Wanneer grenzen worden gecorrigeerd. Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Wanneer grenzen worden gecorrigeerd. Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur 1949-1963"

Transcriptie

1 Wanneer grenzen worden gecorrigeerd Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur Masterscriptie Duitslandstudies, Universiteit van Amsterdam Door: Marijke Wijchgel Begeleider: Prof. dr. F. Boterman Enschede:

2 Selfkant Dütsch dat si wer on welle wer blieve, dütsch wie oos Auesch, dütsch bes ent Hart! Dütsch welle wer spräke, on dütsch welle wer schrieve, sin ooch de Tieje nu düster on schwart. Noahber, Noahber, de Hand van oos Lanjd! Neet een Fuhr on gee Körke Sanjd! Dütsch es die Boam, sue leev on sue eege, dä os et Brued schenkt Joahr om Joahr, wu oos Mueder de Kennjer deet weege, Boam sue trüj e Nuet on Gefoahr. Noahber, Noahber, de Hand van oos Lanjd! Neet een Fuhr on gee Körke Sanjd! Dütsch gelävt ha wer, dütsch well wer sterve, dütsch mott de Ärd sin, die os bedeckt; dütsch mott si, wat oos Kennjer ens ärve, dütsch suewiet oos Heemetlanjd reckt. Noahber, Noahber, de Hand van oos Lanjd! Neet een Fuhr on gee Körke Sanjd! P.A. Tholen 1 1 Gedicht van P.A. Tholen, geschreven voor de grenscorrecties. In: Bischofs, K., Selfkant-Grenzland. pp. 61. (Keulen 1974). 1

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Voorwoord... 3 Inleiding... 4 Hoofdstuk 1 De grenscorrecties: een overzicht Annexatie plannen Van annexatie naar grenscorrecties Onderhandelingen over de teruggave Hoofdstuk 2 Selfkant en Elten tot 1945: een historisch overzicht Het Congres van Wenen Het Duitse Keizerrijk De Eerste Wereldoorlog en de Weimar Republiek Het Derde Rijk en de Tweede Wereldoorlog Hoofdstuk 3 De grenscorrecties in Selfkant De overname Het Drostambt in vogelvlucht Verbetering of verval? De wederopbouw vordert Meningen over de terugkeer Voorbereiding op de teruggave De terugkeer van Selfkant Hoofdstuk 4 De grenscorrecties in Elten De overname Het Drostambt in vogelvlucht Elten als toeristische trekpleister Wederopbouw en verzet Op weg naar de terugkeer De terugkeer van Elten Conclusie Literatuurlijst BIJLAGE I: Kaart Selfkant BIJLAGE II: Kaart Elten

4 Voorwoord Op een onbekende dag, in een onbekende trein, met een onbekende bestemming las ik een onbekende krant. In deze krant stond een artikel: Elten en Selfkant, twee Duitse dorpjes aan de Nederlandse grens, zijn tussen 1949 en 1963 Nederlands grondgebied geweest. Ik legde de krant naast me neer en vroeg me af: wist ik dit? Nee, dit wist ik niet. Aangekomen op mijn onbekende bestemming liet ik de krant achter in de onbekende trein en vergat wat ik gelezen had. Of toch niet? Op een onbekende dag reed ik met de auto over een mij zeer bekende snelweg, de A12 tussen Arnhem en Oberhausen, richting een onbekende bestemming. Deze keer nam ik echter niet de welbekende afslag, de laatste voor de grens, maar reed ik verder. Verder Duitsland in. En daar zag ik het weer. Het mij voorheen onbekende plaatsje Elten. Elten was de eerste afslag achter de Duitse grens van de snelweg A12 die in Duitsland Autobahn A3 ging heten. Goh, nooit geweten, dacht ik. Enkele kilometers later keek ik naar buiten en vergat ik wat ik gezien had. Of toch niet? Op een onbekende dag was ik in een onbekende stad op een onbekende universiteit die mij weldra bekend zou zijn. Aan de Universiteit van Amsterdam ging ik vanaf september 2008 een nieuwe master volgen, de master Duitslandstudies. En een nieuwe master betekende ook een nieuwe scriptie. Hebben jullie al enig idee wat voor onderwerp jullie aanspreekt? Was één van de vragen die tijdens het eerste college werd gesteld. Ik keek uit het raam en dacht aan de mij nu bekende bestemming van de autorit over de A12 van een paar weken geleden. En ineens was het er weer. Elten en Selfkant! Het idee voor een scriptie was geboren. Voor de uiteindelijke totstandkoming van deze scriptie wil ik de volgende mensen bedanken: de heer A. Stelten, ambtenaar bij de gemeente Selfkant, voor zijn goede hulp bij het zoeken naar ooggetuigen en aanleveren van bruikbare archiefstukken over het Drostambt Tudderen. De heer H. Kleipaβ, archivaris bij de gemeente Emmerich, voor zijn gastvrijheid en behulpzaamheid tijdens het zoeken van bruikbare archiefstukken over het Drostambt Elten. Mijn lieve vriend Jan Willem Workel voor zijn geduld en opbouwende kritiek. Mijn moeder, Liesbeth Wijchgel, en vriendin Marlijn van den Biggelaar voor hun nakijkwerk. En natuurlijk mijn begeleider Prof. dr. F. Boterman, voor zijn steun en vertrouwen. 3

5 Inleiding Selfkant en Elten, twee kleine Duitse gemeentes vlak aan de Nederlandse grens. Selfkant ligt ter hoogte van Sittard en Elten ter hoogte van Zevenaar. Beide gemeentes worden aan de noord-, zuid- en westzijde omsloten door de Nederlandse grens. De Duitse krant Der Tagesspiegel omschreef Elten, voordat het in 1949 werd geannexeerd, daarom als een deutsche Halbinsel, die in die Niederlande hineinragte. 2 Over Selfkant had hetzelfde geschreven kunnen worden. Deze, volgens de Nederlandse regering, abnormale instulping in de Nederlands-Duitse grens, welke nadelig zou zijn voor de verkeerssituatie in Nederland, was de reden voor de annexatie van Selfkant en Elten op 23 april Aan deze annexatie, door de Nederlandse regering ook wel grenscorrecties genoemd, was een hele reeks onderhandelingen vooraf gegaan. Nederland wilde na de Tweede Wereldoorlog boetedoening van Duitsland voor de in de oorlog geleden schade. Aangezien Duitsland er na de oorlog financieel gezien nog slechter voor stond dan Nederland was het annexeren van Duits grondgebied volgens de Nederlandse regering de enige manier om de geleden schade vergoed te krijgen. In november 1946, ruim een jaar na het einde van de oorlog, diende de regering daarom bij de geallieerden een gebiedsclaim ten aanzien van Duits grondgebied in. Deze claim, die 1750 vierkante kilometer Duits grondgebied besloeg, paste echter geenszins in de nieuwe Duitslandpolitiek van de geallieerden, waarbij de wederopbouw van Duitsland centraal stond, en werd afgewezen. De ambitieuze Nederlandse plannen werden uiteindelijk gereduceerd tot enkele grenscorrecties van minimale omvang. In maart 1949, tijdens de afsluitende besprekingen met de geallieerden in Parijs, werd aan Nederland 69 vierkante kilometer Duits grondgebied toegekend. 4 Nederland kreeg dit gebied echter niet definitief in haar bezit, de toegekende grenscorrecties waren van voorlopige aard. Voordat dit voorlopige karakter zou kunnen veranderen in een definitieve status moest eerst een vredesverdrag met Duitsland worden gesloten. De grootste gemeenten die binnen dit voorlopige Nederlandse grondgebied vielen waren Selfkant en Elten. Vanaf de doorvoering van de grenscorrecties op 23 april 1949 zouden deze gemeenten door de Nederlandse regering Drostambt Tudderen, naar het grootste dorp in Selfkant, en Drostambt Elten worden genoemd. 5 Opvallend in deze kwestie was echter dat de inwoners van de gecorrigeerde gebieden nooit naar hun mening over de grenscorrecties was gevraagd. Zij werden door beslissingen van de internationale politiek 2 Der Tagesspiegel. Wenn man Grenzen Korrigiert Ordner Elten 1: Archief Emmerich. 3 Lademacher, H., Zwei ungleiche Nachbarn. Wege und Wandlungen der deutsch-niederländischen Beziehungen im 19. und 20. Jahrhundert. pp (Darmstadt 1989). 4 Wielenga, F., Van vijand tot bondgenoot. Nederland en Duitsland na pp (Amsterdam 1999). 5 Handelingen Tweede Kamer 1960/61, 1961/62, 1962/63. Blz. 739, 423. Nationaal Archief:

6 onder Nederlands bestuur geplaatst, of zij het hier nu mee eens waren of niet. Op dezelfde manier zouden zij ook weer terugkeren naar de Bondsrepubliek. Na vele onderhandelingsronden op verschillende niveaus (behalve het gemeentelijke) werd op acht april 1960 het Algemeen Verdrag (ofwel Generalbereinigung) ondertekend. In dit verdrag, waarin alle bereikte overeenstemmingen tussen Nederland en de Bondsrepubliek over verschillende bilaterale kwesties waren samengevoegd, was vastgelegd dat 94 procent van de correctiegebieden, inclusief Selfkant en Elten, teruggegeven zouden worden aan de Bondsrepubliek. Nadat zowel Bonn als Den Haag het Algemeen Verdrag had geratificeerd werden Selfkant en Elten op 1 augustus 1963, opnieuw zonder dat de bevolking in haar mening was gekend, officieel weer Duits grondgebied. 6 Er werd door de internationale politiek dus compleet voorbijgegaan aan de vraag wat de grenscorrecties betekenden voor de bevolking die daadwerkelijk in de gecorrigeerde gebieden woonachtig was. Voor de 9.000, voornamelijk Duitse, inwoners van Selfkant en Elten moet het echter grote invloed hebben gehad ineens onder Nederlands bestuur te worden geplaatst, veertien jaar volgens Nederlandse regels en wetten te leven en vervolgens zonder pardon, als speelbal van de internationale politiek, teruggegeven te worden aan de Bondrepubliek. De vraag die in dit onderzoek centraal zal staan luidt dan ook: wat hebben de grenscorrecties voor de inwoners van Selfkant en Elten betekend? Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden zal in dit onderzoek niet alleen ingegaan worden op periode dat Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur stonden, maar zal ook worden gekeken naar de geschiedenis van Selfkant en Elten voor de grenscorrecties. Dit is van belang aangezien gebeurtenissen uit het verleden een verklaring zouden kunnen geven voor de betekenis van de grenscorrecties voor de bevolking tussen 1949 en In dit onderzoek zijn dan ook de volgende deelvragen gesteld: 1. Wat voor rol speelde de Nederlands-Duitse grens voor de grenscorrecties in het dagelijks leven van de inwoners van Selfkant en Elten? 2. Wat voor rol speelde de (nieuwe) Nederlands-Duitse grens tijdens de grenscorrecties in het dagelijks leven van de inwoners van Selfkant en Elten? 3. Wat voor rol speelden de Nederlandse en Duitse staat tijdens de grenscorrecties in het dagelijks leven van de inwoners van Selfkant en Elten? 4. Wat voor rol speelde de taal binnen de betekenis van de grenscorrecties voor de inwoners van Selfkant en Elten. 6 Wielenga, F., Van vijand tot bongenoot, Nederland en Duitsland na pp (Amsterdam 1999). 5

7 Bovenstaande vragen zullen in vier verschillende hoofdstukken aan de orde komen. In het eerste hoofdstuk zal dieper ingegaan worden op de in Nederland en Duitsland gevoerde politiek ten aanzien van de grenscorrecties. Nederland kreeg in Parijs uiteindelijk 69 vierkante kilometer Duits grondgebied toebedeeld, maar wat voor plannen zijn hieraan vooraf gegaan? En hoe stond de op 7 september 1949 opgerichte Bondsrepubliek tegenover deze grenscorrecties? De definitieve status van de correctiegebieden zou, zoals boven vermeld, pas worden vastgelegd tijdens het sluiten van een vredesverdrag met Duitsland. Maar waarom werd dit verdrag pas in 1960 gesloten en in 1963 geratificeerd terwijl de Bondsrepubliek al in 1949 was opgericht? In het tweede hoofdstuk zal ingegaan worden op de historie van Selfkant en Elten tot Hierbij zal vooral aandacht worden besteed aan de perioden en gebeurtenissen die van belang zijn geweest voor de Nederlands-Duitse verhoudingen en de daarmee samenhangende verandering van de betekenis van de Nederlands-Duitse grens voor de inwoners van Selfkant en Elten. Hoe is de Nederlands-Duitse grens bij Selfkant en Elten ontstaan? En hoe zijn de inwoners van beide gemeentes in de loop der tijden met het bestaan van deze grens omgegaan? Werd de grens genegeerd en bestonden er veel grensoverschrijdende contacten, of betekende de grens juist een scheiding tussen twee verschillende staten en nationaliteiten? In het begin van de 20 e eeuw werd Europa opgeschrikt door twee, door Duitsland ontketende, oorlogen. De Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Wat betekenden deze oorlogen voor de inwoners van Selfkant en Elten? Werden zij er, door het feit dat zij grensbewoners waren, slechts in geringe mate door beïnvloed of werden zij als grensbewoners juist harder getroffen? In het derde en vierde hoofdstuk zal vervolgens de periode dat Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur stonden worden behandeld. In het derde hoofdstuk zal ingegaan worden op Selfkant ten tijde van de grenscorrecties en in het vierde hoofdstuk zal Elten centraal staan. Hoe reageerden de inwoners van Selfkant en Elten op de komst van de Nederlanders op 23 april 1949? Waren zij boos, bang of onaangedaan? En wat voor veranderingen brachten de grenscorrecties met zich mee? De inwoners van beide gemeentes stonden nu onder Nederlands bestuur, maar moesten zij zich ook sociaaleconomisch geheel op Nederland richten? En Nederlands spreken? Om de vraag wat de grenscorrectie voor de inwoners hebben betekend te beantwoorden zal in deze twee hoofdstukken dan ook uitgebreid ingegaan worden op verschillende aspecten van het dagelijks leven van de inwoners van Selfkant en Elten en alle factoren en gebeurtenissen die hierop van invloed waren. Ook de mening en houding van de inwoners spelen hierbij een belangrijke rol. 6

8 Wat betreft de in dit onderzoek gebruikte literatuur moet een onderscheid worden gemaakt tussen het eerste en tweede hoofdstuk en het derde en vierde hoofdstuk. Om de gevoerde Nederlandse en Duitse politiek ten aanzien van de grenscorrecties en de historie van Selfkant en Elten te beschrijven is met name gebruik gemaakt van secundaire literatuur, aangevuld met enkele primaire bronnen. Om de periode dat Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur stonden weer te geven is vooral gebruik gemaakt van primaire bronnen aangevuld met secundaire literatuur. Wanneer gekeken wordt naar de beschikbare secundaire literatuur over Selfkant en Elten valt op dat hierover maar weinig is gepubliceerd. Meerdere auteurs, zoals Friso Wielenga 7 en Horst Lademacher 8 hebben overzichtswerken geschreven over de Nederlands-Duitse betrekkingen na de Tweede Wereldoorlog. Hoewel de grenscorrecties in deze werken vrij uitgebreid aanbod komen wordt er vooral aandacht besteed aan de in Nederland en de Bondsrepubliek gevoerde politiek ten aanzien van de grenscorrecties. De ontwikkelingen die Selfkant en Elten in de periode onder Nederlands bestuur hebben doorgemaakt worden slechts zijdelings behandeld. Enkele publicaties die deze lacune opvullen zijn de werken van twee lokale auteurs uit beide gemeentes. Over Selfkant verscheen in 1974 het boek Selfkant-Grenzland van Klaus Bischofs 9 en over Elten verscheen in 1998 Elten die letzten 100 Jahre van Walter Axmacher. 10 Beide boeken beschrijven de historie van de betreffende gemeenten tot het jaar van publicatie. Bischofs heeft de periode onder Nederlands bestuur als ambtenaar bij het Drostambt zelf meegemaakt. In zijn boek zit dan ook een duidelijke ondertoon. Door hem verwoorde meningen en houdingen van de bevolking zullen in dit onderzoek dan ook niet als bron worden aangehaald. Wel is Bischofs in dit onderzoek geïnterviewd als ooggetuige. Op het gebruik van interviews zal later nog worden teruggekomen. Daarnaast zijn er enkele scripties geschreven die verwant zijn aan dit onderzoek. Ten eerste de scriptie van Simone van der Steen. In haar scriptie Het Echec van groots opgezette annexatieplannen gaat zij in op (het mislukken van) de Nederlandse annexatieplannen tussen 1945 en Daarnaast behandelt zij de Nederlandse en Duitse publieke opinie en de houding van de Nederlandse pers ten opzichte van de grenscorrecties tussen 1945 en Hoewel ze ook een kort hoofdstuk wijdt aan Selfkant ten tijde van de grenscorrecties gebruikt zij hiervoor praktisch alleen maar secundaire bronnen, wat haar onderzoek onderscheid van het voorliggende onderzoek. Ook Simon Christian Hopf gaat in 7 Wielenga, F., Van vijand tot bondgenoot. Nederland en Duitsland na (Amsterdam 1999). En: Wielenga, F., West-Duitsland: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek (Utrecht 1989). 8 Lademacher, H., Zwei ungleiche Nachbarn. Wege und Wandlungen der deutsch-niederländischen Beziehungen im 19. und 20. Jahrhundert. (Darmstadt 1989). 9 Bischofs, K.,Selfkant-Grenzland. (Keulen 1974). 10 Axmacher, K., Elten die letzte 100 Jahre, (Emmerich 1998). 11 Steen, van der, S., Het echec van groots opgezette annexatieplannen: een onderzoek naar de mislukking van de Nederlandse annexatiewensen ten aanzien van Duitsland en in het bijzonder voor het gebied van Zelfkant. (Nijmegen 1992). 7

9 zijn scriptie Zwischen Mark und Gulden - Der Selfkant. Eine Grenzregion im Spannungsfeld der deutsch-niederländischen Beziehungen in op Selfkant ten tijde van de grenscorrecties. 12 Hij bekijkt deze periode echter door de ogen van de Duitse pers en in de context van gevoerde Duitse en Nederlandse buitenlandse politiek. Ten laatste de scriptie Leben zwischen zwei Grenzen. Elten unter niederländischer Auftrasverwaltung van Tim Terhorst. 13 Terhorst gaat in zijn scriptie, met behulp van vele archiefstukken en interviews, in op het leven onder Nederlands bestuur in Elten. Ondanks dat hij niet rechtstreeks de betekenis van de grenscorrecties voor de inwoners van Elten onderzoekt heeft zijn scriptie wel raakvlakken met het voorliggende onderzoek. Hoewel hij ook Nederlandse en Duitse kranten gebruikt ligt het zwaartepunt van zijn onderzoek op de verschillende archiefstukken uit de periode van de grenscorrecties. In dit onderzoek zal het zwaartepunt, zoals hieronder zal worden uitgelegd, echter liggen op krantenonderzoek, aangevuld met archiefstukken en interviews. In zijn conclusie constateert Terhorst dat een vergelijking tussen Elten en Selfkant nog ontbreekt en dat dit een lacune is die opvulling vereist. Deze lacune zal in dit onderzoek dan ook worden ingevuld. Als primair onderzoeksmateriaal is in deze scriptie vooral gebruik gemaakt van krantenartikelen uit de periode dat Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur stonden. Voor het gebruik van kranten is gekozen omdat kranten, meer dan andere primaire bronnen, ook de meningen en houdingen van de bevolking ten opzichte van de grenscorrecties weergeven. Daarentegen zijn kranten natuurlijk wel subjectiever. Om een zo genuanceerd mogelijk beeld te schetsten van de periode dat Selfkant en Elten onder Nederlands bestuur stonden en wat deze periode voor de inwoners heeft betekend zullen hier dan ook zowel nationale als lokale en zowel Nederlandse als Duitse kranten met elkaar vergeleken en tegen elkaar af gezet worden. Alle hier onderzochte kranten waren aanwezig in de archieven van Selfkant en Emmerich (waar het archief van Elten zich bevindt).ter ondersteuning van de informatie uit de kranten zijn daarnaast ook enkele andere archiefstukken uit de archieven van Selfkant en Emmerich in het onderzoek betrokken. Aangezien het door de grote hoeveelheid bronnen niet mogelijk was alle bronnen uit beide archieven te onderzoeken is hier gekozen voor de jaarverslagen van beide Drostambten en de notulen van Commissies van Advies. Daarnaast zijn er ook interviews gehouden met Selfkanters en Eltenaren die de periode onder Nederlands bestuur hebben meegemaakt. De geïnterviewde personen zullen in de volgende hoofdstukken ooggetuigen worden genoemd. In totaal zijn in dit onderzoek negen interviews gehouden waarvan vier met inwoners uit Selfkant en vijf met inwoners uit 12 Hopf, S.C., Zwischen Mark und gulden Der Selfkant. Eine Grenzregion im Spannungsveld der deutschniederländischen Beziehungen (Bonn 2002). 13 Terhorst, T., Leben zwischen zwei Grenzen. Elten unter niederländischer Aurfragsverwaltung (Münster 2006). 8

10 Elten. Ook hier moet opgemerkt worden dat de herinneringen van deze mensen, die vrijwel allemaal rond de tachtig jaar oud waren, gekleurd kunnen zijn. Deze interviews zijn dan ook vooral gebruikt als aanvulling op en ondersteuning van de informatie uit de gebruikte primaire en secundaire bronnen. 9

11 Hoofdstuk 1 De grenscorrecties: een overzicht Annexatie plannen Na de Tweede Wereldoorlog wilde Nederland boetedoening van Duitsland voor de geleden schade tijdens de Tweede Wereldoorlog. Aangezien Duitsland er na de oorlog financieel gezien nog slechter voorstond dan Nederland was het annexeren van Duits grondgebied de meest voor de hand liggende manier om de geleden schade te vergoeden. Tijdens en direct na de oorlog verschenen hierover verschillende brochures en pamfletten, zowel van voor als tegenstanders van de annexatie. De auteurs van deze brochures waren vaak hoog opgeleiden, zoals hoogleraren, artsen en politici. Ook de Nederlandse regering hield zich bezig met de annexatiekwestie. In juli 1944 ventileerde de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken E. van Kleffens zijn mening over de kwestie in het tijdschrift Foreign Affairs. Op 29 oktober 1944 liet de Nederlandse regering in een nota aan de United Nations weten dat zij zich na de oorlog het recht voorbehield een gebiedsclaim in te dienen ten aanzien van Duits grondgebied. 14 Na afloop van de oorlog vormden voorstanders van de annexatie het Haagsch Comité tot onderzoek van het vraagstuk der gebiedsuitbreiding van Nederland. Kort na de oprichting werd het comité gesplitst in de Studiegroep Gebiedsuitbreiding en het Nederlandsch Comité voor Gebiedsuitbreiding. De Studiegroep Gebiedsuitbreiding deed, met behulp van vele subcommissies, onderzoek naar de mogelijkheden van de gebiedsuitbreiding. Het Nederlandsch Comité voor Gebiedsuitbreiding voerde, onder leiding van oud-minister van Financiën J. van den Broek, campagne voor de annexatie en bracht de resultaten van de Studiegroep naar buiten door middel van brochures en lezingen. De uiteindelijke beslissing over het annexatievraagstuk zou genomen worden door de Staatscommissie ter Bestudering van het Annexatievraagstuk, die op 25 augustus 1945 door de Nederlandse regering was opgericht en onder leiding stond van minister van Buitenlandse Zaken van Kleffens. 15 Eén van de voorstellen die het meest aansloten bij Kleffens visie op de annexatie was het voorstel van de heer F. Bakker Schut. De heer Bakker Schut was directeur van de Rijksdienst voor het Nationale Plan, lid van Staatscommissie ter Bestudering van het Annexatievraagstuk en de Studiegroep Gebiedsuitbreiding en secretaris van het Nederlandsch Comité voor Gebiedsuitbreiding. Bakker Schut ontwierp drie verschillende plannen voor het annexeren van Duits grondgebied. In het meest uitgebreide plan, plan A, wilde Bakker Schut Duitsland annexeren tot en met de lijn Wilhelmshafen, Osnabrück, Hamm en Wesel. De Rijn zou de Zuidwestelijke grens vormen waardoor ook de steden 14 Winkler Prins 1948 deel 2 pp Nationaal Archief Nr: Andere tijden, Eisch Duitschen grond!. (2001). 10

12 Keulen en Aken bij Nederland zouden gaan horen. Plan B en C waren minder omvangrijk, maar omvatten nog steeds enkele grote Duitse steden. Bakker Schut motiveerde zijn plannen door te beargumenteren dat: Nederland veiliger zou zijn wanneer het een groter gebied zou beslaan (zowel als bescherming tegen Duitsland als tegen Engeland en de Verenigde Staten enerzijds en de Sovjetunie anderzijds), Nederland machtiger zou zijn wanneer het een groter gebied zou beslaan, dat bepaalde gebieden Nederland historisch gezien gewoon toekwamen, dat land de enige manier was waarop Duitsland de schade kon vergoeden en dat Nederland overbevolkt was en dus wel wat extra land kon gebruiken. Het grote twistpunt in de plannen van Bakker Schut was de uitzetting van de Duitse bevolking uit de door Nederland te annexeren gebieden. Wanneer plan A zou worden uitgevoerd zou de Nederlandse bevolking groeien van negen tot elf miljoen inwoners. Dit zou volgens Bakker Schut grote problemen opleveren bij de voedselvoorziening. 16 Van annexatie naar grenscorrecties Binnen het Nederlandse kabinet bestond echter verdeeldheid over het wel of niet doorvoeren van de annexatie van Duits grondgebied. Van Kleffens was samen met koningin Wilhelmina een groot voorstander, de minister van Sociale Zaken Willem Drees was fervent tegenstander en premier Schermerhorn hield zich op de vlakte. Op 7 mei 1946 overhandigde de Staatscommissie ter Bestudering van het Annexatievraagstuk haar bevindingen aan de regering. Volgens de commissie was annexatie van Duits grondgebied moreel, internationaal-politiek en economisch onverantwoord. Grenscorrecties (het rechttrekken van de grens) vond zij passender. Hoewel het verschil tussen annexatie en grenscorrecties niet duidelijk werd gedefinieerd zou vanaf dat moment van grenscorrecties ten aanzien van Duitsland gesproken worden in plaats van de annexatie van Duits grondgebied. 17 In november 1946 diende de Nederlandse regering, ondanks de onenigheid binnen het kabinet over de grenscorrecties, toch een gebiedsclaim ten aanzien van het Duitse grondgebied in. In deze claim eiste Nederland 1750 vierkante kilometer Duits grondgebied op (met ongeveer Duitse inwoners), wat veel minder was dan de aanvankelijk door Kleffens in het tijdschrift Foreign Affairs voorgestelde vierkante kilometer (zie Afbeelding 1). 18 De geallieerden reageerden afwijzend op de Nederlandse plannen. Zij stuurden aan op een snel herstel van Duitsland, mede door de dreiging van de Koude Oorlog. Tevens had West-Duitsland het al zwaar te verduren door de komst van miljoenen 16 Bakker Schut, F., Uitbreiding Nederlands grondgebied gewenscht? pp (Amsterdam 1945). 17 Boogaarts, M.D., Land in zicht? Een schets van de ontwikkelingen rondom de Nederlandse plannen tot verwerving van Duits grondgebied en het tijdelijke beheer over Duitse economische hulpbronnen In: Politieke Opstellen. Jaarlijkse uitgave van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis van de Juridische Faculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen. pp. 2 (Nijmegen 1982). 18 Wielenga, F., West-Duitsland: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek pp 388. (Utrecht 1989). 11

13 Duitsers uit de voormalige Oost-Duitse gebieden. De Nederlandse grenscorrecties zouden de problemen alleen nog maar verergeren. 19 Begin 1948 werd tijdens een internationale conferentie van het Commitee of Western German frontiers in Londen dan ook de Working Party ingesteld, welke het volgende zou gaan onderzoeken: The Working Party shall make a preliminary study of any proposals which may be put forward for the adjustment of the present western frontiers of Germany and shall only examine and report on those proposals which involve no appreciable loss to the German economy and which, being minor character only, can be regarded as a desirable to eliminate local anomalies and improve communications. 20 Hiermee was al duidelijk dat de geallieerden geen grote annexaties van Duits grondgebied zouden toestaan. Afbeelding 1: Nederlandse gebiedsclaim ten aanzien van Duits grondgebied in november 1946 (1750 vierkante kilometer). Bron: Wielenga, F., Van vijand tot bondgenoot. Nederland en Duitsland na pp. 35. (Amsterdam 1999). Hoe verder de oorlog in het verleden lag, hoe meer het besef groeide dat grenscorrecties ook vele problemen met zich mee zou gaan brengen. Vragen als welk strafrecht er in de gecorrigeerde gebieden zou moeten gelden en welk paspoort deze mensen moesten krijgen staken de kop op. De gebiedsclaims laten vallen zou echter te veel gezichtsverlies voor Nederland betekenen. De claims werden daarom steeds iets verder teruggeschroefd. Hoe gevoelig de kwestie binnen de Nederlandse politiek nog steeds lag blijkt uit een reactie van Max Kohnstamm, die als hoofd van het Bureau Duitsland van het ministerie van 19 Lademacher, H., Zwei ungleiche Nachbarn. Wege und Wandlungen der deutsch-niederländischen Beziehungen im 19. und 20. Jahrhundert. pp (Darmstadt 1989). 20 Verslag van de te Londen gehouden Talks on Germany. Nationaal Archief Nr: Inv. Nr 23 12

14 Buitenlandse Zaken aanwezig was bij de onderhandelingen met de geallieerden: Ik had geen reden om vriendelijk over de bezetter te denken, maar die annexatieplannen vond ik totalement absurde. Ook de regeringscommissaris voor Duitsland, H.M. Hirschfeld liet zijn ongenoegen blijken door te stellen dat hij van de thans voorgenomen gebiedsuitbreiding niets dan ellende verwachtte. Liever had hij gezien dat de gebiedseisen ingeruild zouden worden voor economische concessies van Duitse zijde. 21 Eind maart 1949 ging het Commitee of Western German frontiers in Parijs akkoord met de conclusies van de Working Party. De hier gemaakte afspraken staan ook wel bekend als het Protocol van Parijs. Er werden in totaal 32 correcties ten gunste van zowel Nederland, België, Luxemburg als Frankrijk goedgekeurd. Verschillende demarcatie (afbakening) commissies, bogen zich vervolgens over de vraag hoe de nieuw te trekken grenzen precies zouden moeten gaan lopen. Hiervoor gingen zij ter plaatse kijken en riepen, wanneer nodig, de hulp in van de plaatselijke autoriteiten om meer informatie te verkrijgen. Van tevredenheid was echter bij zowel de voor- als de tegenstanders van de grenscorrecties weinig sprake. De voorstanders hadden liever een veel groter grondgebied bij Nederland willen betrekken, terwijl de tegenstanders het liefst in zijn geheel hadden afgezien van de grenscorrecties. Ook in de Tweede en Eerste Kamer bestond grote verdeeldheid over de vraag of de grenscorrecties wel of niet doorgevoerd zouden moeten worden. Volgens de Partij van de Arbeid (PvdA) zou Nederland zich in 1949 niet meer moeten bezighouden met de vraag of onze oostgrens tien kilometer verder naar het oosten zal liggen of niet, maar moest zij zich gaan richten op de opbouw van een democratisch en economisch gezond Duitsland. 22 Duitse wederopbouw was immers een onmisbare factor voor het eigen economische herstel aangezien Duitsland voor de oorlog Nederlands grootste handelspartner was geweest. Toen er op 6 april 1949 in de Tweede Kamer werd gestemd over het wetsvoorstel betreffende de grenscorrecties werd er dan ook 24 keer tegen gestemd. De voorstanders waren met 54 stemmen echter in de meerderheid waardoor het voorstel toch werd aangenomen. Na grote druk van de minister van Buitenlandse Zaken D.U. Stikker stemde op 21 april ook de Eerste Kamer in met het voorstel. Op 22 april werd het Grenscorrectiebesluit officieel bekrachtigd. Op 23 april 1949 kreeg Nederland er officieel 69 vierkante kilometer Duits grondgebied bij. 23 De grootste gemeenten die binnen het gecorrigeerde grondgebied vielen waren de gemeenten Selfkant en Elten. In dit aan Nederland toebedeelde grondgebied woonden ongeveer Duitsers. 24 Verdrijven van deze Duitsers was dan ook geen optie meer. 21 Andere tijden, Eisch Duitschen grond! (2001). 22 Wielenga, F., West-Duitsland: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek pp 391. (Utrecht 1989).. 23 Middelkoop, G.P., De Politiebrigade Koninklijke Marechaussee in Elten pp. 7 (Maastricht 1999). 24 Wielenga, F., Van vijand tot bongenoot, Nederland en Duitsland na pp.36. (1999). 13

15 Kritiek op de grenscorrecties kwam echter niet alleen van Nederlandse zijde, ook in Duitsland bestond logischerwijs grote onvrede. Op 16 maart 1949 schreef de ministerpresident van de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, Karl Arnold (CDU), een brief aan minister-president Drees met de vraag of het mogelijk was over de grenscorrecties te onderhandelen. Hij schreef: dass es seines Erachtens möglich sein werde, Verhandlungsgrundlagen zu schaffen, und dass den Holländischen Wünschen im wege des Ausgleichs und der Verständigung Rechnung getragen werden könne. Toen hier geen reactie op kwam, reisde Arnold de avond voordat het debat over de grenscorrecties in de Eerste Kamer gevoerd zou worden naar Den Haag om de Nederlandse regering en het parlement ervan te overtuigen af te zien van de gebiedseisen. Het ongeoorloofde bezoek van Arnold werd echter gezien als een gebrek aan schuldbesef voor de door Duitsland in de oorlog gepleegde misdaden. Arnold bereikte dan ook precies het tegenovergestelde van wat hij wilde bereiken, hij versterkte met zijn bezoek juist de positie van de voorstanders van de grenscorrecties. In Duitsland werd het bezoek van Arnold van een geheel andere kant bekeken. Het Deutsche Büro für Friedensfragen schreef over het bezoek: Daβ die Reise nach Den Haag das Gute gehabt hat, dass der deutsche Verständigungswille ad oculos demonstriert wurde. Durch ihre starre Haltung hat sich die Holländische Regierung noch mehr als bisher moralisch ins Unrecht gesetzt.. Dit grote verschil in reacties op het bezoek van Arnold laat volgens de historicus F. Wielenga zien hoe ver Nederland en Duitsland enkele jaren na de oorlog op politiek-psychologisch gebied uit elkaar lagen. 25 Kritiek was er ook onder de Duitse bevolking, in verschillende steden en dorpen gingen mensen de straat op om te protesteren tegen de aanstaande grenscorrecties. In Elten werden de protesten geleid door kapelaan Paul Wiegels. Hij schreef onder andere een brief aan Koningin Juliana waarin hij zijn zorgen over het lot van de bevolking van Elten uitsprak: In all den schweren Nachkriegsjahren ist wohl kaum so viel gebeten worden wie in diesen unruhevollen Tagen, daβ Gott die Herzen der Maβgebenden Regierungsstellen berühren möge, damit uns die Trennung vom Vaterland erspart bleibe. Tijdens een zitting van de Kreistag, het lokale bestuur van enkele aaneengesloten gemeenten (Kreisen), op 25 maart herinnerde afgevaardigde Schneeman aan het feit dat er altijd zeer vriendschappelijke relaties hadden bestaan met de buurgemeenten in Nederland. Hij zei: Wir sind bereit, nach besten Kräften an der Wiedergutmachung mitzuarbeiten, aber wir können nicht verstehen, das man deutsches Land und deutsche Menschen gegen ihren Willen von uns losreiβen will. Ook Nederlanders verklaarden zich in een petitie aan Koningin Juliana en Ministerpresident Drees met daarin de tekst: Wij bidden, genade te laten regeren en veroorloven ons, in alle eerbied, in de laatste minuut te appelleren aan de 25 Wielenga, F., Van vijand tot bongenoot, Nederland en Duitsland na pp.38. (1999). 14

16 goedheid van Hare Majesteit, zodat de in de omstreden gebieden wonende Duitsers hun geliefde thuisland kunnen behouden, solidair aan de Duitsers. 26 Alle smeekbedes mochten uiteindelijk niet baten. Op 23 april 1949 marcheerde de Nederlandse marechaussee de gemeenten Selfkant en Elten binnen. 27 Selfkant zou als Drostambt Tudderen onder Nederlands bestuur worden geplaatst en Elten zou vanaf dat moment Drostambt Elten heten. 28 Onderhandelingen over de teruggave Op 7 september 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland gesticht. Volgens de Bondsrepubliek behoorden de geannexeerde gebieden tot haar territorium. Dit omdat de meeste Duitse deelstaten, waaronder Noordrijn-Westfalen en Nedersaksen, al voor 23 april 1949 in de Duitse constitutie waren opgenomen. De Nederlandse regering heeft deze visie nooit geaccepteerd, maar gaf wel toe dat Duitsland nooit de soevereiniteit over deze gebieden aan Nederland had overgedragen. In de Grenscorrectiewet staat dan ook geschreven dat de geannexeerde gebieden worden geacht te behoren tot het Nederlandse Rijk. Ondanks deze onenigheid verbeterde de relatie met de Duitse regering in de loop der jaren aanzienlijk. Met het oog op deze verbeterde relatie hadden Frankrijk (1954), België (1956) en Luxemburg (1959) al overeenkomsten gesloten met Duitsland over (onder meer) het grensvraagstuk. Daarmee kwam de situatie omtrent de door Nederland geannexeerde gebieden nog verder onder druk te staan. 29 De Nederlandse regering was in principe al vanaf 1951 bereid om met de Bondsrepubliek te onderhandelen over de teruggave van de gecorrigeerde gebieden. Zij stelde hieraan echter wel enkele eisen: de Bondsrepubliek moest hiertoe het initiatief nemen en de Nederlandse eisen aangaande de grenskwestie in het Eems-Dollard gebied moesten worden ingewilligd. Bij de Eems-Dollard kwestie was sprake van een oud Nederlands-Duits grensgeschil. Volgens de Duitse opvattingen liep de grens in de Eems direct onder de Nederlandse kust, terwijl Nederland van mening was dat de grens in het midden van de rivierbedding lag. Daarnaast wilde Nederland de grens in de Dollard opschuiven tot aan de Duitse kust. Den Haag wilde de grenscorrectiegebieden nu als ruilobject gebruiken om haar eisen in de Eems-Dollard kwestie ingewilligd te krijgen. De Bondsrepubliek weigerde echter deze twee grenskwesties aan elkaar te koppelen en land tegen water te ruilen. 30 Vanuit Duits oogpunt waren de grenscorrecties van 1949 onrechtmatig en hoefden voor de teruggave van deze gebieden dan ook geen concessies 26 Axmacher, K., Elten die letzte 100 Jahre, pp (Emmerich 1998). 27 Andere Tijden, Eisch Duitschen grond! (2001). 28 Athmer, J.H. Het Drostambt Elten. Resultaten van een onderzoek ingesteld op verzoek van de Landdrost Dr. A. Blaauboer. pp.7. (1951). 29 Handelingen Tweede Kamer 1960/61, 1961/62, 1962/63. Blz. 739, 423. Nationaal Archief Nr: Wielenga, F., West-Duitsland: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek pp 389. (Utrecht 1989). 15

17 gedaan te worden. Daarnaast werkte de tijdsfactor in het voordeel van de Bondrepubliek. Duitsland was met de ratificatie van de Parijse Verdragen in 1955 een gelijkwaardig Europees partner geworden en ook economisch gezien was het land, door het op gang komen van het Wirtschaftswunder, steeds sterker komen te staan. Hoe langer gewacht werd met de start van de onderhandelingen hoe meer de Nederlandse onderhandelingspositie zou verzwakken en hoe minder er betaald hoefde te worden voor de teruggave van Selfkant en Elten, aldus de redenering van de Bondsrepubliek. 31 Hoewel er al vanaf 1954 van Duitse zijde pogingen werden ondernomen om met Nederland tot een akkoord te komen over alle nog openstaande bilaterale kwesties zou Nederland pas in 1957 instemmen met de start van de onderhandelingen. Nederland bleef echter tot 1958 stug aan de koppeling van beide grenskwesties vasthouden. Zonder oplossing in de Eems-Dollard kwestie geen teruggave van de correctiegebieden. Uiteindelijk werd, na vele onderhandelingsronden op verschillende niveaus, overeengekomen dat de Eems-Dollard kwestie op een later tijdstip door het Internationale Hof zou worden behandeld. Nederland zou van de Bondsrepubliek 280 miljoen Duitse Marken ontvangen als schadevergoeding voor de geleden oorlogsschade. Binnen dit bedrag was 125 miljoen Duitse mark bestemd voor de Wiedergutmachung voor de nazi-slachtoffers en negentien miljoen voor de terugbetaling van de Nederlandse investeringen in Selfkant en Elten. Overeengekomen was dat 94 procent van de correctiegebieden, inclusief Elten en Selfkant, zouden worden teruggegeven aan de Bondsrepubliek. Op 8 april 1960, drie jaar na de start van de onderhandelingen, werd het Algemeen Verdrag (Generalbereinigung), waarin de bereikte overeenstemmingen over de verschillende bilaterale zaken waren samengevoegd, door beide partijen ondertekend. 32 Hiermee was Nederland de laatste in de rij van buurlanden die met Duitsland tot een overeenstemming was gekomen. Na het ondertekenen van enkele aanvullende overeenkomsten werd het Algemeen Verdrag, zij het met zeer veel moeite en tegenzin, op 21 februari 1963 door de Tweede Kamer en op 7 mei 1963 door de Eerste Kamer goedgekeurd. Nadat op 1 juli 1963 in Bonn de akten van bekrachtiging waren uitgewisseld werden de grenscorrectiegebieden, met daarbinnen Selfkant en Elten, op één augustus 1963 officieel weer Duits grondgebied Wielenga, F., Van vijand tot bongenoot, Nederland en Duitsland na pp (Amsterdam 1999). 32 Wielenga, F., Van vijand tot bongenoot, Nederland en Duitsland na pp (Amsterdam 1999). 33 Handelingen Tweede Kamer 1960/61, 1961/62, 1962/63. Blz. 739, 423. Nationaal Archief Nr:

18 Hoofdstuk 2 Selfkant en Elten tot 1945: een historisch overzicht Alvorens te beginnen met een historische schets van Selfkant Elten moet opgemerkt worden dat, hoewel de eerste officiële vermelding van de naam Selfkant dateert uit het jaar 1935, toen de toenmalige burgemeestersposten Havert, Wehr, Saeffelen en Höngen het "Ambt Selfkant" vormden, de gemeente Selfkant in haar huidige vorm pas is opgericht op één juli 1969 toen de tot op dat moment nog zelfstandige gemeenten Havert, Hillensberg, Höngen, Millen, Saeffelen, Susterseel, Tudderen en Wehr werden samengevoegd tot de nieuwe gemeente Selfkant. Aangezien de meeste primaire bronnen over de grenscorrecties uitgaan van de gemeente in haar huidige vorm is hier de naam Selfkant gebruikt. In secundaire bronnen wordt de gemeente echter ook wel aangeduid als Tudderen omdat dit de grootste gemeente was binnen het gecorrigeerde gebied en het Drostambt naar deze gemeente was vernoemd. Het Congres van Wenen Wie naar de kaart van Europa kijkt, valt op dat Europa een continent is met een veelvoud aan grenzen. De meeste van deze grenzen vallen niet samen met de natuurlijke grenzen van het continent, zoals rivieren, gebergten of zeeën, maar zijn in de loop van de geschiedenis door menselijk handelen ontstaan. Hetzelfde geldt voor de Nederlands-Duitse grens. Nadat Rusland, Engeland, Oostenrijk en Pruisen een eind hadden gemaakt aan de Franse heerschappij over Europa in 1813 werd op het Congres van Wenen in het Europese statensysteem opnieuw geordend. Ook in het grensgebied tussen Nederland en Duitsland werden tijdens dit congres veranderingen aangebracht. Daarnaast werd, op 8 juni 1815, de Deutsche Bund opgericht, een losse statenbond van 39 (later 41) staten. 34 Pruisen en Oostenrijk waren binnen deze Deutsche Bund de dominante staten. Nederland had vanaf haar oprichting direct met de Deutsche Bund te maken omdat het groothertogdom Luxemburg, dat op het Congres aan de Nederlandse koning was toegewezen, lid was geworden van de Deutsche Bund. Na de Belgische afscheiding van Nederland in 1830 werd ook Limburg, dat een provincie van Nederland was geworden, in 1839 als hertogdom lid van de Deutsche Bund. Er was zelfs een separatistische beweging actief die streefde naar de afscheiding van Nederland en het verkrijgen van de status van een onafhankelijk hertogdom binnen de Deutsche Bund Boterman, F., Moderne geschiedenis van Duitsland, 1800-heden. pp. 54. (Amsterdam 2005). 35 Wielenga, F., West-Duitsland: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek pp (Utrecht 1989). 17

19 Voor de hier onderzochte gebieden Selfkant en Elten had de nieuwe statenordening van grote gevolgen. Het gebied rond de huidige gemeente Selfkant is door de eeuwen heen meerdere malen van heerser gewisseld. Voordat het gebied in 980 definitief in Duitse handen viel waren de Fransen en de Duitsers afwisselend heerser van het gebied. Na jaren lang bestuurd te zijn door de Graven van Limburg en het Geslacht van Valkenburg viel Selfkant vanaf 1400 onder de heerschappij van de hertogen van Gulick. Selfkant was vanaf dat moment onderdeel van de ambten Sittard en Millen die samen met het ambt Born een samenwerkingsverband vormden. 36 Na de Franse Revolutie kwam de regio in 1794 opnieuw onder Frans bewind. Naar Frans voorbeeld werden de gebieden opgedeeld in bestuurlijke departementen, arrondissementen, kantons en burgemeesterposten. Selfkant behoorde nu tot het departement de la Roer welke ondersteld was aan het arrondissement van Aken. Het arrondissement van Aken was verdeeld in Kantons, de gemeente Selfkant viel onder het Kanton Sittard. Nadat de Fransen de slag bij Leipzig in 18 oktober 1813 en de slag bij Waterloo op 18 juni 1815 hadden verloren, kwam het gebied echter weer in Duitse handen. Op het Congres van Wenen werd het lot van de regio vervolgens definitief beslist. Midden door de regio Selfkant, dat de afgelopen eeuwen als een economische, volkenkundige en historische eenheid had gefunctioneerd, werd de Nederlands-Duitse grens getrokken. De stad Sittard en het Ambt Born werden samen met de maashaven Urmond (Roermond) aan Nederland toebedeeld. Selfkant viel vanaf dat moment binnen de regio Rijnland-Westfalen en daarmee binnen de Deutsche Bund. Dat bovengenoemde gebieden bij Nederland werden gevoegd is volgens Bischofs in zijn boek Selfkant-Grenzland te wijten aan het feit dat Pruisen destijds meer geïnteresseerd was in het oostelijke dan in het westelijke gedeelte van het Rijk. Om in het oosten van het Rijk gebieden in haar bezit te krijgen wilde Pruisen in het westen wel concessies doen. De bevolking was echter tegen de afsplitsing van het Duitse rijk. In 1848 braken er in Sittard opstanden uit met als doel dat Sittard en Born weer bij Duitsland gevoegd zouden worden. 37 De nieuwe staatsinrichting was echter definitief en de bevolking van beide steden moest zich schikken in haar lot nu Nederlander te zijn. Met het mislukken van de revolutie in , om een moderne Duitse eenheidsstaat te creëren, was het gevaar van een toetreding van zowel Sittard en Born als het hertogdom Limburg tot de Deutsche Bund definitief geweken. 38 Ook de regio Elten werd tijdens het Congres van Wenen afgesneden van gebieden waarmee het eeuwen lang een eenheid had gevormd. Graaf Wichmann, heerser over het graafschap Hameland, stichtte in 968 een adellijk jufferstift op de Elterberg (nu Hochelten). Van de Duitse keizer kreeg het stift de Reichsunmittelbarkeit, wat inhield dat de abdis in rang 36 Coebergh, P.M., Het Drostbambt Tüddern. pp.21. (Maastricht 1952). 37 Bisschofs, K., Selfkant-Grenzland. pp. 16. (Keulen 1974). 38 Wielenga, F., West-Duitsalnd: partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek pp. 24 (Utrecht 1989). 18

20 gelijkgesteld werd aan de Duitse vorsten en rechtstreeks en alleen verantwoording schuldig was aan de keizer. Tegelijk met de oprichting van het jufferstift ontstond onder aan de Elterberg een kleine nederzetting, Laag Elten. Om het jufferstift te beschermen tegen aanvallen van buitenaf nam graaf Wichmann het voogdijschap over het stift op zich. In de daaropvolgende eeuwen zou het voogdijschap overgaan op zijn Nederlandse erfgenamen de graven van Zutphen en van Gelder en in 1472, als beloning voor hulp tijdens een conflict, op de graaf van Kleef. Deze overgang naar het hertogdom Kleef zou in 1815 de toekomst van Elten bepalen. 39 Hoewel het op de linker Rijnoever gelegen gedeelte van het hertogdom Kleef in 1801 in Franse handen kwam, zou Elten, samen met Lobith en Wehl, pas in 1805 door de Pruisische keizer aan Frankrijk worden afgestaan. 40 De tegenwoordig Nederlandse gemeenten Zevenaar, Huissen en Malburg werden door de keizer echter al in 1803 aan Nederland gegeven. In 1802 kwamen het stift en de abdij van Elten, op eis van de keizer, in het bezit van de Franse staat. Hiermee had Elten haar Reichsunmittelbarkeit, en daarmee haar zelfstandigheid en haar status als vorstendom, verloren. Daarnaast werd het stift in 1811 slachtoffer van de door Napoleon uitgevoerde secularisatie, waarbij alle kerkelijke bezittingen aan het stift werden ontnomen. Na het verlies van de slag bij Leipzig in 1813 kwam het hertogdom Kleef opnieuw onder Duits bestuur. Tijdens het Congres van Wenen zouden echter definitieve grenzen door het hertogdom worden getrokken. De in 1803 aan Nederland toegekende gemeenten werden samen met de gemeenten Lobith en Wehl in 1815 officieel aan Nederland toegekend. Elten viel samen met de rest van het hertogdom vanaf dat moment onder Duitse soevereiniteit. 41 Van separatistische bewegingen zoals deze in het hertogdom Limburg actief waren en opstand vanuit de bevolking tegen de toetreding tot Nederland was hier echter geen sprake. Voor de inwoners van Selfkant en Elten was de grens in de voorgaande eeuwen dus nooit een vaststaand gegeven geweest. Voor het feit dat de mens de behoefte heeft aan het trekken van grenzen zijn volgens historicus von der Dunk verschillende verklaringen te geven. Ten eerste verdelen grenzen territoriaal bezit en duiden haar omvang aan. Een grens schermt het eigen bezit af, wat een gevoel van zekerheid en veiligheid creëert. Ten tweede zijn grenzen een symbool voor macht en bezit, hoe groter het territorium hoe meer macht en aanzien het de eigenaar verschaft. De meeste oorlogen die de afgelopen eeuwen zijn gevoerd zijn vanuit deze machtsvisie verklaarbaar. Grenzen die na een oorlog ontstonden waren meestal zeer willekeurig en doorsneden regelmatig gebieden die voorheen cultureel, religieus en taalkundig een eenheid vormden. Het gevolg was dat grenzen door de lokale 39 Athmer, J.H. Het Drostambt Elten. pp 16. (Assen 1951). 40 Gies, L., Elten, Land und Leute. Eine Chronik verganener Zeiten. pp 195. (Kleve 1951). 41 Axmacher, K., Elten die letzte 100 Jahre, pp (Emmerich 1998). 19

21 bevolking vaak werden genegeerd. 42 Wanneer gekeken wordt naar de grens die tijdens het Congres van Wenen in de gebieden rondom Elten en Selfkant werd getrokken kan gezegd worden dat deze grens ook een gebied doorsneed dat in vele opzichten een eenheid vormde. Hoe door de bevolking van Elten en Selfkant met deze grens werd omgegaan zal in de volgende paragrafen aan de orde komen. Het Duitse Keizerrijk Voor de stichting van het Duitse Keizerrijk in 1871 bestond Duitsland, zoals in de vorige paragraaf al naar voren kwam, uit verschillende kleine staatjes en hertog- en bisdommen. Nederland was de grootmacht en zag in Duitsland een klein en onbetekenend buurlandje dat bestond uit armoedzaaiers en elkaar beconcurrerende staatjes. Na de stichting van het Duitse Keizerrijk draaiden de rollen zich echter langzaam om, Duitsland werd de Europese grootmacht en Nederland een klein, weinig belanghebbend Europees staatje. 43 Binnen de staten van het Europa van de 19 e eeuw was er sprake van toenemende nationalisering. Waar mensen zich vroeger identificeerden met de eigen regio, de eigen stad of het gebied waar het eigen dialect gesproken werd, werden met de opkomst van het nationalisme en de nationale staat de natie waartoe men zich rekende het identificatiepunt. De klein-duitse eenheid die in 1871 was ontstaan, waarbij Oostenrijk was uitgesloten, was echter door de staat opgelegd en werd niet, zoals de eenheid in de meeste andere Europese staten, door de bevolking gedragen. Hierdoor ontstond een specifiek Duits probleem, de nationale staat had zich ontwikkeld voordat er sprake was van een daadwerkelijke Duitse natie. 44 Daarnaast waren de grenzen van de Duitse natie onduidelijk, waardoor het moeilijk was om vast te stellen welke gebieden wel en welke niet tot de Duitse staat behoorden. Deze problemen omtrent de vorming van nationale eenheid en een nationale identiteit zorgden voor de opkomst van cultureel nationalisme in Duitsland, een objectieve visie op het begrip natie waarbij de gemeenschappelijke cultuur, taal, etniciteit en geschiedenis centraal stonden. Hiertegenover stond volgens de historicus Boterman het subjectieve of politieke natiebegrip van de Staatnation, waarbij de natie ontstond door de gemeenschappelijke wil om tot de staat te behoren. In het geval van de objectieve visie produceerde dus de staat de natie en in het geval van de subjectieve visie de natie de staat. 45 Ook het leven aan beide zijden van de Nederlands-Duitse grens werd in de loop van de 19 e eeuw steeds meer door de natiestaat bepaald. Volgens historicus von der Dunk moet 42 Dunk, H., von der, Die Sache mit der Grenze. In: Müller, B., Wielenga, F., Kannitverstan? Deutschlandbilder aus den Niederlanden. pp (Münster 1995). 43 Dunk, H., von der, Die Sache mit der Grenze. In: Müller, B., Wielenga, F., Kannitverstan? Deutschlandbilder aus den Niederlanden. pp (Münster 1995). 44 Verheyen, D., The German Question. A cultural, Historical and Geopolitical Exploration. (Oxford, 1999). 45 Boterman, F., Moderne geschiedenis van Duitsland, 1800-heden. pp. 38. (Amsterdam 2005). 20

DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK

DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK - De integratie van Limburg in het Koninkrijk der Nederlanden, 1815 1867 - M.G.H. DERKS, MEd Op het omslag: -De gebruikte tekstkleuren van

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1993 Nr. 44

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1993 Nr. 44 38 (1956) Nr. 3 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1993 Nr. 44 A. TITEL Vierde Aanvullende Overeenkomst tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland bij het

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden?

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? 17-9-2017 Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme,

Nadere informatie

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk door een scholier 1470 woorden 25 oktober 2003 6,8 41 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Memo-dossier Vlaams nationalisme. Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde

Nadere informatie

geschiedenis geschiedenis

geschiedenis geschiedenis Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

STATUUT VAN DE HAAGSE CONFERENTIE VOOR INTERNATIONAAL PRIVAATRECHT

STATUUT VAN DE HAAGSE CONFERENTIE VOOR INTERNATIONAAL PRIVAATRECHT STATUUT VAN DE HAAGSE CONFERENTIE VOOR INTERNATIONAAL PRIVAATRECHT De Regeringen van de hierna genoemde landen: De Bondsrepubliek Duitsland, Oostenrijk, België, Denemarken, Spanje, Finland, Frankrijk,

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2004

Examenopgaven VMBO-KB 2004 Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij een beleid dat: enerzijds paste binnen het gelijkheidsideaal van de Franse Revolutie

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2008-II

Eindexamen geschiedenis havo 2008-II De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië Gebruik bron 1. Bij elk bronfragment past één van de volgende, in willekeurige volgorde staande, onderwerpen: 1 de Bersiap-tijd; 2 de Napoleontische

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door Larissa 665 woorden 18 januari 2016 5,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 8: Tijd van

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

BOERMARKEN IN DRENTHE

BOERMARKEN IN DRENTHE BOERMARKEN IN DRENTHE Historie Geschiedenis gaat ver terug. Het begrip Boermarke, ook wel Marke genoemd, gaat in feite terug tot de tijd van de Germanen die zich op vaste plaatsen gingen vestigen. MARKE,

Nadere informatie

GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK

GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK Inhoudsopgave 8 Nederland 1900-191 Module 1 Nederland en Indonesië HET CULTUURSTELSEL NEDERLAND BREIDT ZIJN INVLOED UIT HET NATIONALISME 6 50

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

GESCHIEDENIS SO3 TV

GESCHIEDENIS SO3 TV GESCHIEDENIS SO3 TV 2 2014-2015 Dit schoolexamen bestaat uit 42 vragen. Bij meerkeuze vragen antwoorden met hoofdletter schrijven. Geef niet meer antwoorden dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. Staatsinrichting van Nederland Gebruik bron 1 en 2. 1p 1 De twee bronnen hebben te maken met de constitutionele monarchie. Welke

Nadere informatie

EINDELIJK EEN PUBLIEKRECHTELIJK KADER VOOR GEDECENTRALISEERDE VLAAMS-FRANSE SAMENWERKING

EINDELIJK EEN PUBLIEKRECHTELIJK KADER VOOR GEDECENTRALISEERDE VLAAMS-FRANSE SAMENWERKING EINDELIJK EEN PUBLIEKRECHTELIJK KADER VOOR GEDECENTRALISEERDE VLAAMS-FRANSE SAMENWERKING Prof. dr. Jan Wouters en Maarten Vidal * Hoewel in de praktijk lokale, gedecentraliseerde overheden (gemeenten,

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid

Nadere informatie

7. Het ontstaan van het nationalisme

7. Het ontstaan van het nationalisme 7. Het ontstaan van het nationalisme Artikel 3 uit de Verklaring van de rechten van de mens en de burger, 1789. De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt wezenlijk bij het volk/de natie. Geen instantie,

Nadere informatie

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

Voorbereidende les bij:

Voorbereidende les bij: Voorbereidende les bij: 1 U heeft een bezoek aan de tentoonstelling 24 uur met Willem in het Nationaal Archief gepland. Wij verheugen ons op uw komst, u bent van harte welkom! Om uw bezoek aan het Nationaal

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1995 Nr. 176

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1995 Nr. 176 42 (1995) Nr. 1 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1995 Nr. 176 A. TITEL Protocol betreffende de toetreding van de Republiek Oostenrijk tot het Akkoord tussen het Koninkrijk der

Nadere informatie

Samenvatting Duits Grammatica Duits

Samenvatting Duits Grammatica Duits Samenvatting Duits Grammatica Duits Samenvatting door S. 836 woorden 20 februari 2013 5,8 61 keer beoordeeld Vak Duits Naamvallen. Nederlands: 2e naamval 4e naamval (bijvoegelijke bepaling, is 3e naamval

Nadere informatie

29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe. De brexit

29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe. De brexit 29 maart 2019 Auteur: Rozemarijn Lubbe De brexit Samenvatting Meerderheid wil dat GB lid blijft van EU Samenvatting Meeste mensen willen in EU blijven Veel mensen in Nederland zien het liefst dat de brexit

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting H3+4

Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting H3+4 Samenvatting Geschiedenis Staatsinrichting H3+ Samenvatting door een scholier 1611 woorden 26 november 2001 5,5 29 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis stof voor eerste rep (maatschappijleerboek

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-17-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-17-1-b Bijlage VMBO-KB 2017 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-17-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een omschrijving van de eerste politieke partij: De kleine luyden

Nadere informatie

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 HONDERD JAAR GELEDEN aflevering 12 Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 Een vast onderwerp waaraan in de kranten aandacht werd besteed, was de oorlog op de Balkan. Turkije was er bij betrokken

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2008 tijdvak 2 woensdag 18 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor elk

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1964 Nr. 184

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1964 Nr. 184 45 (1964) Nr. 1 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1964 Nr. 184 A. TITEL Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland inzake de zijdelingse begrenzing

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 83 punten te behalen; het examen

Nadere informatie

Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa

Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa Vroeger voerden Europese landen vaak oorlog met elkaar. De laatste keer was dat met de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Er zijn in die oorlog veel mensen gedood en er

Nadere informatie

TRACTATENBLAB VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1983 Nr. 11

TRACTATENBLAB VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1983 Nr. 11 37 (1982) Nr. 2 TRACTATENBLAB VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1983 Nr. 11 A, TITEL Overeenkomst betreffende de afgifte van een verklaring van verscheidenheid van familienamen, met bijlage;

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 77 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

ONDERHANDELINGEN OVER DE TOETREDING VAN BULGARIJE EN ROEMENIË TOT DE EUROPESE UNIE

ONDERHANDELINGEN OVER DE TOETREDING VAN BULGARIJE EN ROEMENIË TOT DE EUROPESE UNIE ONDERHANDELINGEN OVER DE TOETREDING VAN BULGARIJE EN ROEMENIË TOT DE EUROPESE UNIE Brussel, 31 maart 2005 (OR. en) AA 2/2/05 REV 2 TOETREDINGSVERDRAG: VERDRAG ONTWERP VAN WETGEVINGSBESLUITEN EN ANDERE

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1988 Nr. 94

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1988 Nr. 94 11 (1988) Nr. 1 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1988 Nr. 94 A. TITEL Protocol bij de Overeenkomst tussen de Lid-Staten van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal en Turkije

Nadere informatie

Toespraak bij werkbezoek provincies Gelderland, Limburg en Overijssel aan Nordrhein-Westfalen Düsseldorf, 5 juli 2018

Toespraak bij werkbezoek provincies Gelderland, Limburg en Overijssel aan Nordrhein-Westfalen Düsseldorf, 5 juli 2018 Toespraak bij werkbezoek provincies Gelderland, Limburg en Overijssel aan Nordrhein-Westfalen Düsseldorf, 5 juli 2018 1: Herr Präsident des Landtags, Herr Vorsitzender der Parlamentariergruppe NRW-Benelux,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië In 1596 bereikte een Nederlandse expeditie onder Cornelis de Houtman Bantam. 2p 1 Leg uit welk verband er bestaat tussen deze expeditie en

Nadere informatie

Carla du Pree. Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS

Carla du Pree. Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS Carla du Pree Johan Huizinga en de bezeten wereld De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS 4 Ik ben ik en mijn omstandigheden. Als ik die omstandigheden niet red, red

Nadere informatie

NEDERLAND IN DE 16e EEUW

NEDERLAND IN DE 16e EEUW NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten

Nadere informatie

995 der Beilagen XXIV. GP - Staatsvertrag - 15 Änderungsprotokoll in niederländischer Sprache-NL (Normativer Teil) 1 von 8

995 der Beilagen XXIV. GP - Staatsvertrag - 15 Änderungsprotokoll in niederländischer Sprache-NL (Normativer Teil) 1 von 8 995 der Beilagen XXIV. GP - Staatsvertrag - 15 Änderungsprotokoll in niederländischer Sprache-NL (Normativer Teil) 1 von 8 PROTOCOL TOT WIJZIGING VAN HET AAN HET VERDRAG BETREFFENDE DE EUROPESE UNIE, HET

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

VR DOC.0430/1

VR DOC.0430/1 VR 2018 0405 DOC.0430/1 DE VLAAMSE MINISTER VAN BUITENLANDS BELEID EN ONROEREND ERFGOED NOTA AAN DE VLAAMSE REGERING Betreft: Definitieve goedkeuring van het ontwerp van decreet houdende instemming met

Nadere informatie

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol? Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.

Nadere informatie

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Staatsvorming hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62234 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn

Nadere informatie

Duitse rijk bereid zou zijn De Baltische staten gemeenschappelijk met de Sovjetunie te garanderen

Duitse rijk bereid zou zijn De Baltische staten gemeenschappelijk met de Sovjetunie te garanderen Het Hitler - Stalin Pakt van 23 augustus 1939 met geheime clausules inzake opdeling van Polen en verraad van de Baltische Staten bleken niet zo geheim te zijn als wordt beweerd. 1. De relatie Duitsland

Nadere informatie

Ondersteunen actie mensenketting tegen Tihange

Ondersteunen actie mensenketting tegen Tihange Pagina 2 van 7 De voltallige gemeenteraad van Sittard-Geleen staat achter de actie Stop Tihange en steunt de menselijke kettingreactie die op 25 juni 2017 als protest tegen het openhouden van de Belgische

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

SAMENVATTING SYLLABUS

SAMENVATTING SYLLABUS SAMENVATTING SYLLABUS Julie Kerckaert Inleiding tot het Europees en internationaal recht Academiejaar 2014-2015 Inhoudsopgave Deel 2: Inleiding tot het Europees recht... 2 1. Het juridisch kader van het

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik

Nadere informatie

Inventaris van het archief van de Socialisatie- Commissie / Commissie Nolens, 1920-1927

Inventaris van het archief van de Socialisatie- Commissie / Commissie Nolens, 1920-1927 Nummer archiefinventaris: 2.04.53.01 Inventaris van het archief van de Socialisatie- Commissie / Commissie Nolens, 1920-1927 Auteur: G.E.M. Hassell Nationaal Archief, Den Haag 1987 Copyright: cc0 This

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2008 tijdvak 2 woensdag 18 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 25 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

KOUDE OORLOG. Opgavenblad

KOUDE OORLOG. Opgavenblad ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. KB-0125-a-16-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. KB-0125-a-16-1-b Bijlage VMBO-KB 2016 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB KB-0125-a-16-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een Nederlandse munt (voor- en achterzijde): Op de munt links staat: Willem

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET

TRACTATENBLAD VAN HET 34 (2007) Nr. 4 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 2010 Nr. 245 A. TITEL Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting

Nadere informatie

Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888

Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888 Wilhelm I van Duitsland: (Berlijn, 22 maart 1797 aldaar, 9 maart 1888 Ook bekend als Willem I (volledige naam: Willem Frederik Lodewijk, Duits: Wilhelm Friedrich Ludwig) van het Huis Hohenzollern, was

Nadere informatie

COMMISSIE - (97/C 347/06) - COM(97) 237 def. - 97/0147(CNS) (Door de Commissie ingediend op 11 juni 1997)

COMMISSIE - (97/C 347/06) - COM(97) 237 def. - 97/0147(CNS) (Door de Commissie ingediend op 11 juni 1997) bron : Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PB C347 van 18/11/97 Voorstel voor een beschikking van de Raad betreffende de sluiting van het Protocol inzake de toetreding van het Vorstendom Monaco

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Overeenkomst nopens de instelling van een raadgevende interparlementaire Beneluxraad (5 november 1955)

Overeenkomst nopens de instelling van een raadgevende interparlementaire Beneluxraad (5 november 1955) Overeenkomst nopens de instelling van een raadgevende interparlementaire Beneluxraad (5 november 1955) Source: Archives Nationales du Luxembourg, Luxembourg. Ministère des Affaires étrangères. Traités.

Nadere informatie

Opdracht: De Eerste Wereldoorlog

Opdracht: De Eerste Wereldoorlog Opdracht: De Eerste Wereldoorlog Rollenspel: Het Verdrag van Versailles ROL Vittorio Orlando Doel van de opdracht: De klas wordt verdeeld in groepjes van vier leerlingen. Elk groepslid speelt de rol van

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting door Marieke 1467 woorden 30 april 2015 7,4 34 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1: Het

Nadere informatie

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,

Nadere informatie

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 13 september 2007 (17.09) (OR. en) 12907/07 Interinstitutioneel dossier: 2007/0181 (CNS)

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 13 september 2007 (17.09) (OR. en) 12907/07 Interinstitutioneel dossier: 2007/0181 (CNS) RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 13 september 2007 (17.09) (OR. en) 12907/07 Interinstitutioneel dossier: 2007/0181 (CNS) AVIATION 150 RELEX 649 MA 7 VOORSTEL van: de heer Jordi AYET PUIGARNAU, directeur,

Nadere informatie

Protocol van 3 juni Houdende wijziging van het Verdrag betreffende het internationale spoorwegvervoer (COTIF) van 9 mei 1980 (Protocol 1999)

Protocol van 3 juni Houdende wijziging van het Verdrag betreffende het internationale spoorwegvervoer (COTIF) van 9 mei 1980 (Protocol 1999) Protocol van 3 juni 1999 Houdende wijziging van het Verdrag betreffende het internationale spoorwegvervoer (COTIF) van 9 mei 1980 (Protocol 1999) Met toepassing van de artikelen 6 en 19, 2 van het Verdrag

Nadere informatie

Verdrag inzake de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed

Verdrag inzake de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed Verdrag inzake de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel en bed De Staten die dit Verdrag hebben ondertekend, Geleid door de wens de erkenning van echtscheidingen en scheidingen van tafel

Nadere informatie

VR DOC.0099/1

VR DOC.0099/1 VR 2019 0102 DOC.0099/1 DE VLAAMSE MINISTER VAN BUITENLANDS BELEID EN ONROEREND ERFGOED NOTA AAN DE VLAAMSE REGERING Betreft: Definitieve goedkeuring van het ontwerp van decreet houdende instemming met

Nadere informatie

Gute Nacht, Freunde, es wird Zeit für mich zu gehe. Was ich noch zu sagen hätte, dauert eine Zigarette

Gute Nacht, Freunde, es wird Zeit für mich zu gehe. Was ich noch zu sagen hätte, dauert eine Zigarette Begrensd Grenzeloos Peter Kleuters Gute Nacht, Freunde, es wird Zeit für mich zu gehe Was ich noch zu sagen hätte, dauert eine Zigarette und mochte ich gerne mit euch im Dialekt weiter reden. Damit mich

Nadere informatie

2. Beter nu dan later

2. Beter nu dan later Daarom Duits 1. Engels is niet voldoende Natuurlijk is kennis van de Engelse taal essentieel, maar: Englisch ist ein Muss, Deutsch ist ein Plus. Uit een enquête onder bedrijven die actief zijn in Duitsland

Nadere informatie

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de)

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) Turken in Kreuzberg Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) 1 OPDRACHT 1 Waarom werd de Berlijnse muur opgericht? Na de 2 e Wereldoorlog werd Duitsland in 2 gedeeltes opgesplitst, te weten West-Duitsland

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Bijlage VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Bronnenboekje 500010-1-633b DE KOUDE OORLOG bron 1 de verdeling van Duitsland in bezettingszones vlak

Nadere informatie

Karel V. Jan Breydel Lucy. Godfried van Bouillon

Karel V. Jan Breydel Lucy. Godfried van Bouillon Even herhalen Schrijf bij elke belangrijke naam, uitvinding of ontdekking de correcte tijdsperiode. Alexander de Grote het eerste wiel Julius Caesar Noormannen Clovis Karel de Grote Karel V Christoffel

Nadere informatie

Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor

Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Terugkijken: Bij de ene revolutie ontstaat een nieuw en onafhankelijk land. Vrijheid is voor de inwoners

Nadere informatie

De Tweede Wereldoorlog herdacht. Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland

De Tweede Wereldoorlog herdacht. Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland De Tweede Wereldoorlog herdacht Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland Nationale herdenking in Nederland Hebben we in Nederland de oorlog altijd zo herdacht? - een kleine herdenkingsgeschiedenis

Nadere informatie

TRACTATENBLAD KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1975 Nr. 152

TRACTATENBLAD KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1975 Nr. 152 40 (1975) Nr. 1 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1975 Nr. 152 A. TITEL Overeenkomst tot wijziging van het Verdrag van 8 april 1960 tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek

Nadere informatie

Benelux-verdrag inzake de warenmerken

Benelux-verdrag inzake de warenmerken I-1 Benelux-Regelgeving inzake merken 1 I 1. Deze tekst is een uitgave verzorgd door het Benelux-Merkenbureau. Hoewel er bij het verzorgen ervan de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor de aanwezigheid

Nadere informatie

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1 35 Oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1. De Tweede Wereldoorlog dankt zijn naam aan: a. Het aantal landen dat erbij betrokken was b. Het feit dat de oorlog in meerdere werelddelen werd uitgevochten

Nadere informatie

PUBLIC. Brussel, 29 oktober 2003 (05.11) RAAD VAN DE EUROPESE UNIE 13967/03 LIMITE JUSTCIV 208 TRANS 275

PUBLIC. Brussel, 29 oktober 2003 (05.11) RAAD VAN DE EUROPESE UNIE 13967/03 LIMITE JUSTCIV 208 TRANS 275 Conseil UE RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 29 oktober 2003 (05.11) 13967/03 LIMITE PUBLIC JUSTCIV 208 TRANS 275 NOTA van: het voorzitterschap aan: het Comité burgerlijk recht (algemene vraagstukken)

Nadere informatie

Losgemaakt uit de verdrukking. Opiniejournalistiek rond de scheiding van Noord en Zuid 1828-1832 C.J.M. Breunesse

Losgemaakt uit de verdrukking. Opiniejournalistiek rond de scheiding van Noord en Zuid 1828-1832 C.J.M. Breunesse Losgemaakt uit de verdrukking. Opiniejournalistiek rond de scheiding van Noord en Zuid 1828-1832 C.J.M. Breunesse SAMENVATTING Het tijdstip van de vereniging van Noord-Nederland en de voormalige Oostenrijkse

Nadere informatie

Paragraaf 4: De Germaanse cultuur - TL 1

Paragraaf 4: De Germaanse cultuur - TL 1 Auteur Floris Sieffers Laatst gewijzigd 28 October 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/65939 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Tijd van monniken en ridders (500 100) 3.1 Leenheren en leenmannen (500 100) (500 100) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw

Tijd van monniken en ridders (500 100) 3.1 Leenheren en leenmannen (500 100) (500 100) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw 3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof

Nadere informatie

Examen VMBO-KB 2015. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1 maandag 18 mei 9.00-11.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VMBO-KB 2015. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1 maandag 18 mei 9.00-11.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VMBO-KB 2015 tijdvak 1 maandag 18 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 40 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 54

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I Opgave 1 Kroatië toegetreden tot de EU Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 en figuur 1. Inleiding Kroatië is een van de staten in de Balkan die voorheen tot Joegoslavië behoorden. In 1991 verklaarde

Nadere informatie

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.

Werkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen

Nadere informatie

OPENBAAR. Extra vergadering commissie Burger d.d. 13 november 2006. Raadsvergadering d.d. 20 november 2006. Voorstel nr.: 132/06.

OPENBAAR. Extra vergadering commissie Burger d.d. 13 november 2006. Raadsvergadering d.d. 20 november 2006. Voorstel nr.: 132/06. OPENBAAR Opsteller: GGZ/VROM/AH/751 Extra vergadering commissie Burger d.d. 13 november 2006 Raadsvergadering d.d. 20 november 2006 Voorstel nr.: 132/06 Onderwerp: Bestuursovereenkomst Leiden-Oegstgeest

Nadere informatie

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1994 Nr. 266

TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN. JAARGANG 1994 Nr. 266 15 (1965) Nr. 5 TRACTATENBLAD VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN JAARGANG 1994 Nr. 266 A. TITEL Verdrag tot instelling van één Raad en één Commissie welke de Europese Gemeenschappen gemeen hebben, met

Nadere informatie

Tijd van monniken en ridders ( ) 3.1 Leenheren en leenmannen ( ) ( ) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw

Tijd van monniken en ridders ( ) 3.1 Leenheren en leenmannen ( ) ( ) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw 3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof

Nadere informatie