De 24-uurs regulatie van slapen en waken en het belang voor een goede gezondheid

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De 24-uurs regulatie van slapen en waken en het belang voor een goede gezondheid"

Transcriptie

1 De 24-uurs regulatie van slapen en waken en het belang voor een goede gezondheid Marijke C.M. Gordijn, PhD Centrum voor Levenswetenschappen Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen

2 Biologische Klok en Slaap

3 Het brein in slaap Main frequencies: beta / gamma (fast) alpha (8-12 Hz) theta (4-8 Hz) spindles (~14 Hz) slow waves delta (1-4Hz)

4 wakefulness Slow wave sleep REM sleep

5 Hoe langer wakker hoe dieper de slaap 36 uur slaapdeprivatie

6 Twee processen model S: homeostatische regulatie van slaap-behoefte C: circadiane proces van optimale slaapfase Daan, Beersma, & Borbely 1984

7 Overzicht Biologische klok Licht en het oog Chronotypes Sociale jetlag Gezondheid 12-Oct-12 7

8 Endogene ritmen circadiane ritmen 1751 LINNAEUS beschreef de bloemenklok met bloemen die bloeien rond de 24-uur 325 BC ANDROSTHENES beschreef ritmische bewegingen van planten (periode 24 uur) 1729 DE MAIRAN (een Frans astronoom) beschreef 24-uurs ritmiek in bladbewegingen van Kruidje-roer-me-niet en concludeerde: niet veroorzaakt door de licht-donker cyclus! 12-Oct-12 8

9 TIJD 12-Oct-12 9

10 De biologische klok

11 Zeitgeber : Licht Vrijlopende biologische klok activiteit Geëntraineerde biologische klok light activiteit RHT

12 Fotoreceptoren in ons oog In 2002! Intrinsiek lichtgevoelige ganglioncellen Hattar et al 2002, Berson et al 2002 Hankins et al 2008

13 Fotopigment: melanopsine Hankins et al Oct-12 13

14 Fase respons curve voor licht

15 Individuele verschillen: chronotypes Foto: De volkskrant 12-Oct-12 15

16 Extreme late chronotypes Mismatch tussen endogene biologische tijd en sociale tijd

17 Verdeling chronotypes in Nederland 50 aantal mensen per categorie (%) vrije dagen (n=7864) werkdagen (n=7751) VROEG midden van de slaap (kloktijd in uren) LAAT Gordijn unpubl. 12-Oct-12 17

18 Chronotype, geslacht en leeftijd Chronotype (local time, MSF sc ) laat vroeg Age 12-Oct Roenneberg, Merrow et al

19 Biologische klok karakteristieken VERKLARINGEN VOOR CHRONOTYPES 12-Oct-12 19

20 Selectie chronotypes vroeg type f 58 j laat type f 23 j 0 5 dagen :00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00 Klok tijd (u) Gemiddelde slaap Gemiddelde slaap 12-Oct-12 20

21 Melatonine ritmes in constante omgeving 100 early types (9) late types (8) melatonin (% maximum) habitual sleep phase early types clock time (h) habitual sleep phase late types 12-Oct Gordijn et al 2006

22 Vroege chronotypes (ochtendmensen) hebben een klok die sneller loopt dan late chronotypes (avondmensen) Maar met licht op het juiste moment is de klok bij te stellen 12-Oct-12 22

23 Licht in de avond Dim 12-Oct-12 23

24 Licht in de ochtend.. dim Oct-12 24

25 GEVOLGEN MISMATCH EN CHRONISCH SLAAP TEKORT 12-Oct-12 25

26 Mismatch en sociale jetlag 0 laat type f 23 j 5 dagen :00 20:00 00:00 04:00 08:00 12:00 16:00 Klok tijd (u) Gemiddelde slaap Gordijn unpubl 12-Oct-12 26

27 Langdurig slaaptekort kan leiden tot Slaperigheid en verminderd functioneren overdag (moeite met wakker worden) Verlaagde afweer, b.v. verminderde werking griepprik ongevoeligheid voor insuline, risico op overgewicht 12-Oct-12 27

28 Late types slaapdronken op werkdagen tijd die nodig is om je wakker te voelen (uren) werkdagen n= chronotype (midden slaap op vrije dagen, gecorrigeerd voor leeftijd) Gordijn unpubl 12-Oct-12 28

29 Niet zomaar een beetje slaapdronken Wertz et al Oct-12 29

30 Te weinig slaap vermindert antilichaam aanmaak 4 dagen 4 uur slaap 1-5 am 2 dagen 4 uur slaap 1-5 am 7 dagen 12 uur slaap Spiegel et al 2002

31 Late types, stemming en stimulantia Wittmann et al

32 Verhoogd risico op overgewicht 12-Oct Roenneberg et al 2012

33 Mismatch-slaap tekort & hart infarcten 2200 myocardial infarctions * * * * Maandag! autumn spring herfst S M T W T F S S M T W T F S S M T W T F S days dagen of the van week, de triple week plot (3 x) 12-Oct Adapted from Jansky and Ljung 2008

34 Mismatch-slaap tekort & hart infarcten 1.5% 2200 Ingaan wintertijd Ingaan zomertijd myocardial infarctions * * * * autumn spring herfst voorjaar 5%* 1200 S M T W T F S S M T W T F S S M T W T F S days dagen of the van week, de triple week plot (3 x) Adapted from Jansky and Ljung Oct-12 34

35 Voorkom mismatch en slaaptekort Negatieve gezondheidseffecten voorkomen door het synchroniseren van biologische nacht en sociale nacht? 12-Oct-12 35

36 HOE? (1) het aanpassen van de werktijden aan het chronotype of (2) het selecteren van het juiste chronotype voor bepaalde werktijden of (3) lichttherapie 12-Oct-12 36

37 Pilot blauw lichttherapie Day control 30 min 0 M M 1 M M 2 3 M M Geerdink, Gordijn in prep

38 Verschuiven van de klok ; 30 min puls 30 min. average DLMO shifts n=13 min. Delay min. Advance * # Light pulses Received Geerdink, Gordijn in prep

39 Wake up light Stijgende lichtintensiteit gedurende laatste 30 min van de slaap Picture: Joris v. Alphen 12-Oct-12 39

40 Reductie slaapdronkenheid * 6 0 sleep inertia duration (min) sleep inertia duration (min) * c o n tr o l 0 lu x m e d iu m 5 0 lu x h ig h lu x 0 control 0 lux self selected intensity Gimenez et al Oct-12 40

41 Mechanisme Geen verschuiving temperatuurregulatie Distal normalized melatonin concentration DLMO 0 lux 21:13 control 0 lux medium 50 lux high 250 lux DLMO 50 lux 21:21 DLMO 250 lux 21:17 Temperature ( C) * Control Artificial Dawn Control Fit Artificial Dawn Fit :00 19:00 20:00 21:00 22:00 23:00 00:00 01:00 Time since alarm (minutes) time Gimenez et al Van de Werken et al Oct-12 41

42 Mismatch ook door gedrag.. 12-Oct-12 42

43 Chronobiology Current group members Past group members Domien Beersma Moniek Geerdink Melanie Rüger Roelof Hut Maan van de Werken Andrei Zavada Menno Gerkema Tom Woelders Marina Giménez Serge Daan Bonnie de Vries Thomas Kantermann Munich Till Roenneberg Martha Merrow Politie & Wetenschap 6th European Framework Programma Philips Lighting Medilux

44 Verschuiven van de klok ; controle min. Delay min. Advance Control average DLMO shifts * Daynumber n=13 Geerdink, Gordijn in prep

Verstoorde waak-slaap ritmes

Verstoorde waak-slaap ritmes Verstoorde waak-slaap ritmes Tegen de klok in... Marijke C.M. Gordijn, PhD Centrum voor Levenswetenschappen Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen Circadiane ritme slaap stoornissen Individuele verschillen:

Nadere informatie

Fysiologischefunctievan melatoninebijde mens

Fysiologischefunctievan melatoninebijde mens Fysiologischefunctievan melatoninebijde mens Inleiding Marijke C.M. Gordijn, PhD Chrono@Work B.V. & Chronobiologie Universiteit Groningen Wat is MELATONINE 10-Nov-15 2 Melatonine ontdekt in 1958 Hormoon

Nadere informatie

Er is een tijd om te slapen...en een tijd om te leren Marijke C.M. Gordijn, PhD

Er is een tijd om te slapen...en een tijd om te leren Marijke C.M. Gordijn, PhD Er is een tijd om te slapen...en een tijd om te leren Marijke C.M. Gordijn, PhD presentatie of delen van de presentatie niet verspreiden en niet kopieren zonder toestemming Slaapproblemenen de gevolgen

Nadere informatie

Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen

Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Marcel Smits, neuroloog-somnoloog 1,2 1: Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Multidisciplinair expertise centrum voor slaapwaak stoornissen

Nadere informatie

Chronobiologie en de bipolaire stoornis

Chronobiologie en de bipolaire stoornis Chronobiologie en de bipolaire stoornis Rixt Riemersma-van der Lek, psychiater Polikliniek voor bipolaire stoornissen Universitair Medisch Centrum Groningen Email: r.f.riemersma@umcg.nl GGNet Symposium

Nadere informatie

In search of light therapy to optimize the internal clock, performance and sleep Geerdink, Moniek

In search of light therapy to optimize the internal clock, performance and sleep Geerdink, Moniek University of Groningen In search of light therapy to optimize the internal clock, performance and sleep Geerdink, Moniek IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's

Nadere informatie

College s wel/niet s morgens vroeg?

College s wel/niet s morgens vroeg? College s wel/niet s morgens vroeg? Gerard A. Kerkhof prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag Topdag, FACTA 12.2.2015 Tijd van inslapen (doordeweeks) 40 30 % 20 10 0 < 22: 22: -

Nadere informatie

Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen

Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Melatonine bij verlate slaapfase Experiment, nog geen bewijzen Door Sandra Kooij Nieuwsbrief voor Patiënten, Programma ADHD bij volwassenen, jaargang 4, nummer 2, mei 2008. De meerderheid (zo'n 70%) van

Nadere informatie

De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, het lespakket

De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, het lespakket De Circadiane Klok in de Klas: basiskennis, toepassing, prakticum, het lespakket Roelof Hut - Chronobiologie, Rijksuniversiteit Groningen, r.a.hut@rug.nl Laura Kervezee LUMC, Leiden; OnTime consortium,

Nadere informatie

VMDB workshop presentatie 17 december 2016

VMDB workshop presentatie 17 december 2016 VMDB workshop presentatie 17 december 2016 Chronotherapeutische interventies Dr. Marijke C.M. Gordijn, chronobioloog Chrono@Work B.V. & Gelifes Instituut, RijksUniversiteit Groningen Dr. Ybe Meesters,

Nadere informatie

31 mei, 5:00 DE TIJD VAN BINNEN. Meneer de Rector, Dames en Heren,

31 mei, 5:00 DE TIJD VAN BINNEN. Meneer de Rector, Dames en Heren, DE TIJD VAN BINNEN Meneer de Rector, Dames en Heren, Tijd heeft op veel manieren invloed op ons gedrag. We maken afspraken op bepaalde tijden, de tijd waarin wij leven beinvloedt ons gedrag in alle mogelijke

Nadere informatie

Slaap-waak ritmestoornissen. Slaapstoornissen algemeen. B8 Geslapen maar niet uitgerust; wakker worden! Hersenletselcongres

Slaap-waak ritmestoornissen. Slaapstoornissen algemeen. B8 Geslapen maar niet uitgerust; wakker worden! Hersenletselcongres B8 Geslapen maar niet uitgerust; Slaap-waakritme stoornissen bij NAH en de gevolgen voor hersenletsel (potentiële) belangenverstrengeling De betrokken relaties bij dit project zijn: Sponsoring of onderzoeksgeld:

Nadere informatie

Biologische Effecten van Licht

Biologische Effecten van Licht Biologische Effecten van Licht Bijeenkomst Oog en Werk Amersfoort, 6 Oktober 2006 Gerrit van den Beld NSVV Commissie Licht & Gezondheid Fotobiologische Effekten Infrarood Warmte OOG Licht Ultraviolet Zien

Nadere informatie

onregelmatige werktijden en eigen verantwoordelijkheid

onregelmatige werktijden en eigen verantwoordelijkheid onregelmatige werktijden en eigen verantwoordelijkheid Copyright Circadian Technologies Ltd 2012 ONDERWERPEN Biologische klok Slaap Ochtendmens/Avondmens Alertheid en veiligheid Voeding DE BIOLOGISCHE

Nadere informatie

Wat is het doel van lichttherapie? Ochtendmensen en avondmensen

Wat is het doel van lichttherapie? Ochtendmensen en avondmensen Lichttherapie U bent onder behandeling bij een psycholoog van het slaapcentrum. In verband met uw slaapklacht krijgt u lichttherapie. Tijdens deze therapie wordt een speciale lamp gebruikt om uw biologische

Nadere informatie

Dr. M.G. Smits, neuroloog

Dr. M.G. Smits, neuroloog Diagnostiek en behandeling van biologische klok stoornissen bij pubers: ervaringen en consequenties Dr. M.G. Smits, neuroloog Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Polikliniek voor slaap-waak stoornissen en chronobiologie

Nadere informatie

Tegen de klok in: Werken, oud worden & gezondheid

Tegen de klok in: Werken, oud worden & gezondheid Nascholing Noord Gezond de eindstreep halen 8-7-2017 41e nascholingsdag 1 februari 2018 De Lawei, Drachten Tegen de klok in: Werken, oud worden & gezondheid Menno Gerkema, Chronobiology UoG, GELIFES, Chrono@Work

Nadere informatie

Leontien, 12 jaar. NP met mogelijk slaap apneu Syndroom NP met slaap-waakstoornissen:

Leontien, 12 jaar. NP met mogelijk slaap apneu Syndroom NP met slaap-waakstoornissen: Polikliniek voor slaapwaak stoornissen en chronobiologie: 2014 NP met mogelijk slaap apneu Syndroom NP met slaap-waakstoornissen: n 1000 1500 Onoordeelkundig voorgeschreven / gebruik van melatonine: 750

Nadere informatie

De invloed van licht op stemming en prestaties

De invloed van licht op stemming en prestaties De invloed van licht op stemming en prestaties Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid Eindhoven DAVITA Nederland BV Eindhoven Wie is SOLG? De Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35174 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Hester Catharina van Title: Retinal and neuronal mechanisms of circadian

Nadere informatie

Effect bioritme op leerprestaties

Effect bioritme op leerprestaties Sociaal-emotionele ontwikkeling De klok gelijkzetten Effect bioritme op leerprestaties Bij maatwerk en gepersonaliseerd leren in het onderwijs gaat het vaak over het aanbieden van gedifferentieerde instructie

Nadere informatie

BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE A. klok. www. bio. .nl

BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE A. klok. www. bio. .nl BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE A www. bio klok.nl BIOKLOK MODULE A OCHTENDMENSEN, AVONDMENSEN INLEIDING Maandagochtend, het is 7:00 uur, tijd om op te staan! Zou je liever nog wat langer

Nadere informatie

Slaap en Slaap-waak ritmiek van pubers

Slaap en Slaap-waak ritmiek van pubers Slaap en Slaap-waak ritmiek van pubers Gerard A. Kerkhof prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag Facta, Utrecht 26.1.2016 (Peter van Straaten, 2013) Item nummer Gemiddelde scores

Nadere informatie

SLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB

SLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap

Nadere informatie

INVEST IN YOUR REST DR. MELANIE KNUFINKE

INVEST IN YOUR REST DR. MELANIE KNUFINKE INVEST IN YOUR REST DR. MELANIE KNUFINKE WAAROM SLAAP? Sleep is critical to health, along with a healthy diet and regular exercise - Dr. Nathaniel F. Watson, AASM president AGENDA 1 2 3 4 SLAAP VAN TOPSPORTERS

Nadere informatie

7 tips. voor een betere nachtrust

7 tips. voor een betere nachtrust 7 tips voor een betere nachtrust Word jij 90 jaar oud en heb je een goede nachtrust? Dan heb je 32 jaar van je hele leven geslapen. Zonde van je tijd? Juist niet! In dit E-book lees je waarom slaap onmisbaar

Nadere informatie

Het eerste melatonine congres 06-11-2015. Dr. Ingrid Verbeek somnoloog

Het eerste melatonine congres 06-11-2015. Dr. Ingrid Verbeek somnoloog Het eerste melatonine congres 06-11-2015 Dr. Ingrid Verbeek somnoloog 1 stelling Een somnoloog heeft geen DLMO bepaling nodig om een delayed sleep phase syndroom te diagnosticeren en te behandelen. Disclosure:

Nadere informatie

Ochtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1. Naam: Datum:

Ochtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1. Naam: Datum: Ochtend- avondtype vragenlijst Zelfbeoordelingsversie (MEQ-SA) 1 Naam: Datum: Kies bij iedere vraag het antwoord dat het beste bij u past. Zet een cirkeltje om het antwoord dat het beste aangeeft hoe u

Nadere informatie

Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D

Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D Inslaapproblemen bij kinderen met AD(H)D Ongeveer 30% van de kinderen met AD(H)D heeft chronische inslaapproblemen. Dit zien we ook vaak bij onder andere kinderen met een ontwikkelingsachterstand, autisme,

Nadere informatie

Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN

Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven Friedrich Nietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN SEIN en

Nadere informatie

Blauw licht: the fake news en de nuttige toepassingen. Peter Bracke Cluster manager Groen Licht Vlaanderen Gent, 12 september 2017

Blauw licht: the fake news en de nuttige toepassingen. Peter Bracke Cluster manager Groen Licht Vlaanderen Gent, 12 september 2017 1 Blauw licht: the fake news en de nuttige toepassingen Peter Bracke Cluster manager Groen Licht Vlaanderen Gent, 12 september 2017 2 3 4 Wat is een te hoge blootstelling? Overdag: de mens is aangepast

Nadere informatie

l; I l , f*r S.- * #, l,*

l; I l , f*r S.- * #, l,* r l; fh l, f*r fl S.- * #,, l,* l3e / Melqtonine bii verlqre slqopfose Experiment, nog geen bewij zen De meerderheid (ruim 70o/o) van de volwassenen met ADHD heeft chronisch problemen met op tijd naar

Nadere informatie

Professioneel Slapen!

Professioneel Slapen! Professioneel Slapen! Pons Jan Vermeer 10 november 2018 2 Presteren op school Presteren op school Presteren op de werkvloer Presteren in de sport Een op de vijf Nederlanders heeft last van slaapproblemen

Nadere informatie

Defining and determining the properties of the human sleep homeostat Zavada, Andrei

Defining and determining the properties of the human sleep homeostat Zavada, Andrei Defining and determining the properties of the human sleep homeostat Zavada, Andrei IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please

Nadere informatie

Het probleem van late chronotypes. Mechanismes van de humane klok, invloed op het dagelijks leven en mogelijke interventies.

Het probleem van late chronotypes. Mechanismes van de humane klok, invloed op het dagelijks leven en mogelijke interventies. Het probleem van late chronotypes Mechanismes van de humane klok, invloed op het dagelijks leven en mogelijke interventies. Bachelorscriptie Chronobiologie Naam: Freek Schueler Studentnummer: S2177846

Nadere informatie

Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag.

Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Thom Timmerhuis, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 's-hertogenbosch 26-11-2018 Hoe verloopt

Nadere informatie

Zijn er evidence based indicaties voor medische toepassingen bij verstandelijk gehandicapten? Prevalentie slaapproblemen

Zijn er evidence based indicaties voor medische toepassingen bij verstandelijk gehandicapten? Prevalentie slaapproblemen Zijn er evidence based indicaties voor medische toepassingen bij verstandelijk gehandicapten? Wiebe Braam s Heeren Loo, locatie Wekerom Gouverneur Kremers Centrum Maastricht Zijn er evidence based indicaties

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Delayed sleep phase syndroom

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Delayed sleep phase syndroom Delayed sleep phase syndroom Wat is het delayed sleep phase syndroom? Delayed sleep phase syndroom is een aandoening waarbij kinderen en volwassenen een slaapwaakritme hebben waarbij ze op een veel later

Nadere informatie

Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem

Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Aisha Cortoos Klinisch Psycholoog - Psychotherapeut Doctor in de Psychologie Dept. Pneumologie - Slaapeenheid inhoudstafel 1. Let s talk about sleep

Nadere informatie

Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken

Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken Les 2 Biologische psychologie: slapen en waken Inleiding Binnen de Biologische psychologie bestudeert men het gedrag van mensen aan de hand van de biologische achtergrond ervan. Oorzaken van gedrag worden

Nadere informatie

EFFECTEN VAN LICHT OP DE GEZONDHEID

EFFECTEN VAN LICHT OP DE GEZONDHEID EFFECTEN VAN LICHT OP DE GEZONDHEID Prof. Ir. Wout van Bommel Lighting Consultant www.woutvanbommel.eu De ontdekking in 2002 van een nieuwe type lichtgevoelige cel in het oog maakt het makkelijker te begrijpen

Nadere informatie

University of Groningen. Lighting up the clock Rüger, Melanie

University of Groningen. Lighting up the clock Rüger, Melanie University of Groningen Lighting up the clock Rüger, Melanie IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document

Nadere informatie

University of Groningen. Chronobiologie en werktijden Gerkema, Menno P. Published in: Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde

University of Groningen. Chronobiologie en werktijden Gerkema, Menno P. Published in: Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde University of Groningen Chronobiologie en werktijden Gerkema, Menno P. Published in: Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde DOI: 0.00/s98-0-00- IMPORTANT NOTE: You are advised to consult

Nadere informatie

Chronobiologie en het vrouwelijk hormoon bij depressie Dr P.M.J. Haffmans, farmacoloog & M. de Kruif, psychiater, PsyQ Depressie Ambulant Den Haag

Chronobiologie en het vrouwelijk hormoon bij depressie Dr P.M.J. Haffmans, farmacoloog & M. de Kruif, psychiater, PsyQ Depressie Ambulant Den Haag Chronobiologie en het vrouwelijk hormoon bij depressie Dr P.M.J. Haffmans, farmacoloog & M. de Kruif, psychiater, PsyQ Depressie Ambulant Den Haag Inleiding Vrouwen hebben een hoger risico op het ontwikkelen

Nadere informatie

slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018

slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom

Nadere informatie

SLAAP HYGIENE VOOR TOPSPORTERS. Dr. Melanie Knufinke

SLAAP HYGIENE VOOR TOPSPORTERS. Dr. Melanie Knufinke SLAAP HYGIENE VOOR TOPSPORTERS Dr. Melanie Knufinke AANBEVOLEN HOEVEELHEID AANBEVOLEN HOEVEELHEID SLAAP Leeftijdsgroep: 7 tot 10 uur per nacht SPORTERS: waarschijnlijk meer (9-10) Fullagar et al. (2014)

Nadere informatie

Intermediair, 24 september 2006

Intermediair, 24 september 2006 Intermediair, 24 september 2006 Ze verschijnen s ochtends als zombies op het werk, houden zich op de been met koffie en presteren de eerste uren vrijwel niets. Voor heel wat mensen is een ochtendhumeur

Nadere informatie

DOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer

DOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer DOORFEESTEN TOT IN DE LATE UURTJES? Relatie tussen onregelmatige werktijden/nachtarbeid en leeftijd Hardy van de Ven, Noortje Wiezer IEDEREEN MOET LANGER DOOR 2 Doorfeesten tot in de late uurtjes? OOK

Nadere informatie

slaapstoornissen bij ADHD: Biologische klok en andere oorzaken

slaapstoornissen bij ADHD: Biologische klok en andere oorzaken slaapstoornissen bij ADHD: Biologische klok en andere oorzaken Marcel Smits neuroloog - somnoloog Multidisciplinair expertise centrum voor slaap en chronobiologie Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Disclosure

Nadere informatie

Licht voor gezondheid

Licht voor gezondheid Performance Anti jet lag Sleep Energy Licht voor gezondheid en je fit voelen. Chrono Eyewear BV Zouavenlaan 33 5037 MT Tilburg The Netherlands info@propeaq.com Werkingsprincipe en toepassingen van de Propeaq

Nadere informatie

Ouderen en slaap(problemen)

Ouderen en slaap(problemen) Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Somnio, Personal Health Institute Int. Psychologie, Universiteit van Amsterdam 1 Waar gaan we het over hebben Invloed van veroudering op de slaap De biologische

Nadere informatie

Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)

Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 1. Introductie gezonde slaap Dit thema geeft een introductie van de slaapopbouw, het slaapritme en de ontwikkeling van de slaap per leeftijdsfase.

Nadere informatie

Chapter 10. Begrippenlijst

Chapter 10. Begrippenlijst Chapter 10 10 Begrippenlijst Chapter 10 168 Begrippenlijst Begrippenlijst Actigraphy Bioluminescence Cell synchronization Chronic Kidney Disease (CKD) Circadian rhythm Clock genes Cortisol Dim Light Melatonin

Nadere informatie

NVAB bijeenkomst Kring Amsterdam e.o. FIT WERKEN IN DE NACHT, TERWIJL ANDEREN SLAPEN Sonja Smits (arbeids- en organisatiedeskundige)

NVAB bijeenkomst Kring Amsterdam e.o. FIT WERKEN IN DE NACHT, TERWIJL ANDEREN SLAPEN Sonja Smits (arbeids- en organisatiedeskundige) NVAB bijeenkomst Kring Amsterdam e.o. FIT WERKEN IN DE NACHT, TERWIJL ANDEREN SLAPEN Sonja Smits (arbeids- en organisatiedeskundige) 1 Disclosure belangen 2 Programma Nachtarbeid en onze biologische klok

Nadere informatie

Lawaai en slaap. Winni Hofman. Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie

Lawaai en slaap. Winni Hofman. Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie Lawaai en slaap Winni Hofman Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie Omgevingsraad Schiphol 3 juli 2017 1 Slaap belangrijk voor functioneren overdag alertheid omgaan met stress voldoende

Nadere informatie

Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen

Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen Melatonin Treatment and Light Therapy for Chronic Sleep Onset Insomnia in Children A. van Maanen Samenvatting Inslaapproblemen komen veel voor bij kinderen en hebben negatieve gevolgen voor gezondheid,

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Het circadiane systeem De draaiing van de aarde veroorzaakt cyclische veranderingen in de omgeving, zoals de afwisseling van dag en nacht en die van de seizoenen. Levende wezens zijn in staat om zich aan

Nadere informatie

Slaapproblemen bij kinderen. Wim Avis/ Tom van Mierlo Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede (disclosure: geen belangen)

Slaapproblemen bij kinderen. Wim Avis/ Tom van Mierlo Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede (disclosure: geen belangen) Slaapproblemen bij kinderen Wim Avis/ Tom van Mierlo Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede (disclosure: geen belangen) W Programma (leerdoelen) - Slaapfysiologie - Slaapproblemen parasomnieën inslaapproblemen

Nadere informatie

HUMAN CENTRIC LIGHTING. LED EVENT 30 november 2017 Den Bosch Jan Van Riel

HUMAN CENTRIC LIGHTING. LED EVENT 30 november 2017 Den Bosch Jan Van Riel HUMAN CENTRIC LIGHTING LED EVENT 30 november 2017 Den Bosch Jan Van Riel Human Centric Lighting AGENDA De mens staat centraal Werking van het oog Niet visuele werking van het oog HCL en normen: Functionele

Nadere informatie

Chronotherapie bij stemmingsstoornissen

Chronotherapie bij stemmingsstoornissen Chronotherapie bij stemmingsstoornissen Refereermiddag Dimence 26 september 2017 Rixt Riemersma-van der Lek Psychiater FACT Winschoten Onderzoeker UCP-UMCG Chronotherapie - Chronotherapie is in feite iedere

Nadere informatie

Vroege Vogels en Nachtuilen

Vroege Vogels en Nachtuilen Vroege Vogels en Nachtuilen Een onderzoek naar Controle over het Werkrooster, P-E Fit, Herstelbehoefte en Slaapklachten Gloria van Vonderen Naam: G.N.M. van Vonderen Studentnummer: 5962196 Opdracht: Masterscriptie

Nadere informatie

Licht in de verpleeghuiszorg. Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG Technische Universiteit Eindhoven

Licht in de verpleeghuiszorg. Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG Technische Universiteit Eindhoven Licht in de verpleeghuiszorg Toine Schoutens Stichting Onderzoek Licht & Gezondheid SOLG Technische Universiteit Eindhoven Gezonde verlichting w at doet licht via het oog: zien, zonder licht geen zicht

Nadere informatie

PERSMAP. Nationale Slaapweek 19-25 maart 2012. Nederlandse Vereniging voor Slaap/Waak Onderzoek (NSWO) Thema: SLAAP EN WERK. www.nswo.

PERSMAP. Nationale Slaapweek 19-25 maart 2012. Nederlandse Vereniging voor Slaap/Waak Onderzoek (NSWO) Thema: SLAAP EN WERK. www.nswo. PERSMAP Nationale Slaapweek 19-25 maart 2012 Thema: SLAAP EN WERK Een initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Slaap/Waak Onderzoek (NSWO) www.nswo.nl Persbericht Werk houdt veel Nederlanders uit

Nadere informatie

Fysiologische effecten van licht: licht regelt onze slaap, ons humeur, ons energiepeil

Fysiologische effecten van licht: licht regelt onze slaap, ons humeur, ons energiepeil Fysiologische effecten van licht: licht regelt onze slaap, ons humeur, ons energiepeil Oktober 2009 Zonsopgang, zonsondergang Sinds mensenheugenis staan we op en gaan we slapen op het ritme van de zon.

Nadere informatie

VERLICHTING in de MELKVEE-STAL

VERLICHTING in de MELKVEE-STAL VERLICHTING in de MELKVEE-STAL Floor van Oosterhout Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) Afdeling Neurofysiologie 23 november 2010 f.vanoosterhout@lumc.nl Dag-nacht ritme Aanpassingen van plant /

Nadere informatie

Professioneel Slapen Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit! De rol van slaap bij prestaties

Professioneel Slapen Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit! De rol van slaap bij prestaties Professioneel Slapen Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit! De rol van slaap bij prestaties Pons Jan Vermeer 17 april 2018 ponsjan@durevole.nl 0623755180 Presteren in de sport Presteren op de werkvloer

Nadere informatie

Slaap is opgebouwd uit verschillende fases. Samenwerking proces S en proces C

Slaap is opgebouwd uit verschillende fases. Samenwerking proces S en proces C Slaap is opgebouwd uit verschillende fases Behandeling van slapeloosheid met cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) Slaapcycli gedurende de nacht 30 mei 2018 Saskia van Liempt, ouderenpsychiater

Nadere informatie

Ines Roessink Adviseur gezondheidsbevordering

Ines Roessink Adviseur gezondheidsbevordering Ines Roessink Adviseur gezondheidsbevordering PROGRAMMA Puberbrein en lichamelijke ontwikkeling Thema s Slapen Voeding Bewegen } Hoe beïnvloeden deze thema s elkaar en wat is het effect op leren? Wat kunt

Nadere informatie

Netwerkeigenschappen van de circadiane klok van zoogdieren

Netwerkeigenschappen van de circadiane klok van zoogdieren Nederlandse samenvatting Netwerkeigenschappen van de circadiane klok van zoogdieren Het combineren van verschillende wetenschappen is een uitdaging. Wetenschappers uit verschillende disciplines spreken

Nadere informatie

ADHD &&je bioritme. Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ Den Haag

ADHD &&je bioritme. Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ Den Haag ADHD &&je bioritme Bioritme ADHD Dr. J.J. Sandra Kooij Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ Den Haag Voorzitter DIVA Foundation, ADHDFund, & European Network Adult ADHD Eerste ADHDVrouw

Nadere informatie

Misschien moet ik eens AUTO s gaan tellen?

Misschien moet ik eens AUTO s gaan tellen? Misschien moet ik eens AUTO s gaan tellen? WINNI HOFMAN Waarvoor is slaap nodig? LICHAAM HERSENEN REMSLAAP DIEPE SLAAP Slapend Brein Verhoogde drempel voor geluidsstimuli Slaapdiepte Licht/Diep, REM Stimulus

Nadere informatie

Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen

Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen Definitie slaap Terugkerende toestand Van verminderd bewustzijn En tot rust komen van het lichaam Waaruit men vlot gewekt kan worden Representation of consciousness

Nadere informatie

Welkom bij de Gezond & Zeker Innovatiedag 2018

Welkom bij de Gezond & Zeker Innovatiedag 2018 Welkom bij de Gezond & Zeker Innovatiedag 2018 Slaaphygiëne Wat is de invloed van slaap op je belastbaarheid en duurzame inzetbaarheid? https://www.flickr.com/photos/orinrobertjohn/1526151157 Wie zijn

Nadere informatie

inhoud 1. Slapen 2. Wat is slapen? 3. Waarom slaap je? 4. Slaapschuld 5. De biologische klok 6. Ochtend en avondmensen 7.

inhoud 1. Slapen 2. Wat is slapen? 3. Waarom slaap je? 4. Slaapschuld 5. De biologische klok 6. Ochtend en avondmensen 7. Slaap inhoud 1. Slapen 3 2. Wat is slapen? 4 3. Waarom slaap je? 5 4. Slaapschuld 6 5. De biologische klok 6 6. Ochtend en avondmensen 7 7. Slapen in fasen 7 8. De hoeveelheid slaap 10 9. Inspanning en

Nadere informatie

MenSense, praktijk voor Psychosomatiek & Re-integratie

MenSense, praktijk voor Psychosomatiek & Re-integratie MenSense, praktijk voor Psychosomatiek & Re-integratie LEKKER SLAPEN NA DE NACHTDIENST Het werken van onregelmatige tijden of in de nacht kan er voor zorgen dat je natuurlijk ritme - je bioritme - verstoord

Nadere informatie

Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD. 4 april 2017

Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD. 4 april 2017 Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD 4 april 2017 Indeling bijeenkomst Presentatie Gerrit de Niet & Tom Stor Casus bespreking in subgroepen Plenaire nabespreking casuïstiek Slaap; een hele zorg Wat is

Nadere informatie

Licht en Gezondheid. Effecten van licht gaan veel verder dan alleen perceptie. IE&IS / Human Technology Interaction

Licht en Gezondheid. Effecten van licht gaan veel verder dan alleen perceptie. IE&IS / Human Technology Interaction Licht en Gezondheid Effecten van licht gaan veel verder dan alleen perceptie IE&IS / Human Technology Interaction 18-12-2008 PAGE 1 Licht en Gezondheid Licht blootstelling Visuele effecten Non-visuele

Nadere informatie

Gezonde slaap bij jongeren, hoe krijgen we dat voor elkaar in deze 24-uursmaatschappij?

Gezonde slaap bij jongeren, hoe krijgen we dat voor elkaar in deze 24-uursmaatschappij? Gezonde slaap bij jongeren, hoe krijgen we dat voor elkaar in deze 24-uursmaatschappij? Drs. Daniëlle Hendriks, orthopedagoog & somnoloog Centrum voor slaap en waakstoornissen HMC Westeinde d.hendriks@haaglandenmc.nl

Nadere informatie

Slapend naar de top? Overzicht

Slapend naar de top? Overzicht Slapend naar de top? Roy J.E.M Raymann Slaaponderzoeker Overzicht Functie van slaap Slaap en training Slaapverloop gedurende 24 uur Slaap en het individu Slaap en prestatie Slaapdieven Slaapbesef Het meten

Nadere informatie

Slaapproblemen en het ouder wordende brein. Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag

Slaapproblemen en het ouder wordende brein. Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag Slaapproblemen en het ouder wordende brein Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag 4 oktober 2012, Current Biology Oktober 2012: Archives of General Psychiatry 28 september 2012:

Nadere informatie

Slaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen

Slaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen Slaap workshop Lichamelijk slapen Mentaal slapen Mijn werk.. Praktijkvoorbeeld Onze lieve, gevoelige dochter van net 5 jaar heeft (had) al maanden moeite met in slaap komen. Urenlang draaien, kletsen,

Nadere informatie

Pijn en slaap. Een vicieuze cirkel doorbreken. Wake 2/3 of life. ~80% of night 4/13/2010. ~20% of night.

Pijn en slaap. Een vicieuze cirkel doorbreken. Wake 2/3 of life. ~80% of night 4/13/2010. ~20% of night. Pijn en slaap Een vicieuze cirkel doorbreken Wake 2/3 of life NREM Sleep REM Sleep ~20% of night ~80% of night 1 Slaap stadia Slaap stadia 4/13/2010 Hypnogram Awake REM 1 2 3 4 volwassene 1 2 3 4 5 6 7

Nadere informatie

Rapportage Opiniepeiling nationale slaapweek maart 2015

Rapportage Opiniepeiling nationale slaapweek maart 2015 Rapportage Opiniepeiling nationale slaapweek maart 2015 In opdracht van: Hersenstichting Datum: Maart 2015 Projectnummer: 2015019 Auteurs: Els van der Velden & Rik Wester Inhoud 1 Achtergrond & opzet 3

Nadere informatie

OPERATIE UIT DE VEREN

OPERATIE UIT DE VEREN OPERATIE UIT DE VEREN s Avonds een vent, s ochtends een vent. s Avonds een hele mevrouw, s ochtends een hele mevrouw. Een beetje in bed blijven liggen en de binnenkant van je oogleden bestuderen, doe je

Nadere informatie

University of Groningen

University of Groningen University of Groningen Ambulatory assessment of human circadian phase and related sleep disorders from heart rate variability and other non-invasive physiological measurements Gil Ponce, Enrique IMPORTANT

Nadere informatie

De rol van slaap bij het behalen van prestaties. Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit van een sporter

De rol van slaap bij het behalen van prestaties. Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit van een sporter De rol van slaap bij het behalen van prestaties Slapen, de allerbelangrijkste prioriteit van een sporter Olympische vorm! IQ Mentaal/cognitie f Hebben een droom Hebben procesdoelen Kunnen visualiseren

Nadere informatie

Disclosure belangen spreker

Disclosure belangen spreker Slaap je Slim Francis Lanen Grondlegger Slaapoefentherapie, psychosomatisch oefentherapeut Dominique Bosman Arts Maatschappij en Gezondheid, jeugdarts GGD Amsterdam DOK h Disclosure belangen spreker (potentiële)

Nadere informatie

De invloed van chronotype en tijdstip van de dag op schoolprestaties

De invloed van chronotype en tijdstip van de dag op schoolprestaties 2013 De invloed van chronotype en tijdstip van de dag op schoolprestaties Onderzoeksrapport Pieper en Anne Siersema (NG/NT) Profielwerkstuk biologie Begeleider: meneer Boekelman 4-12-2013 I Samenvatting

Nadere informatie

Samenvatting en Conclusie 165

Samenvatting en Conclusie 165 Samenvatting en Conclusie 165 SAMENVATTING EN CONCLUSIE Als gevolg van de draaiing van de aarde wordt het leven blootgesteld aan dagelijks terugkerende veranderingen in de omgeving, zoals licht en donker,

Nadere informatie

Slapen en ontspanning. Het belang van een gezond dag- en nachtritme

Slapen en ontspanning. Het belang van een gezond dag- en nachtritme Slapen en ontspanning Het belang van een gezond dag- en nachtritme Wat gebeurt er onder andere tijdens onze slaap? Lichamelijk herstel & reiniging Verwerking van emoties Overdracht van korte naar lange

Nadere informatie

Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken

Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken. 20.03.2018 Workshop 5 Verstandelijke beperking, epilepsie en slaap: de kip of het ei? Inhoudsopgave Deel I Achtergrond van slaap en slaapproblemen

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING In hoofdstuk 1 van dit proefschrift wordt een algemene inleiding gegeven op de biologische klok van zoogdieren. De biologische klok van zoogdieren, welke 24-uurs ritmen in het

Nadere informatie

De functies van slaap

De functies van slaap De functies van slaap Waarom slapen we? Prof. Anton Coenen Radboud Universiteit Nijmegen Symposium Slaap en Sportprestatie Papendal 03-10-2018 slow wave sleep 1. Waken met hoge breinactiviteit en intens

Nadere informatie

Fitter door de nacht. Wat is het recept. 8 juni 2015 Greetje Teune

Fitter door de nacht. Wat is het recept. 8 juni 2015 Greetje Teune Fitter door de nacht Wat is het recept Inhoud van de workshop Wie werken er s nachts en situaties elders Gevolgen van ploegendienst voor de biologische klok Wat is het effect op de spijsvertering Slapen

Nadere informatie

University of Groningen. Sleep and circadian timekeeping in Octodon degus Kas, Martinus Josephus Hendrikus

University of Groningen. Sleep and circadian timekeeping in Octodon degus Kas, Martinus Josephus Hendrikus University of Groningen Sleep and circadian timekeeping in Octodon degus Kas, tinus Josephus Hendrikus IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to

Nadere informatie

BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE B HAVO. klok. www. bio. .nl

BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE B HAVO. klok. www. bio. .nl BIOKLOK DE BIOLOGISCHE KLOK IN DE LES MODULE B HAVO www. bio klok.nl BIOKLOK MODULE B HAVO VERSTOORDE CHRONOTYPES INLEIDING Als het goed is, heb je een vragenlijst ingevuld om te testen of je een ochtendmens

Nadere informatie

Verstoorde slaap bij het jonge kind

Verstoorde slaap bij het jonge kind Verstoorde slaap bij het jonge kind Somatiek en IMH Vincent Roelfsema, kinderarts- kinderneuroloog MZH Nynke Kuindersma, kinderarts, fellow sociale pediatrie UMCG/ OCRN Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling

Nadere informatie

ADHD & bioritme. ADHD & Vrouw 7 maart 2015. Marjolein Tanke

ADHD & bioritme. ADHD & Vrouw 7 maart 2015. Marjolein Tanke ADHD & bioritme ADHD & Vrouw 7 maart 2015 Marjolein Tanke ADHD & bioritme vrouwen slapen slechter dan mannen - kwalitatieve wisselend i.v.m. hormonen - meer moeite met inslapen (In slaap.nl) 70% van ADHD

Nadere informatie

summary background studies on Melatonin

summary background studies on Melatonin Summary Background Results of several studies suggested that melatonin may be effective in the treatment of sleep problems in individuals with intellectual disability and chronic insomnia. Its efficacy

Nadere informatie

Hersenen en slaap. Hersenstichting Nederland

Hersenen en slaap. Hersenstichting Nederland Hersenen en slaap Hersenstichting Nederland 1 Hersenen en slaap Slapen doet iedereen. Maar wat is slaap eigenlijk? En wat hebben de hersenen ermee te maken? Hoewel slaaponderzoekers nog volop discussiëren

Nadere informatie