Inhoudsopgave. 1. Inleiding Over Pharos 9

Transcriptie

1 Vastgesteld door de directie op 18 april 2012 Goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 25 april 2012

2 Pagina 2 Pharos Jaarverslag 2011

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Over Pharos 9 3. Migrant als klant: versterken rol en regie migranten in de gezondheidszorg Meerjarenprogramma Effectiviteit somatische zorg en preventie/chronische ziekten Meerjarenprogramma Gezondheid migrantenjeugd Meerjarenprogramma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Meerjarenprogramma Vrouwelijke Genitale Verminking Meerjarenprogramma Overige projecten en activiteiten Centrum Gezond Leven Migratie en gezondheid op een rij Oudere migranten, zorg en welzijn Kwaliteitsontwikkeling en borging Academische werkplaats Migranten en Gezondheidszorg Bijzonder Hoogleraar Vluchtelingen en Gezondheid Internationale kennisuitwisseling Nieuwe kennisvragen, netwerken, accountmanagement en acquisitie Gezondheidsbevordering oudere vluchtelingen en migranten Facilitering Landelijk Informatie en Adviespunt Lampion Informatie- en documentatiecentrum Informatie en Adviespunt Informatie en Communicatie Kennisoverdracht via websites Pharos uitgeverij/publicaties Public Relations en Marketing Training en Advies Sociaal jaarverslag 119 Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 3

4 Pagina 4 Pharos Jaarverslag 2011

5 Inleiding Voor u ligt het jaarverslag over 2011 van Pharos, het kennis- en adviescentrum op het terrein van de gezondheid van migranten, vluchtelingen en gezondheid. Pharos werkt gezondheidszorg-breed aan het bevorderen van de kwaliteit en effectiviteit van zorg en de gezondheidsbevordering voor deze groepen. De laatste jaren zetten we waar mogelijk en gevraagd onze kennis ook in voor groepen met beperkte gezondheidsvaardigheden. In 2011 heeft Pharos het aantal partijen met wie we duurzaam samenwerken aan het verbeteren van zorg en preventie voor genoemde groep cliënten aanzienlijk uitgebreid. Onze visie en werkwijze blijken een herkenbare en werkbare invalshoek te bieden voor aanbieders, beroepsgroepen, cliëntenorganisaties, zorgverzekeraars en beleidsmakers. De uitgangspunten kwaliteit van zorg voor alle burgers, geen cultuurspecifieke maar cultuursensitieve zorg en gedeelde verantwoordelijkheid van de zorg en migranten zelf worden inmiddels breed gedragen was voor de gezondheidszorg een bewogen jaar. Het kabinet heeft haar beleid op diverse terreinen van de gezondheidszorg en gezondheidsbevordering gepresenteerd in een reeks van nota s, onder andere in de Landelijke nota gezondheidsbeleid Gezondheid dichtbij, de beleidsbrief Sport en bewegen in Olympisch perspectief, de nota Vertrouwen in de zorg en de beleidsbrief Langdurige zorg. Duidelijk werd ook in welke zaken dit kabinet wilde investeren en in welke niet of minder. Pharos haakte in haar programma s op verschillende manieren in op de beleidsprioriteiten. Kwaliteit en effectiviteit gezondheidszorg en het kwaliteitsinstituut In ons zorgstelsel hanteren we het uitgangspunt dat alle burgers moeten kunnen rekenen op zorg van hoge kwaliteit: snel, goed, veilig en bereikbaar. Gezondheid van burgers is op de eerste plaats van belang voor de kwaliteit van leven van mensen, maar ook voor de samenleving als geheel, de economie, de arbeidsmarkt, participatie en de kosten van zorg. Dat geldt ook voor migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Pharos zette in 2011 in al haar programma s in op verbetering van de kwaliteit, effectiviteit en veiligheid van zorg en preventie voor deze groepen. Op dit terrein is nog veel winst te boeken, blijkt uit diverse businesscases die Pharos ontwikkelde. Er lekt nu gezondheid én geld weg doordat de match tussen de gezondheidszorg en deze cliënten nog onvoldoende is. Er is de afgelopen jaren al veel ontwikkeld op dit terrein. Er is echter weinig bekend over de effectiviteit van de initiatieven en weinig is in de mainstream van reguliere zorg- en preventieprogramma s, standaarden en richtlijnen terechtgekomen. Pharos zet in haar werk daarom in op het doorontwikkelen en onderbouwen van veelbelovende good practices en het borgen hiervan in de reguliere instrumenten voor professionals en cliënten. In 2011 hebben we hierin contact gezocht en samengewerkt met (de kwartiermakers van) het kwaliteitsinstituut, het Platform Zorgstandaarden, de Inspectie, beroepsorganisaties, koepels, opleidingen, Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 5

6 verzekeraars, patiënten- en migrantenorganisaties, ziektespecifieke organisaties als de Nederlandse Diabetesfederatie (NDF) en het Koningin Wilhelmina Fonds (KWF) en andere relevante partijen. We hebben gewerkt aan de aanpassing van een aantal richtlijnen en standaarden in de Jeugdgezondheidszorg en de huisartsenzorg. Met NHG hebben we daartoe een uitstekende en duurzame samenwerking opgebouwd. Ook met het NCJ, het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid hebben we in 2011 de samenwerking opgepakt. Zorg en voorzieningen dichtbij huis Er is brede consensus over het versterken van de beschikbaarheid van zorg en voorzieningen dichtbij huis en van lichtere, vroegtijdige vormen van ondersteuning. In diverse programma s heeft Pharos daar in 2011 aan bijgedragen. Het meerjarenprogramma Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten legde het accent op het verbeteren van de effectiviteit van de eerstelijnszorg en met name de huisartsenzorg. Samen met de NHG en de LHV werd een succesvolle Masterclass voor huisartsen in achterstandswijken opgezet en uitgevoerd. Pharos bereikte hiernaast honderden huisartsen met andere vormen van bijscholing én met de nieuwe website huisarts-migrant.nl. De lancering van deze website was een van de hoogtepunten in Met de website krijgen huisartspraktijken snel toegang tot informatie over specifieke aspecten van ziekten en behandelingen bij allochtone patiënten. De site heeft in korte tijd aanzienlijke bekendheid gekregen. In 2011 hebben we ook de samenwerking met andere eerstelijnshulpverleners opgepakt: doktersassistenten, verpleegkundigen en verzorgenden en fysiotherapeuten. Gezondheid jeugd De gezondheidsbevordering en weerbaarheid van de jeugd en laagdrempelige vormen van ondersteuning staan hoog op de agenda. De Centra voor Jeugd en Gezin bieden in principe een goede kans om ook ouders uit lage inkomens- en opleidingsgroepen en met een migrantenachtergrond op een laagdrempelige wijze en dichtbij huis te ondersteunen. We zijn dan ook verheugd dat we in 2011 samen met Forum en Mexit de handreiking Bereik alle doelgroepen optimaal bedoeld voor de Centra voor Jeugd en Gezin, hebben kunnen uitbrengen. Daarnaast zijn vele gemeenten en CJG s over dit zelfde thema geadviseerd. In het meerjarenprogramma Gezondheid en Jeugd was in 2011 ook aandacht voor het stimuleren van bewegen/sport en het tegengaan van overgewicht. In haar programmering vanaf 2012 zet Pharos hier verder op in, evenals op weerbaarheid en de inzet van social media. Eigen verantwoordelijkheid en zelfmanagement Behalve de verantwoordelijkheid die de zorgsector en professionals hebben om goede zorg te bieden geldt omgekeerd voor burgers dat zij verantwoordelijk zijn voor een effectief gebruik van het stelsel en voor hun eigen gezondheid en keuzes. Tegen deze achtergrond startte Pharos in 2011 het meerjarenprogramma Migrant als klant. Pharos werkt hierin samen met onder andere het Nederlandse Patiënten Pagina 6 Pharos Jaarverslag 2011

7 en Consumentenfederatie (NPCF), Zorgbelang Nederland, LOC Zeggenschap in zorg en migrantenorganisaties. In 2011 organiseerden we voor de tweede maal met de RVZ een conferentie over de positie en rol van de migrant als klant in het zorgstelsel ( Het heft in eigen handen ). Met diverse patiënten- en cliëntenorganisaties werkten we in 2011 aan het actiever betrekken van migranten in hun werk én aan het opzetten van een nieuw programma ouderenzorg. Daarnaast zetten we in 2011 het Platform cultuursensitief zelfmanagement op, waarin vele partijen met elkaar samenwerken op dit thema. Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Pharos is van oudsher actief op het terrein van gezondheid van en zorg aan asielzoekers en vluchtelingen. Pharos ondersteunt reguliere voorzieningen om ook aan deze groep cliënten passende zorg te bieden. In 2011 is er in Europees verband het vroegsignaleringsinstrument Protect ontwikkeld. Met dit instrument kunnen professionals kwetsbare asielzoekers vroegtijdig identificeren. Zowel in Nederland als in Europa is het instrument positief ontvangen. In 2011 is er ook aandacht besteed aan gezonde voeding in azc s, gezondheid bij terugkeer, de preventie van kindermishandeling en van psychische problematiek van asielzoekers. Rondom dit laatste zijn bestaande preventiemethodes in kaart gebracht en aanbevelingen gedaan om het aanbod te verbeteren. Vrouwelijke genitale verminking (VGV) Sinds de jaren 90 heeft Nederland beleid gericht op het bestrijden van VGV. Pharos vervult de rol van landelijk kenniscentrum op dit terrein. Al jaren ontbreekt het aan goede cijfers over de prevalentie van VGV in Nederland. In 2011 is een voorstel ontwikkeld en gefinancierd voor een onderzoek waarmee beter inzicht gekregen kan worden in de feiten en cijfers. Het gaat hierbij om het risico om besneden te worden, aantallen vrouwen die besneden zijn, en hoe vaak er in Nederland besneden wordt. Het onderzoek start in In 2011 en komende jaren staat verder het verbeteren van de medische en psychosociale zorg aan reeds besneden vrouwen op de agenda. Pharos en het RIVM Centrum voor Gezond leven (CGL) Pharos werkt gezondheidszorg breed en participeert in het RIVM Centrum voor Gezond Leven. Ook in 2011 hebben we onze expertise ingezet om handleidingen, bestaande kennis en interventies ook voor groepen met beperkte gezondheidsvaardigheden en migranten geschikt en effectief te maken. In 2011 hebben we bijgedragen aan de lancering van de handleiding gezonde School MBO en de versterking van de samenwerking tussen kenniscentra onderling en kenniscentra met het veld. In hoofdstuk 8 worden de werkzaamheden en activiteiten die Pharos in 2011 heeft uitgevoerd ten behoeve van het CGL beschreven. VWS en andere financiering In de programma s treft u projecten aan met verschillende soorten financiering: Projecten die volledig uit de VWS - subsidie voor het programma worden gefinancierd. Projecten die uit de VWS - subsidie voor het programma worden gefinancierd, gecombineerd met aanvullende financiering. Projecten waarvoor volledig elders financiering wordt gezocht of al is gevonden. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 7

8 Opbouw jaarverslag Na hoofdstuk 2 Over Pharos waarin we u een beeld geven van missie, visie en profiel van Pharos vindt u in hoofdstuk 3 tot en met 9 de verantwoording van de meerjarenprogramma s en de overige activiteiten in 2011: Hoofdstuk 3 Migrant als klant: versterken rol en regie migranten in de gezondheidszorg Hoofdstuk 4 Effectiviteit somatische zorg en preventie/chronische ziekten. Hoofdstuk 5 Gezondheid migrantenjeugd Hoofdstuk 6 Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Hoofdstuk 7 Preventie Vrouwelijke Genitale Verminking Hoofdstuk 8 Overige projecten en activiteiten Hoofdstuk 9 Informatie en communicatie In hoofdstuk 10 vindt u het sociaal jaarverslag. Hoofdstuk 11 bevat de jaarrekening over Het jaarverslag sluit af met hoofdstuk 12 waarin de bestuurs- en adviesorganen van Pharos beschreven zijn. Drs. M.T.M. van Berkum Directeur Pharos Pagina 8 Pharos Jaarverslag 2011

9 Over Pharos Pharos, landelijk kennis- en adviescentrum, is gespecialiseerd in: de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg voor migranten, vluchtelingen en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De gezondheid van deze groepen. Missie Pharos Vanuit het uitgangspunt goede zorg voor iedereen, zet Pharos kennis en advies in om de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg voor deze groepen te stimuleren en hun gezondheid te bevorderen. Pharos hanteert de definitie van gezondheid van de World Health Organization (WHO): een staat van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts het ontbreken van een ziekte of gebrek. Visie Pharos werkt vanuit de volgende visie: Het vraagstuk van gezondheidszorg voor migranten, vluchtelingen en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is een gewoon vraagstuk van kwaliteit en effectiviteit van zorg. De gebruikelijke sturingsinstrumenten voor kwaliteit kunnen hierbij ingezet worden. Uitgangspunt in ons stelsel is het principe dat iedere cliënt recht heeft op kwalitatief goede zorg. Dat geldt ook voor migranten en vluchtelingen. Zij zijn individuele zorgvragers met een aantal specifieke kenmerken. Goede zorg aan migranten betekent geen cultuurspecifieke zorg, maar cultuursensitieve zorg. Ook binnen autochtone bevolkingsgroepen zijn grote verschillen. Oog voor diversiteit en specifieke achtergrond, zoals voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden, bevordert zorg op maat in den brede. Het is zaak ervoor te zorgen dat het reguliere stelsel voor de gezondheidszorg (de driehoek van zorgaanbieders, financiers en cliënten) voor alle burgers goed werkt. De zorgsector en professionals hebben een verantwoordelijkheid om ook deze groepen goede zorg te bieden. Omgekeerd geldt hetzelfde, cliënten zijn medeverantwoordelijk voor een effectief gebruik van het stelsel en verantwoordelijk voor hun eigen gezondheid en keuzes hierbinnen. Er is aanzienlijke gezondheidswinst en kostenreductie te boeken als de gezondheidszorg effectiever is voor migranten en burgers met beperkte gezondheidsvaardigheden. Profiel Pharos is een onafhankelijk kennis- en adviescentrum. Zij is zowel kennisproducent als kennismakelaar. Zij werkt op geleide van de vraag en ondersteunt landelijke en lokale partijen, professionals en migranten- en cliënten/patiëntenorganisaties. Pharos ontwikkelt kennis samen met hen. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 9

10 Haar expertise en inzet richten zich op de hele gezondheidszorg en op alle terreinen die voor gezondheidsbeleid van belang zijn. Pharos beschikt over in 30 jaar opgebouwde expertise en brede netwerken op dit terrein. Hierdoor is zij bij uitstek de organisatie waar je terecht kunt als je wilt weten hoe je ervoor kunt zorgen dat de kwaliteit en effectiviteit van gezondheidszorg ook gegarandeerd zijn voor migranten, vluchtelingen en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De kennis van Pharos steunt op drie bronnen: Wetenschappelijke kennis. Praktijkkennis van zorg- en hulpverleners en andere actoren. Ervaringskennis van cliënten. Pharos zet zich in om reeds bestaande kennis beter te benutten, te verbinden en praktisch inzetbaar te maken. Diensten en producten van Pharos Informatie, advies en ondersteuning van lokale professionals en partijen. Onderzoeken en quick scans. Beschikbaar stellen state of the art kennis en informatie over: - de gezondheid van migranten, vluchtelingen en groepen met beperkte gezondheids-vaardigheden. - de toegankelijkheid, kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg voor deze groepen. Interventies en good practices op het gebied van: - gezondheid van migranten, vluchtelingen en burgers met beperkte gezondheidsvaardigheden. - het bevorderen van de toegankelijkheid, de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg en voorzieningen voor deze doelgroepen. - preventie van meisjesbesnijdenis. Het gaat hierbij doorgaans om het aanpassen en aanvullen van reguliere en reeds bestaande interventies, zodat deze ook bruikbaar zijn voor deze groepen. Verspreiding en ondersteuning bij implementatie van methodieken en interventies. Aanvulling van bestaande richtlijnen en kwaliteitscriteria zodat ze ook toepasbaar zijn voor zorg aan migranten en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden. Ondersteuning op het terrein van samenwerking met de doelgroepen. Bijdragen aan curricula van opleidingen. Stimuleren en organiseren van kennisuitwisseling en kennisnetwerken. Deskundigheidsbevordering, trainingen en (bij)scholing op maat. Publicaties. Debatten, congressen, expertmeetings, werkconferenties en dergelijke. Beleidssignalering en advisering. Samenwerkingspartners en klanten van Pharos Pharos werkt gezondheidszorgbreed en heeft een breed en gevarieerd netwerk met klanten, veldpartijen, professionals, patiënten- en cliëntenorganisaties, zelforganisaties en andere kenniscentra. Als specialistisch kenniscentrum maakt Pharos graag gebruik van de expertise van andere kenniscentra en universiteiten en werkt regelmatig met hen samen in programma s en projecten. Partners en klanten zijn onder andere: Pagina 10 Pharos Jaarverslag 2011

11 Zorgprofessionals en aanbieders in de huisartsen- en specialistische zorg, jeugdgezondheidszorg (JGZ), jeugdzorg en -hulpverlening, Centra voor Jeugd en Gezin (CJG), verloskundige zorg, maatschappelijk werk en maatschappelijke opvang, Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdiensten (GGD-en), fysiotherapie, MEE- organisaties, de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ), ouderenzorg en Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK s). Beroeps- en koepelorganisaties als de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN), Orde van medisch Specialisten, Johannes Wier Stichting, Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), Geestelijke Gezondheidszorg Nederland (GGZ Nl), Geneeskundige en Gezondheidsdiensten Nederland (GGD Nederland), ActiZ brancheorganisatie van ondernemers in de verpleegen verzorgingshuiszorg, thuiszorg, jeugdgezondheid- en kraamzorg, Landelijk Kenniscentrum LVG (Licht Verstandelijk Gehandicapten), Aedes brancheorganisatie voor woningcorporaties, Nederlands Genootschap Fysiotherapie, Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen. Patiënten en cliëntenorganisaties: PGOsupport, onafhankelijke netwerkorganisatie voor patiënten-gehandicapten- en ouderenorganisaties, Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), LOC Zeggenschap in zorg, Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM), CSO Koepel van ouderenorganisaties, Chronisch zieken en Gehandicapten Raad Nederland (CG raad), Zorgbelang Nederland en lokale belangenbehartiging, Cliëntenbelang, St. Allochtonen met Kanker (SAK). Centrum Klantervaring Zorg. Zorgverzekeraars: Zorgverzekeraars Nederland, Agis Achmea, Menzis, CZ, College voor Zorgverzekeringen, stichting Miletus samenwerkingsverband van zorgverzekeraars voor het meten van de ervaringen van de patiënt in de zorg. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Centrum Gezond Leven (CGL), ZonMw, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), Movisie, Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), Kenniscentrum seksualiteit Rutgers WPF, Soa-Aids Nederland, Nederlands Jeugdinstituut (NJI), Trimbos, Mikado, Stivoro, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB), Forum, Vilans, Schorer, Voedingscentrum, Stichting Consument en Veiligheid, kenniscentrum Overgewicht, Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (Nivel), Nederlandse Organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek ( TNO), Verwey-Jonker Instituut. Centraal Begeleidingsorgaan/kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg (CBO). Vereniging van Nederlandse gemeenten (VNG) en gemeenten. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ministerie van Binnenlandse Zaken Diabetesfederatie, Diabetesvereniging Nederland, Diabetesfonds, Reumapatiëntenbond, Stichting allochtonen en kanker, KWF kankerbestrijding, Nederlandse Hartstichting Universiteiten en academische ziekenhuizen. Opleidingsinstituten. Bureau Medische Advisering van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (BMA/IND) en Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA.) Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants (Picum) en Dokters van de wereld. Federatie van Somalische Associaties in Nederland (FSAN), Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON), St. Marokkaanse Nederlanders en andere organisaties van migranten/vluchtelingen. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 11

12 Nidos onafhankelijke (gezins)-voogdij instelling voor alleenstaande minderjarige asielzoekers, Defence for children, LOWAN landelijk steunpunt voor het onderwijs aan nieuwkomers VluchtelingenWerk Nederland, Amnesty, Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF, Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek (IMMO), Zorg voor Asielzoekers met Psychische Problemen (ZAPP), Stichting Vluchtelingen Organisaties Rijnmond. Raad voor Volksgezondheid en Zorg (RVZ), Raad Gezondheidsonderzoek, Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ), Raad voor de Kinderbescherming. Cordaid, Internationale Organisatie voor Migratie (IOM), Stichting Hit, Healthnet TPO. Pharos en het RIVM Centrum voor Gezond leven (CGL) Pharos werkt gezondheidszorg breed en participeert ook in het RIVM Centrum voor Gezond leven. Pharos levert in het Centrum voor Gezond Leven een bijdrage aan de samenwerking en afstemming tussen kenniscentra onderling en tussen kenniscentra en het veld. Pharos brengt haar expertise in op het gebied van gezondheid van migranten en vluchtelingen en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden om kennis, interventies en andere instrumenten ook voor deze doelgroepen geschikt en toegankelijk te maken. Pagina 12 Pharos Jaarverslag 2011

13 Migrant als klant: versterken van rol en regie van migranten in de gezondheidszorg Meerjarenprogramma Inleiding Versterken van de rol en positie van klanten is één van de uitgangspunten in het gezondheidsstelsel. Verzekeraars, aanbieders en gebruikers hebben ieder hun eigen verantwoordelijkheid in het realiseren van cliëntgerichte zorg. Migranten vormen een grote groep klanten, zij maken zo n 20 procent van de bevolking uit. Net als andere Nederlanders hebben zij een eigen verantwoordelijkheid om hun zorgvraag kenbaar te maken aan aanbieders en verzekeraars en effectief gebruik te maken van het zorgstelsel. Dat gaat niet iedereen even gemakkelijk af. Tegen deze achtergrond startte Pharos in 2010 het meerjarenprogramma Migrant als klant. Het programma stelt migranten in staat beter hun verantwoordelijkheid in het zorgstelsel te nemen. De Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), Zorgbelang Nederland, LOC Zeggenschap in zorg en migrantenorganisaties dragen actief bij aan de realisatie ervan. Zo traint de NPCF medewerkers om migranten daadwerkelijk bij de patiëntorganisaties te betrekken. De zorgverzekeraars Azivo en Agis/Achmea hebben een aanpak om de zorgvraag van allochtone cliënten te achterhalen. Het programma besteedt ook aandacht aan laaggeletterdheid, gezondheidsvaardigheden en zelfmanagement. De tijd voor dit programma is rijp. Dit bleek onder andere toen de aanmeldingen voor het coachingstraject Patiëntenorganisaties bekennen kleur van Pharos en PGOsupport, onafhankelijke netwerkorganisatie voor patiënten-, gehandicapten- en ouderenorganisaties, binnen korte tijd binnenstroomden. Organisaties zoals Alzheimer Nederland en het Astma Fonds worden in dit traject gecoacht en getraind in het betrekken van migranten bij hun activiteiten. Het draagvlak voor dit programma bleek ook uit de grote opkomst op de conferentie Het heft in eigen handen die Pharos en de Raad voor Volksgezondheid en Zorg (RVZ) voor de tweede maal organiseerden. Verschillende partijen maakten duidelijk dat de plannen die tijdens de eerste conferentie werden gemaakt, ook zijn opgepakt. Doelstellingen meerjarenprogramma De kennis en deskundigheid van Pharos inzetten voor: Het zichtbaar maken van de zorgvraag, patiëntervaringen en de klanttevredenheid van allochtone klanten. Het aanvullen en verankeren van kwaliteitsnormen voor goede en verantwoorde zorg vanuit het perspectief van diversiteit. Bevorderen dat migranten hun rol als zorgklant versterken en inzetten bij verbetertrajecten gericht op toegankelijkheid en kwaliteit van de zorg. Het versterken van de rol van migranten naar verzekeraars en gemeenten. Stimuleren van zelfmanagement en gezondheidsvaardigheden. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 13

14 Activiteiten meerjarenprogramma Migrant als Klant Patiëntervaringen en klanttevredenheid van allochtone cliënten Patiënt- en klanttevredenheidsmetingen zijn een goed middel om de zorg te blijven verbeteren. De Consumer Quality-index (CQ-index), het standaard meetinstrument in de zorg, heeft een lage respons onder cliënten van migrantenafkomst. Dit project is ontstaan op initiatief van het Centrum Klantervaring Zorg (CKZ). Samen met het Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL) ontwikkelt Pharos vier vragenlijsten binnen de CQ-index (Huisartsenzorg, Ziekenhuiszorg, Thuiszorg en Kraamzorg) die geschikt zijn voor gebruik door migranten. Samen met zo n honderd migranten heeft de projectgroep kritisch bekeken welke aanvullingen op de vragenlijsten precies nodig zijn. Dit vanuit het uitgangspunt algemeen waar mogelijk en specifiek waar nodig. Er is dus expliciet niet voor gekozen om een aparte methodiek voor migranten te ontwikkelen en evenmin om aanpassingen op te nemen in een apart addendum. In 2012 worden de conceptvragenlijsten getest en gevalideerd en wordt de implementatie voorbereid. De informatie uit de CQ-index helpt zorgaanbieders om het zorgaanbod verder te verbeteren en verzekeraars om de zorg gericht in te kopen. Hieronder staat een tussentijdse rapportage. Doel Kennis en deskundigheid van Pharos inzetten om de patiëntervaringen en klanttevredenheid van ook allochtone klanten zichtbaar te maken, zodat deze gebruikt kunnen worden voor verbetering van kwaliteit en aansluiting van het aanbod. Activiteiten 2011 Organiseren van een bijeenkomst over de opzet en systematiek van het project voor vertegenwoordigers van migrantenpatiëntenorganisaties, branche- en cliëntenorganisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars. Verwerven van medewerking van organisaties uit de huisartsenzorg, ziekenhuiszorg, kraamzorg en thuiszorg, die meewerken aan het project aanpassing CQ-index en bij het werven van respondenten uit migrantengroepen. Organiseren van focusgroepgesprekken met migranten. Daarin is met een representatieve groep migranten gekeken naar de kwaliteit en bruikbaarheid van de CQ-index. Starten van het traject om de CQ-index aan te passen in samenwerking met de genoemde zorginstellingen. Resultaten 2011 Ter voorbereiding van de focusgroepsgesprekken is een bijeenkomst met sleutelfiguren van diverse migrantenorganisaties - zowel eerste- als tweede generatie migranten - georganiseerd over de systematiek van het meten van patiëntervaringen. Resultaat van de bijeenkomst was dat duidelijk werd wat de vraagstelling zou moeten zijn voor de focusgroepen van migranten en hoe de werving voor focusgroepen aangepakt kon worden. De samenwerking met vertegenwoordigers van de zorgorganisaties en diverse (migranten)patiënten/cliëntenorganisaties is gestart ten behoeve van de implementatie van de CQ-index in Er hebben twaalf focusgroepsgesprekken plaatsgevonden. De gesprekken hebben geleid tot een reeks aanvullingen op de CQ-index. Daarmee is deze meer cultuursensitief geworden. Pagina 14 Pharos Jaarverslag 2011

15 Het project ter aanpassing van de CQ-index loopt voor op schema. De goede samenwerking met Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL), Centrum Klantervaring Zorg (CKZ) en de actieve betrokkenheid van ziekenhuizen, huisartsen en vertegenwoordigers van thuiszorg en kraamzorg heeft hieraan bijgedragen. Tussentijdse resultaten van het project zijn gepresenteerd op de conferentie die de Raad voor Volksgezondheid en Zorg (RVZ) en Pharos op 1 november 2011 organiseerden. Aanpassing van de CQ-index vragenlijsten zal aanbieders van zorg in ziekenhuizen, de kraamzorg, de huisartsenzorg en thuiszorg een instrument in handen geven dat de klantervaringen van de volledige populatie meet en zo het zorgaanbod beter te doen aansluiten. Verzekeraars helpt het om zorg gerichter in te kopen. In de komende periode zal dit instrument worden geïmplementeerd. Samenwerkingspartners Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL) en Centrum Klantervaring Zorg (CKZ), huisartsenpraktijken in Amsterdam, Nijmegen en Zaanstad, HagaZiekenhuis van Den Haag, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam, Nederlandse Beroepsvereniging voor Kraamverzorgenden, thuiszorgorganisatie Cordaan, ActiZ brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzorgingshuiszorg, thuiszorg, jeugdgezondheid- en kraamzorg, Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Agis Zorgverzekeringen, Zorgbelang Nederland, LOC Zeggenschap in zorg, Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM), Mammarosa (patiëntenvereniging voor vrouwen met borstkanker), Oscar Nederland (multi-etnische stichting voor patiënten en dragers van sikkelcelziekte en Thalassemie), Stichting Miletus samenwerkingsverband van zorgverzekeraars voor het meten van de ervaringen van de patiënt in de zorg. Activiteiten in dit project zijn mede mogelijk gemaakt door VWS subsidie gecombineerd met aanvullende financiering van het fonds PGO (patiëntenorganisaties, gehandicaptenorganisaties en ouderenbonden) in samenwerking met het CKZ en NIVEL. 2. Versterken cliëntenparticipatie Migranten(organisaties) voelen zich zeker betrokken bij het debat over de kwaliteit van zorg, maar zijn minder bekend met bestaande vormen van cliëntenparticipatie. Migrantenorganisaties en landelijke cliënten/patiëntenorganisaties hebben aangegeven dat ze met elkaar in gesprek willen gaan over participatie in reguliere medezeggenschapsstructuren en patiëntenorganisaties. Dat vraagt om een open houding aan beide kanten. Een gemeenschappelijke aanpak versterkt de rol en regie van alle cliënten in het zorgstelsel. De samenwerking tussen migrantenorganisaties en de reguliere patiëntenorganisaties heeft in het afgelopen jaar een flinke impuls gekregen. Dat leverde tastbare resultaten op, bleek op de jaarlijkse conferentie Het heft in eigen handen van Raad voor Volksgezondheid en Zorg (RVZ) en Pharos. Doel 2014 Kennis en deskundigheid van Pharos inzetten om evenredige participatie van migranten te realiseren in cliëntenraden en patiëntenorganisaties. Activiteiten 2011 Organiseren van een publiek debat in samenwerking met de RVZ voor (migranten)cliënten/patiëntenorganisaties, zorgaanbieders en verzekeraars over cliëntenparticipatie van allochtonen. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 15

16 Organiseren van een panelbijeenkomst met migranten over inkoopcriteria van de Geestelijke gezondheidszorg (GGZ), als voorbeeld van een good practice van patiëntenparticipatie. Schrijven van een rapport met aanbevelingen over het aanpassen van inkoopcriteria in de GGZ. Resultaten 2011 De conferentie Het heft in eigen handen (publiek debat) - georganiseerd samen met RVZ op 1 november 2011 in Utrecht was een succes en trok bijna 200 deelnemers. Hieronder waren medewerkers van zorgaanbieders, zorgverzekeraars, ambtenaren, patiënten- en cliëntenorganisaties, kenniscentra, Wmo-raden (wet maatschappelijke ondersteuning), universiteiten en Vluchtelingenwerk. Centraal stond welke successen zijn geboekt en wat kunnen cliënten zelf doen om de zorg goed te laten aansluiten bij hun vraag. Duidelijk werd dat er daadwerkelijk een omslag plaatsvindt: het perspectief van migranten wordt in toenemende mate geïncludeerd door toedoen van de aanwezige organisaties en door migranten zelf. Samen met Cliëntenbelang Amsterdam is een lokale panelbijeenkomst met migranten georganiseerd over inkoopcriteria voor de GGZ. (Zie project 4 Versterking rol van migranten naar zorgverzekeraars en gemeenten). Een rapport met aanbevelingen over inkoopcriteria in de GGZ is gepresenteerd aan zorgverzekeraars, patiënten/cliëntenorganisaties en migrantenorganisaties. Tijdens een derde bijeenkomst met 20 deelnemers uit migranten- en zorgbelangorganisaties is van gedachten gewisseld over de implicaties van het Wetsvoorstel Cliëntenrechten Zorg (WCZ). Het resultaat: een overzicht van aandachtspunten voor de voorlichting over deze wet als het gaat om mensen met lage gezondheidsvaardigheden. Deze kunnen als aanbeveling worden meegenomen bij het implementatietraject van de wet. Pharos en PGOsupport (onafhankelijke netwerkorganisatie voor patiënten-, gehandicapten en ouderenorganisaties) hebben besloten een coachingstraject Patiëntenorganisaties bekennen kleur te ontwikkelen. Dit eenjarige traject richt zich op patiëntenorganisaties en mikt op duidelijke resultaten in het betrekken van migranten. Binnen korte tijd stroomden de aanmeldingen binnen voor dit traject. De start van het traject is in Pharos heeft twee workshops georganiseerd op de NPCF-Conferentie Door de cliënt bekeken. Onderwerp: inzicht krijgen in klantervaringen en -behoeften bij migranten door cliëntenpanels. De aanwezigen hebben concrete handvatten gekregen om hiermee aan de slag te gaan. Pharos heeft voor het Landelijk Steunpunt Medezeggenschap (LSR) een training aan leden van cliëntenraden verzorgd over het vormgeven van participatie van migranten. Samenwerkingspartners Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (RVZ), PGOsupport, Cliëntenbelang Amsterdam, Agis/Achmea, Regionale Zorgbelang organisaties, Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM), Nederlandse Patenten Consumentenfederatie (NPCF). 3. Kwaliteitscriteria voor goede en verantwoorde zorg Kwaliteitscriteria, zorgstandaarden en richtlijnen hebben meer gebruikswaarde als ze gebaseerd zijn op de kwaliteitsverwachting van de hele bevolking. In 2011 zouden we aandacht besteden aan de kwaliteitsverwachting van allochtone cliënten in de gehandicaptenzorg. Aan het begin van het jaar 2011 is besloten dit te wijzigen en de activiteiten vooral te richten op de ouderenzorg (dit is toegelicht in de brief aan VWS over wijzigingen jaarplan 2011 d.d. 25 oktober 2011, kenmerk /CdK). De groep oudere migranten neemt de komende jaren sterk in Pagina 16 Pharos Jaarverslag 2011

17 omvang toe. Er wordt een explosieve toename van het aantal demente ouderen verwacht. Ook thema s als veilig medicijngebruik, voorkomen van valincidenten en het stimuleren van meer beweging vragen in dit kader de aandacht. Deze ontwikkelingen waren aanleiding om, in samenwerking met de CSO Koepel van ouderenorganisaties en het Netwerk Oudere Migranten Organisaties (NOOM), een ouderenprogramma op te zetten waarbinnen deze thema s worden opgepakt. Zowel ouderenorganisaties als aanbieders van ouderenzorg signaleren dat het aanbod op het gebied van zorg en welzijn onvoldoende aansluit bij de vraag van oudere migranten. Hoewel er veel goede projecten zijn, bereiken ze deze groep in onvoldoende mate. De genoemde partijen hebben behoefte aan een richtinggevend kader voor passende arrangementen van zorg en welzijn voor oudere migranten. Zeker ook omdat de groep oudere migranten de komende jaren sterk in omvang toeneemt. Doel Monitoren van gezondheid en het zorggebruik van oudere migranten, stimuleren van de participatie van de oudere migrant als klant in het zorgstelsel en doorontwikkelen van veelbelovende good practices in de ouderenzorg voor gebruik bij migranten en deze landelijk uitrollen. Activiteiten 2011 Afspraken maken over ontwikkeling kwaliteitscriteria voor goede en toegankelijke ouderenzorg. Inspectie adviseren over criteria aan de hand waarvan zij toezicht kan houden op toegankelijkheid, kwaliteit en uitkomsten van zorg voor alle burgers, dus ook oudere migranten. In overleg met CSO Koepel van ouderenorganisaties en Netwerk Oudere Migranten Organisaties (NOOM) samenwerkingspartners zoeken bij de uitvoering van het ouderenprogramma. Voorbereiding en programmering meerjarig ouderenprogramma. Resultaten 2011 Samenwerking met NOOM en CSO heeft geresulteerd in een meerjarenprogramma voor ouderen en zorg dat start in Op basis van een quick scan in het veld zijn programmalijnen bepaald. Gezamenlijk zal gewerkt worden aan goede informatie over het zorgaanbod, doorontwikkelen van good practices in ouderenzorg voor migranten, versterken van cliëntparticipatie en aanvullen van kwaliteitscriteria in de zorg met cultuursensitieve elementen. Na overleg met het veld is bepaalde welke thema s hierbinnen voorrang verdienen: dementie, terugdringen overbelasting mantelzorgers, veilig medicijngebruik, bewegen en valpreventie en valideren van kwaliteitscriteria voor ouderen. Met NOOM, CSO en Zorgbelang Nederland is afgesproken de basisset van kwaliteitscriteria voor chronische zorg vanuit patiënten perspectief te valideren voor gebruik bij oudere migranten. Hierbij wordt uit gegaan van de criteria die de NPCF, Zorgbelang Nederland en zes grote patiëntenverenigingen hebben opgesteld in het programma Kwaliteit in zicht. Een uitgewerkt project aanpak van dit traject is beschreven. De uitvoering vindt in 2012 plaats en wordt gefinancierd in het kader van het Nationaal Programma Ouderen. Aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) is advies uitgebracht met betrekking tot goede zorg voor kwetsbare ouderen in de thuissituatie. CSO, NFU (Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra) en ZonMw ontwikkelen een visiedocument Toekomstige ouderenzorg; kernwaarden, opbrengsten en perspectief. Hierin is het perspectief van oudere migranten meegenomen. Pharos heeft de deelname van oudere migranten aan dit visietraject georganiseerd. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 17

18 Pharos heeft als panellid actief deelgenomen aan het slotdebat van het meerjarenprogramma Kleurrijke Zorg van ActiZ en VGN. Een presentatie over ouderenbeleid en participatie van oudere migranten is gehouden op een themadag van NOOM op 31 maart. Samenwerkingspartners CSO Koepel van ouderenorganisaties, Netwerk Oudere Migranten Organisaties (NOOM), stichting Alzheimer Nederland, Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM), Mezzo Landelijke Vereniging voor mantelzorgers en vrijwilligerszorg, Nederlands patiënten en Consumenten Federatie (NPCF), Netwerk Utrecht Zorg voor Ouderen (NUZO), Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB), Consument & Veiligheid. 4. Versterking rol van migranten naar zorgverzekeraars en gemeenten Cliënten kunnen in ons zorgstelsel verzekeraars en gemeenten prikkelen tot een beter aanbod en tot het contracteren van aanbieders die goed presteren op criteria die voor hen belangrijk zijn. Dat geldt ook voor allochtone cliënten. Hiermee nemen zij ook zelf regie en verantwoordelijkheid voor het ontvangen van passende zorg. Pharos heeft in 2011 geïnventariseerd hoe gemeenten migranten betrekken bij het Wmo-inkoopbeleid (Wet maatschappelijke ondersteuning). Daarnaast is ervaring opgedaan met een instrument om migranten te betrekken bij het formuleren van inkoopcriteria van de zorgverzekeraars. Doel Kennis en deskundigheid van Pharos inzetten om migranten te stimuleren hun rol als klant van zorgverzekeraars en als actieve burger in gemeenten waar te maken zodat zorgverzekeraars en gemeenten, aanbieders contracteren die ook voor dit deel van de bevolking kwalitatief goede en effectieve zorg/diensten bieden. Activiteiten 2011 Uitvoeren van een quick scan naar Wmo-inkoopbeleid in Den Haag, Utrecht, Rotterdam, Amsterdam (G4). Organiseren van een lokale bijeenkomst ter bevordering van de dialoog tussen migrantencliënten, een zorgaanbieder en zorgverzekeraars over inkoop van cultuursensitieve zorg. Ondersteunen van een traject om voorlichtingsmateriaal voor migranten over het zorgverzekeringsstelsel te ontwikkelen dan wel aan te passen. Resultaten 2011 Versterken rol migranten naar gemeenten In kaart is gebracht de wijze waarop de G4 aandacht hebben voor kwetsbare groepen migranten in het Wmo-beleid en hoe dat zijn weerslag krijgt in het contracteren van zorg. Tevens zijn good practices verzameld. De uitkomsten van de verkenning zijn samengebracht in het rapport De Wmo en oudere migranten, een verkenning in de G4 (Den Haag, Utrecht, Rotterdam, Amsterdam). Het rapport is vervolgens besproken op een bijeenkomst met 17 deelnemers van gemeenten, Wmo-raden, cliënten- en migrantenorganisaties. In 2012 start in samenwerking met de G4 en andere steden een vervolgtraject over het inkoopbeleid binnen de Wmo. Pagina 18 Pharos Jaarverslag 2011

19 Versterken rol migranten naar verzekeraars middels cliëntenpanels en aanpassing inkoopcriteria Samen met Cliëntenbelang Amsterdam is via een bijeenkomst met ervaringsdeskundige migranten, deskresearch en interviews in kaart gebracht wat de kansen en knelpunten in de GGZ-zorg aan migranten en wat dat betekent voor de inkoop van GGZ door verzekeraars. De resultaten hiervan zijn gebruikt om de bestaande inkoopcriteria, opgesteld door de Nederlandse GGZ patiëntenorganisaties, aan te vullen. Hierover is een adviesrapport opgesteld voor Agis/Achmea. Gepland is om ook met andere zorgverzekeraars in gesprek te gaan over de potentiële meerwaarde van migrantenpanels bij de zorginkoop. De resultaten van dit project hebben hun weg gevonden naar: - het NPCF congres Door de cliënt bekeken waar Pharos twee workshops hield over het ophalen van klantervaringen en behoeftes middels migrantenpanels. Dit was een gezamenlijke conferentie van zorgbelangorganisaties en Agis/Achmea over - zorginkoop in de GGZ. - regionale expert teams van cliënten (RET s). Allochtone cliënten zijn uitgenodigd hieraan deel te nemen. Een mooi resultaat: hiermee kunnen zij een structurele bijdrage leveren aan evaluatie en bijstelling van inkoopcriteria in de GGZ. De zorgverzekeraar heeft de waarde van de rol van migranten bij het inkoopproces gezien. De ervaring die in dit project is opgedaan bij de GGZ kan in de komende jaren verbreed worden naar andere zorgsectoren. Met ondersteuning van NOOM en Pharos heeft Agis/Achmea in verschillende steden een voorlichtingsronde over het zorgverzekeringsstelsel uitgevoerd waarbij reeds bestaand informatiemateriaal voor cliënten is aangepast. Samenwerkingspartners De G4 (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht) en Wmo adviesraden, Agis/Achmea, Netwerk Oudere Migranten Organisaties (NOOM), Cliëntenbelang Amsterdam, GGZ ingeest, Zorgbelang Nederland, Nederlands patiënten en Consumenten Federatie (NPCF). 5. Inzicht in gezondheidsvaardigheden Zorgprofessionals hebben behoefte aan concrete handvatten en ondersteuning bij het communiceren met patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden. Pharos heeft over dit onderwerp in 2011 veel workshops verzorgd in verschillende werkvelden. Doel Vergroten van het inzicht en de vaardigheden van professionals en allochtone patiënten met een laag cognitief en lees/schrijf-niveau in de eerstelijns gezondheidszorg voor een betere communicatie. Activiteiten 2011 Inventariseren wat zorgprofesssionals willen leren om het niveau van gezondheidsvaardigheden van hun patiënten goed te kunnen inschatten. Focusgroepen met laaggeletterde allochtone zorgvragers organiseren over hun ervaringen met de communicatie met de huisarts. Aanbieden van de training Heb ik het goed uitgelegd, over omgaan met lage gezondheidsvaardigheden en workshops over dit thema. Lid van de Alliantie gezondheidsvaardigheden en de werkgroep participatie. Pharos Jaarverslag 2011 Pagina 19

20 Resultaten 2011 Geïnventariseerd is wat zorgprofessionals willen leren om het niveau van gezondheidsvaardigheden van hun patiënten beter te kunnen inschatten. Een training voor hulpverleners is beschikbaar en uitgevoerd voor 12 fysiotherapeuten in achterstandswijken in Utrecht. De training is positief geëvalueerd. Deelnemers gaven aan beter te kunnen aansluiten bij de gezondheidsvaardigheden van laaggeletterde en analfabete patiënten. In workshops is kennis overgedragen over communicatie met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden: - Tijdens de conferentie Tolken in de zorg, in Rotterdam, voor 35 deelnemers uit de zorg, tolkenwereld, beleidsmakers. - Tijdens het Nationaal congres Volksgezondheid, 35 deelnemers: professionals, beleidsmakers, onderzoekers uit de zorg. - Tijdens de bijeenkomst met Education Permanente Altrecht, professionals en beleidsmakers GGZ. - Tijdens de landelijke studiedag Associatie voor interactiebegeleiding en thuisbehandeling, deelnemers. In vakbladen zijn artikelen gepubliceerd: - Heb ik het goed uitgelegd? Communicatie met laagopgeleide migranten. - Taalvaardigheid beïnvloedt gezondheid allochtonen. Er zijn in 2011 geen aanvullende financiële middelen gevonden voor het ontwikkelen van een e-test en een meetladder. Samenwerkingspartners Alliantie gezondheidsvaardigheden, Nederlands Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL), GGD Nederland, Landelijk Kenniscentrum LVG (Licht Verstandelijk Gehandicapten), Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW), Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland (AJN), Regionale Opleidingscentra (ROC s), GGD-en, migrantengroepen. 6. Toeleiding naar taal/inburgering De Directie Inburgering en Integratie van het toenmalige VROM/WWI had Pharos gevraagd na te gaan of de zorg een rol kan spelen in de toeleiding van migranten naar taal- en inburgeringslessen. Dit was aanleiding voor het project Taal op recept, dat in 2010 startte. Het project richtte zich op de volgende vragen: Is er al sprake van toeleiding? Zijn er good practices? Hoe werken zorgprofessionals, gemeente en taalaanbieders hierin samen? Wat zijn de mogelijkheden voor de toekomst? Doel Toeleiding van migranten met een beperkte beheersing van de Nederlandse taal via het zorgcircuit naar taal- en inburgeringlessen bevorderen. Activiteiten 2011 Telefonische enquête bij 38 huisartsen- en fysiotherapiepraktijken in 17 achterstandswijken, in 11 steden. Beschrijving en analyseren van de twee pilots, één in Den Haag en één in Rotterdam, beiden Onder de naam Taal op Recept. Uitwerken van een vervolg voor 2012 (jaarplan 2012). Pagina 20 Pharos Jaarverslag 2011