STUDIEDAG GESCHIEDENIS VAN DE BIJENHOUDERIJ,

Transcriptie

1 STUDIEDAG GESCHIEDENIS VAN DE BIJENHOUDERIJ, 27 september 2013 De dag wordt gehouden op Wageningen Campus in het Forumgebouw in zaal C214, waar ook de lunch plaatsvindt. Om verhuist de bijeenkomst naar het Bijenhuis in Wageningen. downloaden Programma Ontvangst Introductie door de voorzitter van de VLG. Prof Pim Brascamp De Drentse bijenhouderij in de 18 e en 19 e eeuw. Dr ir Jan Bieleman Bevlogen door bijen: Fokken van zwermen voor boekweit en heide. Historie en ontwikkeling van de bijenmarkt in Veenendaal en De Klomp. Ir Henk Kok Een historisch perspectief op wintersterfte en de ontwikkeling van de bijenteelt van 1850 tot het heden. Ing Bram Cornelissen Discussie Lunch Honderd jaar bestrijdingsmiddelen en bijen. Dr Pieter Oomen Professionele bestuivingsimkerij. Dr ir Willem Boot Discussie Vertrek naar Bijenhuis, ontvangst met koffie/thee Twee groepen: Film en rondleiding Twee groepen: Film en rondleiding Afsluiting, borrel U kunt zich opgeven door een naar office.rhi@wur.nl, of door te bellen naar We hebben een voorkeur voor de eerste manier. Wilt u aub vermelden met hoeveel personen dat u komt; of u wel/niet deelneemt aan de lunch en of uw wel/niet deelneemt aan het deel van de studiedag op het Bijenhuis. Transport van Forum naar het Bijenhuis kan per auto of lopend (15 à 20 minuten). Tijdens de lunch zal gekeken worden wie met openbaar vervoer is en met een auto zou willen meerijden naar het Bijenhuis. In verband met de lunch en de ruimte in het Bijenhuis moet uw opgave maandag 23 september op zijn laatst bij ons bekend zijn. U wordt verzocht van te voren te betalen op rekening NL43 INGB tnv Penningmeester VLG, Wageningen (BIC INGBNL2A). Leden en studenten betalen voor de hele dag inclusief lunch en borrel 15 euro; niet-leden 20 euro. Als u zich tot vier dagen van te voren afmeldt (=uiterlijk maandagmiddag 23 september uur), storten wij uw geld terug. Toelichting studiedag Geschiedenis van de bijenhouderij Inleiding De studiedag van dit jaar staat in het teken van de bijenhouderij. Wij willen een programma aanbieden dat ingaat op het houden van bijen in Nederland. We hebben vijf sprekers bereid gevonden te spreken over de historie, over de overgang van verleden naar heden en over het heden. Dat is de opzet die we nastreefden. Niet alleen terug te kijken maar zien wat er uit is voorgekomen. Jan Bieleman, landbouwhistoricus, praat over de geschiedenis van het houden van bijen in Drenthe. Hoe bijenhouderij vroeger een belangrijke bron was van neveninkomsten van landbouwers en veehouders aldaar. Wie aan bijen houden denkt, denkt aan bijenmarkten. Vroeger belangrijke ontmoetingsplaatsen waar bijenvolken werden verhandeld en materiaal te koop was. De Veenendaalse bijenmarkt bestaat nog steeds en Henk Kok, ondermeer voorzitter van de Veenendaalse bijenvereniging, verhaalt erover. Een hot issue in de huidige tijd is bijensterfte. Als je bijen houdt, kan je nergens komen of je 1

2 gesprekspartner zegt het gaat slecht met de bijen hè. Bram Cornelissen, werkzaam bij Wageningen UR, laat zien hoe bijensterfte zich ontwikkelde vanuit het verleden. Pieter Oomen, plantenziektenkundige, gaat in op beleid met betrekking tot gewasbeschermingsmiddelen. Hij gaat in op de relatie tussen gewasbeschermingsmiddelen en bijensterfte en discussies die daarover lopen. Ten slotte. Waartoe worden heden bijen gehouden. Voor het overgrote deel door hobby-imkers. Een beetje voor de honing, maar vooral doordat het houden van deze wezens verslavend is. Echter ook door professionele imkers, die ervan leven, die bijen houden ten behoeve van bestuiving. Willem Boot, eigenaar van imkersbedrijf Inbuzz, praat erover. Na de lezingen kan er nader kennis genomen worden van bijenhouderij op het Bijenhuis. Er vinden daar een rondleiding plaats terwijl tevens een film wordt vertoond uit 1953 (Bijenhouden met succes) die illustreert wat de bijen en de imker het jaar door doen. Het Bijenhuis heeft een centrumfunctie voor de leden van de Nederlandse Bijenhouders Vereniging; men kan er onder meer hulpmiddelen aanschaffen ten behoeve van het imkeren. De film is een voorlichtingsfilm, destijds vanwege het Ministerie van Landbouw en Voedselvoorziening. Het eerste deel van de dag vindt plaats in het Forum (gebouw 102) op de Campus van Wageningen UR, aan de Droevendaalsesteeg (afslag van de Mansholtlaan, afslag 24 van de A12), buslijn 88 (Valleilijn) vanaf station Ede-Wageningen. Het adres van het Bijenhuis is Grintweg 273, Wageningen. Transport naar het Bijenhuis kan met eigen vervoer. We streven ernaar dat openbaar-vervoerders mee kunnen rijden met automobilisten. Sprekers en samenvattingen Jan Bieleman (1949) was in de periode 1982 tot 2012 verbonden aan de vakgroep Agrarische Geschiedenis van de LH/LU/WUR waar hij zich, na zijn promotie in 1987, vooral bezighield met de geschiedenis van de Nederlandse landbouw na de Middeleeuwen. Over dit onderwerp publiceerde hij in 2008 een overzichtswerk: Boeren in Nederland; geschiedenis van de landbouw De Drentse bijenhouderij in de 18e en 19e eeuw In een tijd dat een deugdelijke landbouwstatistiek nog ontbrak stelt ons een onverwachte bron belastingopbrengsten in staat een alleszins betrouwbaar beeld van de omvang van de bijenhouderij in de toenmalige landschap Drenthe te reconstrueren in de periode Daarbij kon bovendien een beeld gegeven worden van de grote, jaarlijkse fluctuaties in de bijenhouderij (evenals van de andere onderdelen van de veestapel), als gevolg van vooral de wisselende weersomstandigheden. Pas vanaf 1865 zijn we instaat ons daarvoor te baseren op de aanvankelijk nog prille landbouwstatistiek, vroeg genoeg echter om de sinds ca snel verminderende betekenis van de bijenhouderij te demonstreren. Bij de ontwikkelingen op lange termijn wordt vooral de relatie duidelijk tussen de ontwikkeling van de bijenstand en de omvang van de veenboekweitteelt in de Landschap. Henk Kok is in 1983 afgestudeerd aan de afdeling Bouwkunde van de TH-Delft, en vervolgens werkzaam als adviseur in gebruik en toepassing van Cad-software met facilty managementsystemen. Vanaf 1990 heb ik bijen. In 1999 werd ik voorzitter van de bijenvereniging van Veenendaal, en vanaf 2001 ben ik actief als leraar bijenteelt. Verschillende aspecten van de bij hebben mijn belangstelling waaronder de historie. Bevlogen door bijen: Fokken van zwermen voor boekweit en heide. Historie en ontwikkeling van de bijenmarkt in Veenendaal en De Klomp. Over de bijenmarkt van Veenendaal worden verschillende verhalen gehouden, over tijdstip van ontstaan, plaats waar deze werd gehouden, en reden van ontstaan. Ondanks alle mythische verhalen kunnen vele vragen aan de hand van feiten beantwoord worden. Het 2

3 verloop van deze markt werd beinvloed door ontwikkelingen in land- en tuinbouw, prijsontwikkeling van honing en was, maar ook door verschillende ontwikkelingen in de maatschappij. De markt is rond 1809 begonnen als particulier initiatief van de Van Kessels, bereikt haar hoogtepunt tussen en loopt door verschillende oorzaken sterk terug. Landbouworganisaties bekommeren zich, in die periode tot 1900, om de bijenhouderij, wat o.a resulteert in de oprichting van de bijenvereniging VBBN. Veenendaal krijgt in 1903 zijn bijenvereniging door activiteiten van het Genootschap van Landbouw en Kruidkunde. De bijenvereniging bevordert met verschillende besluiten de bijenhouderij en de markt van Veenendaal en De Klomp. Afsplitsingen in deze vereniging heeft verstrekkende gevolgen voor deze markt. Ook de Tweede wereldoorlog heeft consequenties voor persoonlijke betrekkingen op de markt, die nog steeds doorwerken, helaas. De markt van De Klomp was in 1939 opgehouden te bestaan. Verspreid over het land worden door bijenverenigingen, bijenmarkten opgericht sommige met heel specifieke doelen, maar vele alleen ter promotie van de bijenteelt. De markt van Veenendaal heeft nog steeds verschillende functies binnen de bijenhouderij, die ze gemeen heeft met andere bijenmarkten, maar de zilveren korf is uniek voor Veenendaal. Bram Cornelissen is zoon van een bijenhouder. Sinds 1998 ben ik werkzaam in het bijenonderzoek. Eerst als analist bij stichting Landelijk Proefbedrijf voor insektenbestuiving en bijenhouderij Ambrosiushoeve te Hilvarenbeek. Later is dit opgegaan in Stichting DLO onder de vlag van WageningenUR en sinds 2007 gehuisvest binnen Plant Research International te Wageningen onder de naam Momenteel HBO-onderzoeker bij deze instelling. We zijn gespecialiseerd in onderzoek naar de effecten van voeding, ziekten en gewasbeschermingsmiddelen die de gezondheid van honingbijen. Tussentijds heb ik de studie Bos- en Natuurbeheer op Larenstein in deeltijd voltooid met als specialisatie landschapstechniek. Daarnaast ben ik fervent graver in archieven, op zoek naar historische bronnen over de bijenteelt. Een historisch perspectief op wintersterfte en de ontwikkeling van de bijenteelt van 1850 tot het heden. In de publieke en wetenschappelijke discussie over bijensterfte van dit moment wordt een historische blik vaak vergeten. Als het nu werkelijk zo slecht gaat met de bijen - er wordt over uitsterven gesproken- hoe goed was het dan in het verleden? Wintersterfte is te definiëren als het doodgaan van hele bijenvolken in de periode tussen 1 oktober en 1 april 1. In het najaar prepareert de bijenhouder zijn volken dusdanig dat ze sterk genoeg zijn om de winter te overleven. Hiervoor hebben ze een kritische massa nodig van gezonde langlevende bijen en voldoende koolhydraten om te verbranden. Dat laatste kan de bijenhouder toedienen in de vorm van suikerwater, dat vervolgens in de raten van het nest wordt opgeslagen als voorraad. De kritische massa van het aantal langlevende bijen wordt echter beïnvloed door factoren zoals ziekten, eiwitvoeding en blootstelling aan gewasbescherming 2. Deze factoren kunnen de conditie van individuele bijen beïnvloeden waardoor ze fysiologische beperkingen oplopen. De exotische mijtziekte Varroa destructor bijvoorbeeld, kan door parasitering tijdens het popstadium van een bij de levensduur en eiwithuishouding van honingbijen beïnvloeden 3. Misschien nog wel belangrijker is de mogelijkheid dat deze factoren in interactie met elkaar nog meer schade aan kunnen richten 4. Bijen die normaal gesproken de lange winter moeten overleven, sterven voordat de winter goed en wel is begonnen. In de laatste 10 jaar wordt de sterfte van bijenvolken nauwkeurig gemonitord. Gemiddeld stierf in deze periode jaarlijks meer dan 20% van de bijenvolken in Nederland, iets dat als abnormaal wordt beschouwd. Anderzijds is niet vastgesteld wat nu eigenlijk normale wintersterfte is. In het verleden zijn alleen in de jaren 80 gerichte enquêtes naar wintersterfte gehouden 5. De reden hiervoor was de introductie van de eerder genoemde varroa-mijt in Dit veroorzaakte een toename van wintersterfte en dus een aanleiding om hier vragen 3

4 bij te stellen. De gemiddelde wintersterfte in deze periode lag rond de 14 à 15 procent. Omdat een aantal plekken in Nederland nog vrij van varroa was kon ook enig inzicht gegeven worden in normale sterfte. Zo n 5,5% werd vastgesteld in de winter van Hoewel gerichte data van voor die tijd ontbreekt, zijn er met name kwalitatieve en enkele kwantitatieve bronnen die wijzen op grote catastrofen in het bijenverleden, voor dat exotische parasieten en neonicotinoïden aanwezig waren. Zo ontlokte de winter van 1963 aan Rijksbijenteeltconsulent J. Mommers de schatting dat ongeveer 30% van de volken moest zijn omgekomen 6. Strenge winters eisen logischerwijs hun tol. Voor 1950 werden de meeste bijenvolken in Nederland gehouden in korven, in plaats van kasten. En ook uit deze periode zijn er berichten over massale sterfte. Bronnen uit de 19 de eeuw beschrijven sterfte tot 90% van de bijenvolken in bepaalde regio s. Beschrijvingen uit deze periode tonen dat dit vaak voorafgegaan werd door een periode van droogte of koude waarin de bijen belet werden voldoende wintervoorraad te verzamelen 7. Omdat de mogelijkheid tot bijvoederen (kristalsuiker was niet voorhanden ) beperkt was tot eerder gewonnen voederhoning werden ook de overlevingskansen van volken beperkt. Wintersterfte is dus niet nieuw. Een relevante vraag is of wintersterfte invloed heeft op het aantal gehouden bijenvolken. De suggestie wordt immers gewekt dat de honingbij dreigt uit te sterven. En welke andere mogelijke factoren hebben in het verleden de populatie gehouden bijenvolken beïnvloed? Vanaf ongeveer 1850 werd er gepoogd om het aantal bijenvolken in Nederland te tellen. Dat de bijenhouderij maar een kleine speler was in de agrarische sector blijkt wel uit de grote onregelmatigheid waarmee dit werd geregistreerd. Toch geeft het ons een beeld waaruit golfbewegingen van groei en achteruitgang vallen op te maken. Met name sociaal economische factoren lijken ten grondslag te liggen aan de ontwikkeling van de bijenhouderij, waarbij beleid en markt als belangrijkste elementen naar voren komen. Zo laat de periode voor de tweede wereldoorlog een sterke groei van het aantal gehouden bijenvolken en het aantal bijenhouders zien. In de crisisjaren was het houden van een bijenvolk een kleine opgaaf die een eenvoudige bron van suikergoed opleverde. Zeker ook omdat vervangende suikers tegen lage tarieven werden aangeboden aan leden van de bijenhoudersverenigingen. Met het aanbreken van de oorlog gaat de buitenlandse import van honing en was op slot. Een verdere stimulans voor de groei van de populatie. Dit voorbeeld laat zien dat niet de factoren die van invloed zijn op bijengezondheid en dus wintersterfte bepalen, hoe de populatie zich ontwikkelt. Met name de factoren die de motivatie van bijenhouders bepalen zijn indicatief voor het aantal bijenvolken door de jaren heen 8. Wintersterfte kan daartoe behoren, maar economische of beleidsmatige stimuli zijn waarschijnlijker van invloed. In de presentatie zal hier verder bij stil gestaan worden ten aanzien van de periode 1850 tot het heden. Pieter Oomen is bioloog uit Utrecht. Via 10 jaar tropen is hij in het Wageningse vaarwater van de gewasbescherming terecht gekomen en gepromoveerd op biologische bestrijding van plagen in thee in Indonesië. De risico s van bestrijdingsmiddelen, voor bijen en milieu, waren in zijn daaropvolgende 25 jaar Plantenziektenkundige Dienst en daarna een voortdurende uitdaging om onder controle te krijgen. Momenteel is hij voorzitter van de KNNV afd. Wageningen e.o. Honderd jaar bestrijdingsmiddelen en bijen. Bestrijdingsmiddelen zijn nu zo n 100 jaar beschikbaar, en evenzolang zijn de ervaringen met de schadelijke effecten op bijen. Omstreeks de vorige eeuwwisseling spraken de successen van enkele bestrijdingsmiddelen zoals Bordeauxse pap zeer tot de verbeelding van boeren, voorlichters en onderzoekers. Binnen enkele tientallen jaren ontwikkelden zij een pakket bestrijdingsmiddelen dat practisch volledig dekkend was voor alle gangbare ziekten en plagen in Nederland. Deze middelen werden enthousiast toegepast, met alle bijkomende gevaren voor mens, bijen (en andere dieren) en milieu. Voor de oorlog tilde men niet zwaar aan die risico s. 4

5 Na de oorlog breidden organische preparaten zoals DDT en de organofosfaten zoals parathion het pakket middelen uit. De risico s hiervan voor bijen vielen niet meer over het hoofd te zien. De eerste tekenen van ongerustheid over risico s in Nederland begonnen al omstreeks In 1962 kreeg Nederland zijn Bestrijdingsmiddelenwet, een voorloper in de wereld. Daarmee bracht de overheid geleidelijk de risico s van het snel groeiende pakket middelen onder controle. Bijen hadden al vroeg de aandacht, want zij hadden een groot eigen belang voor de land- en tuinbouw: bestuiving. Vanaf 1980 ongeveer werden de beoordeling en beheersing van milieurisico s door middel van de toelatingseisen op een moderne manier geregeld. De bijen vervulden daarbij een voorbeeldfunctie voor andere milieurisico s. De Nederlandse werkwijze, ontwikkeld door de Plantenziektenkundige Dienst, werd steeds meer Europees en internationaal de standaard. Tot recente jaren, waarin de openbare discussie rond de neonicotinoïd-insecticiden en bijen zo hoog blijkt op te lopen dat zelfs de TV, kranten, ministers en postuum Einstein niet nalaten hun grote zorg te uiten. Maar zoals steeds passen wet en wetenschap zich aan nieuwe ontwikkelingen aan en lossen actuele problemen op. De Bordeauxse pap is na 100 jaar niet ons eindstadium. Willem Boot (1962) heeft Plantenziektenkunde gestudeerd aan Wageningen Universiteit. Van was hij tijdelijk onderzoeker aan de vakgroep Entomologie, Wageningen Universiteit. Samen met Johan Calis heeft hij diverse onderzoeksprojecten naar honingbijen uitgevoerd. Hij promoveerde in Vanaf 1997 tot heden: Inbuzz imkersbedrijf, samen met Johan Calis. Professionele bestuivingsimkerij. Meestal worden bijen gehouden voor het produceren van honing, maar in Nederland levert een klein aantal beroepsmatige imkers vooral bestuivingsdiensten. Ze richten zich op de sterk ontwikkelde tuinbouwsector. Vruchten zoals aardbeien en vruchtgroenten zoals courgette, aubergine en paprika worden hier onder glas geteeld en bestuiving is onontbeerlijk voor een optimale productie. Bijenvolken worden daarom verhuurd aan de tuinders en in de kassen geplaatst. In de zaadteelt is bestuiving door bijen nog belangrijker. Wereldwijd wordt een groot deel van de gebruikte groentenzaden door Nederlandse bedrijven geproduceerd. Het gaat vaak om hybride zaadteelt. In veel zaadteeltgewassen zoals kool, ui, radijs en wortel zijn bijen noodzakelijk om het stuifmeel van de mannelijke naar de vrouwelijke lijn te transporteren, waarna het zaad zich kan ontwikkelen. In ons bestuivingsbedrijf werken we met ongeveer 1000 bijenvolken. De bedrijfsvoering is sterk gericht op het gezond houden van de volken. Onze klanten moeten kunnen rekenen op de beschikbaarheid van gezonde bijenvolken om hun gewassen te kunnen bestuiven. De varroamijt is de belangrijkste plaag. Regelmatige bestrijding is noodzakelijk om bijensterfte te voorkomen. Gedurende het jaar staan volken circa 10 weken daadwerkelijk in de kas om diverse gewassen te bestuiven. De rest van de tijd ontwikkelen ze zich buiten. Soms levert dat een heerlijk bij-product op: honing. op Wageningen Campus 5