2.8 Richtlijnen voor als u bij adolescenten en volwassenen aan een autistische* stoornis denkt.

Transcriptie

1 2.8 Richtlijnen voor als u bij adolescenten en volwassenen aan een autistische* stoornis denkt. ZOEKSCHEMA II RICHTLIJNEN VOOR ALS U BIJ ADOLESCENTEN EN VOLWASSENEN AAN EEN AUTISTISCHE* STOORNIS DENKT. Richtlijnen voor verwijzers Een autistische stoornis is bij adolescenten en volwassenen niet makkelijk te onderkennen. De wijze waarop en de mate waarin de stoornis zichtbaar wordt kan zeer verschillen. Dit wordt in belangrijke mate bepaald door het niveau van functioneren. Enerzijds wordt bij normaal begaafde mensen de stoornis vaak overschaduwd door het intellectuele voorkomen. Anderzijds wordt bij mensen met een verstandelijke handicap eigenaardig gedrag vaak verklaard vanuit het niveau van functioneren. Bijgevoegde richtlijnen zijn een leidraad voor de verwijzer die in gesprek gaat met de cliënt en/of direct betrokkenen om het huidig functioneren in kaart te brengen. Er komen verschillende ontwikkelingsgebieden aan bod die van belang zijn in de gedachtebepaling richting het vermoeden van een autistische stoornis. Per gebied wordt een diversiteit aan voorbeelden genoemd om de gedachten te bepalen, echter zonder de pretentie volledig te zijn. De richtlijnen zijn eveneens bedoeld als leidraad om de intake-gegevens te ordenen en overzichtelijk op te schrijven. Een verslag hiervan waarin de verschillende gebieden beschreven worden is uiteindelijk een onderdeel van de volledige aanmelding (zie hiervoor het aanmeldingsformulier voor verwijzers). Het is nadrukkelijk niet de bedoeling de genoemde aandachtspunten systematisch met de cliënt of betrokkene door te lopen en met "ja" of "nee" te beantwoorden. Bij twijfel of behoefte aan overleg kunt u contact opnemen met de helpdesk van Centrum Autisme: Volwassenteam Di-Wo-Do- en Vrijdag van uur tel Centrum Autisme Oegstgeest, februari 2005 * Onder "een autistische stoornis" wordt verstaan een aandoening uit het spectrum van autistische stoornissen. In verband met de leesbaarheid zal bovenstaande term in dit stuk gehanteerd worden. Onder het spectrum van autistische stoornissen vallen: autisme, PDD- NOS/aan autisme verwante contactstoornis en het Syndroom van Asperger. 2.8 Richtlijnen voor als U aan autisme denkt.doc 1

2 CONTACT: Het contact met mensen met een autistische stoornis kan zeer verschillen. Hierin zijn uitersten zichtbaar: er zijn mensen die geen contact aangaan met de mensen in hun omgeving, dit alleen op uitnodiging van de ander doen, of juist opvallend veel contact leggen, bijna zonder aanziens des persoons. In één-op-één contacten lijkt het contact in eerste instantie vaak niet afwijkend. In hulpverleningscontacten zit over het algemeen enige structuur en een redelijk voorspelbaar vraag-en-antwoord element waar ze goed in mee kunnen. In de contactname is het belangrijk te letten op de mate van initiatiefname en de mogelijkheid zich in de ander te verplaatsen. Is er wederkerigheid in contact mogelijk of moeten de anderen zich steeds schikken naar de wensen van de cliënt. Vaak zijn er geen vrienden. De omgang met collega's blijft beperkt tot het werk en hierin kunnen veelvuldig conflicten voorkomen. Problemen in de omgang met anderen liggen hieraan vaak ten grondslag. Het oogcontact is bij volwassen mensen met een autistische stoornis lang niet altijd afwijkend. Vaak zijn er op sociaal gebied in de jeugd een aantal vaardigheden aangeleerd waar de persoon zich op het eerste gezicht goed een houding mee kan geven. Bij nadere kennismaking valt vaak toch de formaliteit en het aangeleerde van het aangepaste gedrag op en blijkt er geen sprake van verdieping. oogcontact: * geen oogcontact * afwijkend oogcontact (starend, ontwijkend, naar gezicht i.p.v. ogen kijken, vluchtig) * geen/weinig sociaal gebruik van oogcontact (niet delen grapjes, niet afstemmen) contact mensen: * initiatiefloos, volgend * koppig, eigenwijs, dwingend, onvoldoende distantie, grenzeloos, zuigend * op eigen voorwaarden, instrumenteel, wederkerigheid * samenwerken, afstemmen, rekening houden met de ander * "sociale voelhorens" ontbreken * zich herhalende conflicten met de omgeving * moeite met hanteren van eigen- en andermans gevoelens * zichzelf en anderen rigide aan regels houden waardoor conflicten ontstaan * juist moeite hebben met zich aan regels/afspraken houden 2.8 Richtlijnen voor als U aan autisme denkt.doc 2

3 TAAL EN COMMUNICATIE: Op het gebied van de communicatie en het taalgebruik kunnen er vele verschillen zijn. Binnen de totale groep mensen met een autistische stoornis zien we mensen die verbaal zeer begaafd zijn en hiermee hun leven lang hun omgeving hebben geïmponeerd. Er blijkt echter vaak een gat te bestaan tussen hetgeen ze verbaal kunnen uiten en hetgeen ze ervan waar kunnen maken. Aan de andere kant zijn er mensen die duidelijk aanwijsbare taalproblemen hebben waardoor de communicatie moeizaam verloopt (beperkte woordenschat, aangeleerde zinnen, letterlijk nemen van de taal). Vaak is de intonatie niet passend in de context, meestal monotoon. Het reageren op non-verbale signalen is meestal beperkt, evenals hun eigen gebruik van mimiek en gebaren. Op het gebied van het gebruik van de taal als communicatiemiddel zijn eveneens grote verschillen te zien. Het kan voorkomen dat er een woordenstroom komt ter informatie van de ander (meestal betreft dit een specifiek onderwerp waar ze belangstelling voor hebben). De afstemming binnen een gesprek kan moeizaam verlopen, het gevoel kan ontstaan dat er "tegen" in plaats van "met" gesproken wordt. Aan de andere kant zijn er mensen die geen initiatief nemen om de taal als expressiemiddel te gebruiken en alleen letterlijk op een vraag antwoorden en er verder geen invulling aan kunnen geven. * formeel, leeg aandoend taalgebruik, * letterlijk nemen van gesproken taal, concretisisme * veel, langdurig discussie aangaan * tijd nodig hebben de gesproken taal te begrijpen en erop te reageren * initiatief tot delen beperkt * monologen in plaats van een gesprek * opvallende spreektoon (monotoon, vlak, staccato) * veel over eigen hobby's praten * zich herhalende stereotiepe uitlatingen MOTORIEK: Een volwassene met een autistische stoornis kan een opvallende motoriek vertonen. Dit kan zich uiten in een houterig bewegen, velen worden door hun omgeving een "houten klaas" genoemd. Tevens kan er sprake zijn van discrepanties tussen en binnen de fijne en grove motoriek waardoor er een wisselend beeld ontstaat. * stereotiepe bewegingen (bv. fladderen bij opwinding, wiegen, doelloos heen en weer lopen) * tenenloop * opvallende stijfheid, formeel c.q. nadrukkelijk bewegen * bewegingsangst, bewegingsarmoede * grimassen/tics * geen natuurlijk bewegingspatroon, opvallend "stil" * overbeweeglijkheid, onrustig * traag handelingspatroon 2.8 Richtlijnen voor als U aan autisme denkt.doc 3

4 RIGIDE GEDRAG, WEERSTAND TEGEN VERANDERINGEN, PATRONEN: Bij volwassenen met een autistische stoornis kan de weerstand tegen veranderingen er zeer verschillend uitzien. Het kan zowel zitten in starre denkpatronen als in dwangmatige handelingen. Het vermoeden van een dwangstoornis wordt dan ook vaak gehoord vanuit de omgeving. Het gefixeerd zijn op bepaalde onderwerpen of het beoefenen van een "uit de hand gelopen hobby" zijn eveneens uitingsvormen die hieronder vallen. Vaak is er tevens sprake van een "smalle blik": er is geen brede belangstelling voor de wereld om hen heen, het ontdekken van nieuwe bezigheden blijft ver achter. Tijdens de schoolperiode heerst er over het algemeen nog een redelijke structuur waarbinnen ze op hun eigen wijze kunnen functioneren. Tijdens stages of werk gaat vaak de weinig flexibele instelling van de persoon opvallen en de moeite die ze hebben met zaken die anders lopen dan ze gewend zijn of zelf in hun hoofd hebben. * fixaties op onderwerpen en/of voorwerpen * ogenschijnlijk zinloze verzameldrang * extreme neiging tot ordenen/opruimen * aan eigen gewoonten star vasthouden (in tijd, volgorde, plaats) * moeite met nieuwe kleding, wisseling bij seizoenen * acties/handelingen blijven uitvoeren zoals aangeleerd * starre denkpatronen hanteren * tempo van handelen niet kunnen aanpassen aan omstandigheden * reageren met onrust/spanning/verzet op onverwachte situaties * specifieke vaardigheden c.q. kennis op één gebied REACTIES OP PRIKKELS: De reactie op zintuiglijke prikkels kan verstoord zijn. Er kan sprake zijn van een overgevoeligheid voor prikkels. Zo kunnen harde geluiden als pijnlijk ervaren worden of iemand in paniek brengen. Ook tactiele en visuele prikkels kunnen een sterke reactie geven. Naast deze overgevoeligheid zien we eveneens een ondergevoeligheid hetgeen tot uiting kan komen in bv. een hoge pijngrens en het schijnbaar negeren van informatie die anderen wel oppakken. * gevoelig voor geluid zich uitend in paniek * gevoelig voor geluid in de vorm van zeer goed horen * snel afgeleid zijn, overal op reageren * sterke voorkeur voor speciale kledingstof * zonlicht kan irriteren * sterk visueel ingesteld zijn * hoge pijngrens * verwerking van auditieve informatie verloopt traag * neiging tot tactiele prikkels opzoeken (voelen aan voorwerpen) * geobsedeerd kijken naar beweging * meer gericht zijn op details dan op grote gehelen, geen overzicht hebben 2.8 Richtlijnen voor als U aan autisme denkt.doc 4

5 VERBEELDING, VOORSTELLINGSVERMOGEN: Volwassenen met een autistische stoornis kunnen een tegenstrijdig beeld vertonen op het gebied van de verbeelding en het voorstellingsvermogen. Enerzijds kan er sprake zijn van een onderontwikkeld zijn van fantasie en verbeelding in vergelijking tot het algehele niveau van functioneren. Dan blijft er alleen op concreet niveau een gesprek mogelijk, abstraheren en los komen van concrete voorbeelden is niet mogelijk. Anderzijds kan de fantasie en verbeelding juist sterk ontwikkeld zijn met het risico tot grensoverschrijding richting dreigend verlies van grenzen tussen realiteit en fantasie. Met andere woorden; zowel een zeer beperkt voorstellingsvermogen als een te ver doorschietende fantasie kan wijzen in de richting van een autistische stoornis. Een duidelijk signaal op dit gebied is een toename van onrust c.q. angst als er een beroep wordt gedaan op verbeeldingsactiviteiten of voorstellingsvermogen. Te weinig verbeelding: * iemand kan zich geen voorstelling maken van iets dat nog niet gebeurd is * iemand heeft een sterk egocentrisch overkomende blik op de wereld * als iemand zelf iets nog nooit heeft meegemaakt dan valt er niet over te praten * rigide denkpatronen volgens het zwart-wit principe * verbeeldingstaal als: wat zou je doen als.., of: stel je voor dat.., geeft onrust en kan irritatie c.q. angst veroorzaken Teveel verbeelding: * blijven hangen in fantasie/verbeeldingsactiviteiten * stereotiepe wijze van herhalen van eenmaal aangeleerd rollenspel * bizar aandoende angsten die irreëel, maar zeer hardnekkig zijn * het doorschieten van ideeën SPELONTWIKKELING * er was sprake van een achterstand in de spelontwikkeling * liet geen of onbeperkt fantasiespel zien (begreep geen fantasiespel op een leeftijd waarop dit verwacht mag worden) * (beperkte) interesse in spelmaterialen, toonde zich niet nieuwsgierig * gebruikte spelmateriaal niet waarvoor het is bedoeld * speelde lange tijd met steeds hetzelfde spelmateriaal * herhaalde spelhandelingen en kon er zelf niet mee stoppen (perseveratie) * moeite met het doorzien van groepsspel als tikkertje/verstoppertje 2.8 Richtlijnen voor als U aan autisme denkt.doc 5