS Villa Reynaert DE HAND VAN PIETER PORTERS IN TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 56 TIJDLOOS Of je nu tot rust wilt komen tussen zakelijke beslommeringen door of je wilt met je geliefde

Nadere informatie

Majesteit, Koninklijke Hoogheid, excellenties, dames en heren,

Majesteit, Koninklijke Hoogheid, excellenties, dames en heren, Toespraak van de minister-president, mr. dr. Jan Peter Balkenende, bijeenkomst ter ere van de 50 ste verjaardag van de Verdragen van Rome, Ridderzaal, Den Haag, 22 maart 2007 Majesteit, Koninklijke Hoogheid,

Nadere informatie

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even

Nadere informatie

IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL

IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL I N T E R I E U R W Wonen op de Windrichtingen IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL Tekst: ANNEMIE WILLEMSE Foto s: JAN VERLINDE 22 TIJDLOOS TIJDLOOS 23 Na een zoektocht naar de ideale bouwgrond, gingen

Nadere informatie

Wijs Worden. werkboek. deel 1 DAMON

Wijs Worden. werkboek. deel 1 DAMON Wijs Worden werkboek deel 1 DAMON WW wb deel 1 mei2009.indd 1 5/25/09 10:33:45 AM Hoofdstuk 1 Over wat echt belangrijk is Paragraaf 1 Inleiding Opdracht 1, p.8 Hieronder staan twaalf standpunten over wat

Nadere informatie

Design Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art

Design Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Design Document If This Then That HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Concept Iedereen ervaart wel eens stress of een drukke ruimte die ze even teveel wordt waar ze even weg van moeten gaan om tot

Nadere informatie

10. Gebarentaal [1/3]

10. Gebarentaal [1/3] 10. Gebarentaal [1/3] 1 Gebarentalen Stel, je kunt niets horen. Je bent doof. Hoe praat je dan met andere mensen? Je kunt liplezen, maar dat is moeilijk en je mist dan toch nog veel van het gesprek. Bovendien

Nadere informatie

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken De Nederlandse bancaire vorderingen 1 op het buitenland zijn onder invloed van de economische crisis en het uiteenvallen van ABN AMRO tussen

Nadere informatie

Mijn manier Onze wereld uitgedaagd. Welke rol speelt de ondernemer? - Bilderbergconferentie 2016

Mijn manier Onze wereld uitgedaagd. Welke rol speelt de ondernemer? - Bilderbergconferentie 2016 Mijn manier Onze wereld uitgedaagd. Welke rol speelt de ondernemer? - Bilderbergconferentie 2016 Hasmik Matevosyan, mode-onderzoekster Mode-industrie zonder verspilling Hasmik Matevosyan (1987) studeerde

Nadere informatie

SMO abonnement: 40,00 per kalenderjaar, omvat 6 smo-publicaties.

SMO abonnement: 40,00 per kalenderjaar, omvat 6 smo-publicaties. 1 Eindredactie: Tatiana van Lier en Ria Logtenberg Vormgeving: Max Beinema grafische vormgeving Druk: Hooiberg, Epe ISBN-10: 90-6962-225-4 ISBN-13: 978-90-6962-225-5 Bestelnummer: 0335 SMO-2006-1 Den Haag,

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

Gert van der Heiden Maria het Lam Anna Sterrenburg Wytske Benschop

Gert van der Heiden Maria het Lam Anna Sterrenburg Wytske Benschop Gert van der Heiden Maria het Lam Anna Sterrenburg Wytske Benschop Inhoudsopgave: Zo gaat het eruit zien! Wat zijn de mogelijkheden? Waarom hoef je geen pak aan? Een nieuwe uitvinding! Een bewoonster

Nadere informatie

Welkom in een wereld zonder grenzen

Welkom in een wereld zonder grenzen Welkom in een wereld zonder grenzen Truphone is het eerste bedrijf dat daadwerkelijk één wereldwijd communicatiesysteem aanbiedt. Daarnaast bespaart het ons meer kosten dan welk ander bedrijf ook zou kunnen.

Nadere informatie

Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014

Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014 Congres VELOV Elementen voor de toespraak van Pascal Smet Vlaams minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel Mechelen, 26 maart 2014 Nieuwe ontwikkelingen en impulsen op sociaal, cultureel,

Nadere informatie

Initiatiefvoorstel Haagse VVD

Initiatiefvoorstel Haagse VVD Initiatiefvoorstel Haagse VVD Ris 295303 Den Haag Düsseldorf / Den Haag Parijs in 30 min 2025: Met het openbaar vervoer van Den Haag naar Düsseldorf of Parijs in 30 minuten Het lijkt een droom: een rechtstreekse

Nadere informatie

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna.

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. 100 jaar geleden t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. t Is oorlog! Binderveld, Kozen, Nieuwerkerken en Wijer 100 jaar geleden is een

Nadere informatie

Hulp voor uitvinders. Bescherm uw ideeën Patentgeschiedenis Vooraf de aanvraag Is het een creatieve uitvinding? Verkrijgen van een patent

Hulp voor uitvinders. Bescherm uw ideeën Patentgeschiedenis Vooraf de aanvraag Is het een creatieve uitvinding? Verkrijgen van een patent Hulp voor uitvinders Pag. 1 Pag. 2 Pag. 3 Pag. 4 Pag. 5 Bescherm uw ideeën Patentgeschiedenis Vooraf de aanvraag Is het een creatieve uitvinding? Verkrijgen van een patent Bescherm uw ideeën Wanneer u

Nadere informatie

Jongeren ten opzichte van hun eerste job 15-09-2008

Jongeren ten opzichte van hun eerste job 15-09-2008 Jongeren ten opzichte van hun eerste job Samenvatting 15-09-2008 van de resultaten a Market Probe division Doelstelling van het onderzoek 2 3 Kennis over de jongeren ten aanzien van het einde van hun studies

Nadere informatie

IK ZOEK EEN STUDENTENJOB

IK ZOEK EEN STUDENTENJOB Je bent student. Je zoekt een studentenjob. Je gaat naar een interimkantoor. Daar moet je je eerst inschrijven en dan kan je een job krijgen. Wat moet je doen? 1. Vul het inschrijvingsformulier in op blad

Nadere informatie

2. Beter nu dan later

2. Beter nu dan later Daarom Duits 1. Engels is niet voldoende Natuurlijk is kennis van de Engelse taal essentieel, maar: Englisch ist ein Muss, Deutsch ist ein Plus. Uit een enquête onder bedrijven die actief zijn in Duitsland

Nadere informatie

Het is dan ook belangrijk dat jongeren bewust kiezen voor STEM-opleidingen.

Het is dan ook belangrijk dat jongeren bewust kiezen voor STEM-opleidingen. VLAAMS PARLEMENT SCHRIFTELIJKE VRAGEN PASCAL SMET VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS, JEUGD, GELIJKE KANSEN EN BRUSSEL Vraag nr. 219 van 14 januari 2013 van ANN BRUSSEEL Geïntegreerde lerarenopleiding Aandacht

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

Doorbraak in onderzoek naar ME

Doorbraak in onderzoek naar ME Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus

Nadere informatie

OVERAL, variatie vanuit de kern LES- BRIEF. Tweede Fase. Het neutrinomysterie. Foto: CERN

OVERAL, variatie vanuit de kern LES- BRIEF. Tweede Fase. Het neutrinomysterie. Foto: CERN OVERAL, variatie vanuit de kern LES- BRIEF Tweede Fase Het neutrinomysterie Foto: CERN 1 Het was op het nieuws, het was in de krant, iedereen had het er over: neutrino s die sneller gaan dan het licht.

Nadere informatie

Thema: kom er maar eens achter. Moeilijkheid : **** Tijdsduur : *** Juf Yvonne. Natuurkunde en techniek Licht en geluid Geluid&communicatie

Thema: kom er maar eens achter. Moeilijkheid : **** Tijdsduur : *** Juf Yvonne. Natuurkunde en techniek Licht en geluid Geluid&communicatie Thema: kom er maar eens achter Natuurkunde en techniek Licht en geluid Geluid&communicatie Moeilijkheid : **** Tijdsduur : *** Juf Yvonne Doel: Na deze opdracht weet je hoe de ontwikkeling van tele-communicatie

Nadere informatie

Anders bij vroeger? Ge moet gij tegenwoordig om te winnen nog altijd den eersten zijn!

Anders bij vroeger? Ge moet gij tegenwoordig om te winnen nog altijd den eersten zijn! Anders bij vroeger? Ge moet gij tegenwoordig om te winnen nog altijd den eersten zijn! BRK_QUOTES.indd 1 23-02-2009 10:07:25 Ne goeie coureur kon in de Ronde van Vlaanderen echt wel t verschil maken. Gelijk

Nadere informatie

Vraag nr. 219 van 14 januari 2013 van ANN BRUSSEEL

Vraag nr. 219 van 14 januari 2013 van ANN BRUSSEEL VLAAMS PARLEMENT SCHRIFTELIJKE VRAGEN PASCAL SMET VLAAMS MINISTER VAN ONDERWIJS, JEUGD, GELIJKE KANSEN EN BRUSSEL Vraag nr. 219 van 14 januari 2013 van ANN BRUSSEEL Geïntegreerde lerarenopleiding Aandacht

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

7 op 10 internationale bedrijven ondervinden problemen. Vlaamse exportondersteuning onvoldoende gekend en gebruikt

7 op 10 internationale bedrijven ondervinden problemen. Vlaamse exportondersteuning onvoldoende gekend en gebruikt PERSBERICHT Hasselt, 12 april 2012 Onderzoek UNIZO-Limburg en VKW Limburg: 7 op 10 internationale bedrijven ondervinden problemen Vlaamse exportondersteuning onvoldoende gekend en gebruikt UNIZO-Limburg

Nadere informatie

1. Graag had ik volgende gegevens ontvangen betreffende de arbeidsmigratie in de social profit:

1. Graag had ik volgende gegevens ontvangen betreffende de arbeidsmigratie in de social profit: SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 242 van GRIET COPPÉ datum: 20 januari 2016 aan PHILIPPE MUYTERS VLAAMS MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT Buitenlandse werkkrachten - Zorgsector Op mijn schriftelijke

Nadere informatie

INHOUD. Geschiedenis Missie Structuur Onderwijs. Internationaal Netwerk Rankings Personeel Onderzoek

INHOUD. Geschiedenis Missie Structuur Onderwijs. Internationaal Netwerk Rankings Personeel Onderzoek INHOUD Geschiedenis Missie Structuur Onderwijs Internationaal Netwerk Rankings Personeel Onderzoek 2 200 JAAR GESCHIEDENIS 3 TIJDSLIJN 1817 1876-1890 1991 2013 2017 Plechtige opening Onderzoek wordt Naamsverandering

Nadere informatie

Dank u wel kolonel Lambrichts, mevrouw Sybilla Dekker, Generaal, geachte aanwezigen,

Dank u wel kolonel Lambrichts, mevrouw Sybilla Dekker, Generaal, geachte aanwezigen, Spreekpunten staatssecretaris De Vries van Defensie ter gelegenheid van de eerste deeltijdopleiding Middelbare Defensie Vorming te Den Haag. Let op: Alleen gesproken woord geldt! Dank u wel kolonel Lambrichts,

Nadere informatie

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft Lerende gebouwen meer comfort & minder energie 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft 2 e Expert meeting Thermisch Actieve Gebouwen, woensdag 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool

Nadere informatie

Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast

Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast Tekst 4 Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast 5 10 15 20 25 30 35 40 (1) Postbodes gezocht. Standplaats: Reykjavik. Vereist: een goede conditie. Kennis van de IJslandse taal niet nodig. Zomaar

Nadere informatie

Case study: Service en sales gaan samen voor beter klantcontact

Case study: Service en sales gaan samen voor beter klantcontact Case study: Service en sales gaan samen voor beter klantcontact Sales als basis voor klantcontact stimuleert klanttevredenheid Meer dan 900 medewerkers van Transcom Nederland verzorgen dagelijks facilitaire

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B1 nr. 4)

Luisteren: muziek (B1 nr. 4) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

MAAR WEL IN UW BEDRIJF. Vind gratis uw geschikte medewerker WWW.JOBKANAAL.BE. Jobkanaal geeft ook advies over steunmaatregelen, subsidies en HRM.

MAAR WEL IN UW BEDRIJF. Vind gratis uw geschikte medewerker WWW.JOBKANAAL.BE. Jobkanaal geeft ook advies over steunmaatregelen, subsidies en HRM. ze passen NIET altijd IN HET PLAATJE MAAR WEL IN UW BEDRIJF Vind gratis uw geschikte medewerker WWW.JOBKANAAL.BE Jobkanaal geeft ook advies over steunmaatregelen, subsidies en HRM. dirk vekemans Beroep:

Nadere informatie

3D-PROJECT HOOGEVEEN !!! Talentontwikkeling door wetenschap en techniek. Kansen zien is. De aanpak

3D-PROJECT HOOGEVEEN !!! Talentontwikkeling door wetenschap en techniek. Kansen zien is. De aanpak 3D-PROJECT HOOGEVEEN Rotaryclub Staphorst-Reestland Kansen zien is Er is een tekort aan technici en zonder goede technici is het lastig innoveren en zonder innovatie komen duurzame ontwikkelingen niet

Nadere informatie

Trade van de week. Winnen met. Indexopties

Trade van de week. Winnen met. Indexopties Trade van de week Winnen met Indexopties Hoe profiteer je van een stijgende of dalende beurs? Veel traders proberen dit door zelf een aantal aandelen uit de index te kiezen en daar long of short op te

Nadere informatie

Les ballets de monte carlo. volgens henk van cauwenbergh

Les ballets de monte carlo. volgens henk van cauwenbergh Les ballets de monte carlo volgens henk van cauwenbergh tekst GEERT STADEUS foto s HENK VAN CAUWENBERGH De dansers en danseressen van Les Ballets de Monte Carlo genieten wereldfaam. Fotograaf Henk Van

Nadere informatie

Interview met de Nederlandse studenten in de werkgroepen.

Interview met de Nederlandse studenten in de werkgroepen. Wie zijn wij: Daag! Mijn naam is Jorrit en ik ben 23 jaar jong. Ik ben geboren en getogen in Leeuwarden. Ik zit nu in het 2e jaar van de lerarenopleiding Economie. Bij deze wil ik jullie veel plezier en

Nadere informatie

Working with parents. Models for activities in science centres and museums

Working with parents. Models for activities in science centres and museums Working with parents. Models for activities in science centres and museums 1 Indice VOERTUIGEN DIE ROLLEN MECHANICA... 3 1. Kort overzicht van de activiteiten in de workshop... 3 2. Doelstellingen... 3

Nadere informatie

Financiële repressie: twee sleutelwoorden voor elke financieel intermediair in dit decennium. FiDiB, Vught, 17 september 2012

Financiële repressie: twee sleutelwoorden voor elke financieel intermediair in dit decennium. FiDiB, Vught, 17 september 2012 Financiële repressie: twee sleutelwoorden voor elke financieel intermediair in dit decennium FiDiB, Vught, 17 september 2012 Agenda Waar hebben we mee te maken? Structurele gevolgen deze crisis Financiële

Nadere informatie

Alles is in volle opbouw.

Alles is in volle opbouw. Alles is in volle opbouw. Duits paviljoen ook te zien op de vlgd dia Vlgd dia Hall van machines Oud Vlaanderen met het Belfort van Bethune(fr) Hoofdingang aan de Kortrijksesteenweg 2 dia s verder Het Duits

Nadere informatie

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte

Nadere informatie

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you

Reference case Atlas Copco. Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren. Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Vodafone Power to you Atlas Copco gebruikt Vodafone M2M om wereldwijd de klantondersteuning te verbeteren Atlas Copco

Nadere informatie

De Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson

De Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson De Jefferson Bijbel Thomas Jefferson Vertaald en ingeleid door: Sadije Bunjaku & Thomas Heij Inhoud Inleiding 1. De geheime Bijbel van Thomas Jefferson 2. De filosofische president Het leven van Thomas

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Korte beschrijving van het project Inhoud van dit document Contactinformatie Team: Email: Telefoon: Persinformatie

Korte beschrijving van het project Inhoud van dit document Contactinformatie Team: Email: Telefoon: Persinformatie SpaceBillboard Onze missie is om mensen te inspireren en ruimtevaartonderzoek te steunen, door het eerste reclamepaneel ooit in de ruimte te lanceren. Korte beschrijving van het project SpaceBillboard

Nadere informatie

Jeroen Neef: betontimmerman met diploma

Jeroen Neef: betontimmerman met diploma bouwen Magazine over loopbaanontwikkeling en vaktechniek voor werknemers in de bouw en infra nr. 2 april 2011 Jeroen Neef: betontimmerman met diploma Prefab fundering met IJB Smartfoot Uitvoerder Cees

Nadere informatie

Studenten van de elektronica afdeling van het VTI testen de vorig jaar gebouwde Savonius windturbine uit.

Studenten van de elektronica afdeling van het VTI testen de vorig jaar gebouwde Savonius windturbine uit. Studenten van de elektronica afdeling van het VTI testen de vorig jaar gebouwde Savonius windturbine uit. VTI Aalst: een school van techniek en toegepaste wetenschappen. De Beer Gino, http://users.telenet.be/laboee/

Nadere informatie

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer vwo 2003-II

Eindexamen maatschappijleer vwo 2003-II Opgave 1 Armoede en werk 1 Het proefschrift bespreekt de effecten van het door twee achtereenvolgende kabinetten-kok gevoerde werkgelegenheidsbeleid. / De titel van het proefschrift heeft betrekking op

Nadere informatie