De Drents-Groningse mossenwerkgroep

Transcriptie

1 Buxbaumiella 71 (2005) 41 De Drents-Groningse mossenwerkgroep B.O. (Ben) van Zanten Vogelzangsteeg 8, 9479 TG Noordlaren Abstract. The Drents-Groningse working group for bryophytes The group is a subdivision of the Dutch Bryological Society. An account is given on the origin, history, aims and methods of working. The group consists of 10 persons, professionals and amateurs and was established in 1985 when the section plantsystematics was removed from the biology training of the University of Groningen.The main objectives of the group are: 1. to study the distribution of mosses in the provinces of Drenthe and Groningen, 2. to survey certain terrains which are managed by nature conservation societies and give advice for maintaining or enhancing the bryodiversity, 3. to study the presence of sporophytes of some rarely fruiting species, 4. to study the stage of development of sporophytes in correlation with the period of observation, 5. to compare the present-day moss flora with that of the past (old reports are available of several localities), 6. to study the effect of demineralization on the moss flora. A list of the localities that have already been surveyed is given, together with a list of relevant publications and reports De Burgvallen, Anlooërdiepje. Vlnr Ben van Zanten, Bep de Haas-Lely, Elly Arends, Pim de Ruiter, Evert Rietsema.

2 42 Buxbaumiella 71 (2005) Het ontstaan van de Drents-Groningse mossenwerkgroep In het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw bestond op de Nederlandse universiteiten de tendens om het onderwijs in de beschrijvende vakken in de biologie geleidelijk op te heffen. Ook op het Biologisch Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen in Haren (hierna B.C. genoemd), waar ik toen bij de toenmalige vakgroep plantensystematiek werkte, was men die mening toegedaan. Tot die tijd was op het B.C. de plantensystematiek (inclusief plantenmorfologie en plantenanatomie) een belangrijk onderdeel van het eerste- en tweedejaars onderwijs in de biologie. In het eerste studiejaar werden vooral de vaatplanten behandeld en in het tweede studiejaar, voor studenten die daarvoor kozen, de sporenplanten, voornamelijk algen en mossen. De cursus bryologie trok gemiddeld ongeveer 20 deelnemers per jaar. De cursus was er op gericht dat toekomstige ecologiestudenten ook de mossen zouden meenemen in hun doctorale onderwerpen vegetatiekunde. Omstreeks 1985 werd door de onderwijscommissie van het B.C besloten om de plantensystematiek grotendeels en de bryologie geheel uit het biologie-onderwijs te schrappen, dit tot ongenoegen van o.a. de vakgroep plantenecologie die nu studenten kreeg die vaak maar weinig wisten van vaatplanten en helemaal niets van mossen. Na de afschaffing van het onderwijs in de bryologie kreeg ik van een aantal studenten de vraag om toch nog weer een mossencursus te geven. De cursus moest dan geheel buiten het biologiecurriculum vallen en dus s avonds gegevens worden. Behalve biologiestudenten konden ook andere personen zoals b.v. leden van allerlei natuurverenigingen deze cursus volgen. We zijn daarom uitgeweken naar het gebouw van de Hortus dat naast het B.C. staat. We konden wel gebruik blijven maken van de microscopen van het B.C. die daarvoor echter telkens vervoerd moesten worden. Hiervoor was door de Hortus een speciale handkar gemaakt. De cursus is drie winters achtereen gegeven (1985/1986, 1986/1987 en 1987/1988). Omdat de microscopen van tevoren naar de Hortus moesten worden gebracht en de volgende dag weer terug naar het B.C. hebben we besloten om de laatste cursus op het B.C. te houden. Het eerste jaar waren er ongeveer 60 deelnemers, het tweede jaar 30 en het derde jaar 20. Een aantal personen volgden de cursus zowel het eerste als het tweede jaar. Als sluitstuk van elke cursus werden een aantal excursies (meestal naar de Appelbergen bij Glimmen of het Noordlaarderbos) georganiseerd. Tijdens deze avonden en excursies werd ik geassisteerd door Dirk Blok, Kees Boele (alleen het eerste en tweede jaar), Paul Bramer (alleen het eerste jaar) en Hans Kruijer, alle vier destijds biologiestudent.

3 Buxbaumiella 71 (2005) Gasterense veld. Boven: Ben van Zanten en Geert Slim. Onder: vlnr Elly Arends, Jenny Hendriks, Pim de Ruiter, Evert Rietsema, Geert Slim, Harm Winter, Ben van Zanten

4 44 Buxbaumiella 71 (2005) Tijdens het tweede en derde jaar was er tevens een aparte cursus voor de gevorderden van de eerste en later ook van de tweede groep. Hans Kruijer verzorgde dan de assistentie bij de beginners en Dirk Blok bij de gevorderden. Ik zelf pendelde van de ene naar de andere groep. Voor de cursus is een speciale handleiding gemaakt. Deze bestond uit een vereenvoudigde versie van mijn practicumhandleiding voor tweedejaars biologiestudenten. In de handleiding werden de volgende onderwerpen behandeld: 1. de bouw van de hoofdgroepen van lever- en bladmossen, 2. de geslachtelijke voortplanting en generatiewisseling, 3. de vegetatieve vermenigvuldiging en verspreiding. 4. de ecologie van mossen. Verder hadden we een determineertabel samengesteld voor de 96 meest algemene soorten in Drenthe en Groningen. Van deze soorten waren kopieën van de desbetreffende figuren uit de Nieuwe Atlas Nederlandse Bladmossen van Landwehr (1984) en de Atlas van de Nederlandse Levermossen van Landwehr, Gradstein & Van Melick (1980) bijgevoegd. De handleiding kon tegen kostprijs gekocht worden. Van de deelnemers raakten een aantal sterk geïnteresseerd in mossen zodat we al eind 1985 besloten om met deze personen regelmatig excursies te gaan houden om bepaalde terreinen te inventariseren. Eén groep inventariseerde in de provincie Groningen en één in Drenthe. Ik nam zelf zowel deel aan de Drentse als aan de Groningse groep. We kwamen wel gezamenlijk éénmaal in de 14 dagen op dinsdagavond in Haren op het B.C. bij elkaar om de gevonden soorten uit te werken. De Drentse groep is begonnen met de inventarisatie van het Asserbos omdat een aantal leden van deze groep uit Assen en omgeving kwam. De Groningse groep is begonnen met de kleigebieden om de Dollard. Dit gebied werd uitgekozen omdat er toen nauwelijks mossen van bekend waren 1. Omstreeks 1990 werd besloten om de excursies gezamenlijk te houden omdat de Drenten al vaak meegingen met de Groningers en omgekeerd. Dit is dus het eigenlijke begin van de Drents- Groningse mossenwerkgroep. 1 Prof. Van der Wijk (Groningen) had mij in het verleden altijd gezegd dat op de klei alleen maar Eurhynchium stokesii (E. praelongum), die we toen nog niet goed konden onderscheiden van E. hians, en Barbula unguiculata zouden voorkomen. Vandaar ook dat Prof. Van der Wijk nooit een excursie naar Noord-Groningen heeft georganiseerd. De eerste excursie welke ik gemaakt heb naar een kleigebied was met Heinjo During op 14 april 1972 naar de Olhof in Rasquert (bij Baflo) waar we 19 mossoorten vonden. Hierdoor realiseerde ik mij voor het eerst dat de kleigebieden wel eens veel rijker konden zijn dan werd aangenomen. Deze excursie naar Rasquert is er eigenlijk de oorzaak van dat we later de kleigebieden om de Dollard uitgekozen hebben om onze inventarisaties in Groningen mee te beginnen.

5 Buxbaumiella 71 (2005) Boerderij Kamps bij Kampsheide. Vlnr Ben van Zanten, Pim de Ruiter, Tidde Goldhoorn, Irene Robertus. In 1999 werd ik door de KNNV, afdeling Groningen gevraagd om in het Natuurmuseum in Groningen een lezing te houden over mossen. Een van de bezoekers van deze lezing was Sjef Pistoor. Ook op verzoek van de KNNV heb ik in het voorjaar van 1999 nog weer een cursus mossen voor beginners gegeven op het B.C. Twee van de negen deelnemers, Sjef Pistoor en Hans Colpa, raakten zo geïnteresseerd in mossen dat ze lid zijn geworden van onze werkgroep en regelmatig aan de excursies en determineeravonden gingen deelnemen.

6 46 Buxbaumiella 71 (2005) Anlooërdiepje. Ben van Zanten bij stam waarop Hypnum heseleri groeide. Werkgroepleden De Drentse groep bestond oorspronkelijk uit Kees Boele, Bep de Haas- Lely, Evert Rietsema, Pim de Ruiter, Alien van der Wijk ( ) en Ben van Zanten en de Groningse groep uit Dirk Blok, René Cappers, Henk Dijkstra, Tidde Goldhoorn, Piet van der Knaap, Hans Kruijer, Irene Robertus en Ben van Zanten. Na een aantal jaren vielen van de Drentse groep de volgende personen om verschillende redenen af: Kees Boele (1986), Bep de Haas-Lely (2000) en Alien van der Wijk (1988; 2005) en van de Groningse groep: René Cappers (1989), Henk Dijkstra (ca.1995), Piet van der Knaap (ca. 1990) en Hans Kruijer (1989). In de loop der jaren hebben de volgende personen tijdelijk aan de excursies deelgenomen: Elly Arends-Kaindl (Coevorden), , Jenny Hendriks (Groningen), , Huib de Miranda (Geesbrug, nu Ede), , Sjef Pistoor (Diever, nu Portugal), , Geert Slim (Haren), en Flip Sollman (St. Annaparochie), incidenteel na Momenteel bestaat de werkgroep uit de volgende leden (vanaf het aangegeven jaartal):

7 Buxbaumiella 71 (2005) 47 Martin Busstra (Groningen): 2001 Evert Rietsema (Assen): 1985 Hans Colpa (Assen): 1999 Irene Robertus (Zuurdijk): 1985 Tidde Goldhoorn (Delfzijl): 1985 Pim de Ruiter (Assen): 1985 Heddy de Keyzer (Winsum):1990 Willem Stouthamer (Groningen): 2004 Peter de Laat (Hoogeveen): 2004 Ben van Zanten (Noordlaren): 1985 Verder heeft de groep nog de sluimerende leden Dirk Blok en Sjef Pistoor. Met hen hebben we regelmatig contact, maar zij kunnen meestal niet aan de excursies of determineeravonden deelnemen. Dirk Blok houdt incidenteel nog excursies in Groningen met Heddy de Keyzer en Irene Robertus. Peter de Laat komt wel op de determineeravonden maar kan niet aan de excursies deelnemen. Doelstellingen van de werkgroep 1. Het verkrijgen van inzicht in het voorkomen en de verspreiding van mossen in de provincies Groningen en Drenthe. 2. Het inventariseren van natuurterreinen en de beherende instanties te adviseren hoe de bryodiversiteit van die gebieden het beste kan worden behouden of vergroot. 3. Het onderzoeken van het voorkomen van kapsels bij zelden fructificerende soorten. 4. Het bestuderen van de relatie tussen het kapselstadium en het jaargetijde. 5. Het vergelijken van de vroegere mosflora met die van tegenwoordig van gebieden waarvan oude rapporten bestaan. 6. Het bestuderen van de relatie tussen de mosvegetatie en duur van verschraling van gebieden waar een verschralingsbeheer wordt toegepast. Werkwijze In het begin werd er eenmaal in de 14 dagen een dagexcursie gehouden op Dinsdagen. Sinds ongeveer 2000 wordt in principe elke week een wat kortere excursie gehouden, tot voor kort meestal ook op dinsdagen, maar sinds 2004 echter op donderdagen. Meestal nemen vijf of zes personen in wisselende samenstelling aan de excursies deel. Ik zelf ben bij alle excursies aanwezig. Om de 14 dagen is er een bijeenkomst op het B.C. om het gevonden materiaal verder uit te werken. Hierbij kunnen we gratis gebruik maken van de microscopen die daar aanwezig zijn. Cathja Hoeksema, mijn vroegere secretaresse, zorgt dan altijd voor de koffie.

8 48 Buxbaumiella 71 (2005) Tijdens de excursies worden alle met zekerheid herkenbare soorten genoteerd (meestal door Heddy de Keyzer). Soorten waar we in het veld niet zeker van zijn worden ook genoteerd maar met een vraagteken. Van alle soorten wordt ook het substraat genoteerd. Verder wordt altijd genoteerd als er kapsels aanwezig zijn en welk ontwikkelingsstadium ze hebben, zodat bij voldoende gegevens het stadium gecorreleerd kan worden aan het tijdstip van verzamelen. De stadia worden als volgt genoteerd: 1 kapselsteel nog niet gestrekt 2 kapselsteel gestrekt maar kapsel nog niet verdikt 3 kapsel verdikt maar nog groen, niet rijp 4 kapsel rijp, meestal bruin of zwart, met of zonder deksel, maar nog met sporen 5 kapsel leeg. Er wordt ook per gebied een schatting gemaakt van de frequentie met de volgende codering: zz één maal gevonden z 2 5 maal vz 6 15 maal va maal a maal en za meer dan 250 maal gevonden. Ook voor het Landelijk Meetnet Mossen (Siebel & Valk 1999) passen we deze codering toe, dit is dus veel gedetailleerder dan de officiële werkwijze waar maar drie klassen (1 = één exemplaar, 2 = 2-5 exemplaren en 3 = meer dan 5 exemplaren) worden toegepast. Door onze gedetailleerdere codering kan bij eventuele latere inventarisaties van een zelfde gebied een beter inzicht verkregen worden in eventuele veranderingen in frequentie dan wanneer er maar drie klassen gebruikt worden. Bij de rapportage aan de centrale administratie van het meetnet mossen worden wel de daar gebruikte drie klassen opgegeven. Per gebied of km-hok worden in principe alle interessant lijkende locaties en vegetatietypes bekeken zoals bosjes, begraafplaatsen, kerkhoven, sluisjes, bruggen, parkeerplaatsen, daken met cementen dakpannen, rietdaken, vennetjes, heideterreintjes, etc. In bouw- en weilanden wordt een steekproef genomen. Verder worden altijd enkele sloottaluds en wegranden bekeken. Waar het zinvol lijkt, worden in bepaalde gebieden de excursies in verschillende jaargetijden gehouden zoals in verschralende graslanden of ontgronde terreinen op leem.

9 Buxbaumiella 71 (2005) Noordwijk, kerkhof. Boven: vlnr Heddy de Keyzer, Irene Robertus, Evert Rietsema, Sjef Pistoor, Ben van Zanten, Tidde Goldhoorn. Onder: Vlnr Heddy de Keyzer, Irene Robertus

10 50 Buxbaumiella 71 (2005) Van bijna alle soorten wordt materiaal verzameld en thuis onder het microscoop bekeken. Ik maak daarvan lijsten welke vergeleken en aangevuld worden met de veldnotities. Tegenwoordig zend ik deze lijsten per aan de werkgroepleden voor commentaar en eventuele aanvullingen. Indien we van een determinatie niet zeker zijn wordt het materiaal aan een specialist gezonden, dat geldt b.v. voor Riccia en Cephaloziella (naar Huub van Melick), Orthotrichum (naar Arno van der Pluijm) en Pottiaceae (naar Flip Sollman). Van elk km-hok of gebied wordt meestal per soort (behalve enkele zeer algemene soorten) tenminste één exemplaar in mijn herbarium opgenomen. In 1996 is met het Nationaal Herbarium Nederland de afspraak gemaakt dat mijn hele herbarium, het Herbarium Groninganum en het herbarium van wijlen Prof. Van der Wijk (dat in Haren is) het eigendom is geworden van dat herbarium en dat ik deze herbaria in bruikleen heb zolang ik er mee werk. Dit is notarieel vastgelegd. De gebruikte flora s In de beginjaren hebben we voornamelijk gewerkt met Margadant & During (1982), Smith (1978) en Nyholm ( ). Daarnaast werden ook de Nieuwe Atlas Nederlandse Bladmossen (Landwehr 1984) en de Atlas Nederlandse Levermossen (Landwehr 1980) veelvuldig gebruikt. Toen in 1989 de Nederlandse Bladmossen (Touw & Rubers 1989) uitkwam werd het determineren van bladmossen een stuk gemakkelijker en betrouwbaarder. Dit was een duidelijke stimulans voor de groep om het onderzoek voort te zetten. In 1990 kwam een nieuwe levermosflora voor de Britse eilanden uit (Smith 1990) welke ook veel gebruikt werd. Sinds het uitkomen van de Nederlandse Levermossen & Hauwmossen (Gradstein & Melick 1990) wordt voornamelijk dit boek gebruik voor het determineren van levermossen. Een aantal leden van de werkgroep gebruiken ook de nieuwe en verbeterde druk van de eerste vier delen van Nyholm ( ) en Die Moose Baden-Württembergs Band 1 en 2 (Nebel & Philippi 2000 en 2001). Sinds kort wordt ook de nieuwe editie van Smith (2004) voor de bladmossen door een aantal leden gebruikt. In Buxbaumiella zijn in de loop der tijd van enkele geslachten (b.v. Grimmia, Orthotrichum, Schistidium) determineertabellen voor de Nederlandse soorten gepubliceerd welke aangepast zijn aan de nieuwe inzichten. Hiervan maken we veel gebruik. Sinds het begin van onze inventarisaties in 1985 zijn er vele wijzigingen in de taxonomische opvattingen en afgrenzingen tussen soorten en geslachten opgetreden, wat resulteerde in vele naamsveranderingen en

11 Buxbaumiella 71 (2005) 51 gewijzigde soortomgrenzingen. Dit houdt in dat in bepaalde groepen onze vroegere determinaties moeten worden herzien en de nomenclatuur worden aangepast. Dit geldt in het bijzonder voor onze verslaglegging van de kleigebieden om de Dollard. Onze voorlopige, niet gepubliceerde verslagen hiervan (Knaap e.a en Zanten e.a. 2000) moeten dan ook geheel herzien worden. Hierdoor en door de grote omvang van gegevens heeft de definitieve verslaglegging over dit gebied grote vertraging opgelopen. We houden ons in principe aan de nomenclatuur zoals die door de BLWG wordt opgegeven. De belangrijkste tot nu toe geïnventariseerde gebieden Provincie Groningen: Tichelberg bij Onstwedde, vele excursies tussen 1975 en 1999 Metbroekbos en Lieftinghsbos bij Vlagtwedde, vele excursies tussen 1993 en 2002 Dollardkleigebieden, (Knaap e.a. 1996; Zanten e.a. 2000) Jukwerd, km-hok , 1988 Marsum, km-hok , 1988 Munterdam, heemtuin, 1994 Groningen (stad): terrein voormalige gasfabriek = Cibogaterrein, 1998 (Zanten 1998c); Nieuwe Kerk, 1998 (Zanten 1998a, 1998b); Noorderplantsoen, ; begraafplaats Esserveld, 2001; Zuiderbegraafplaats, 2001; Kardinge, natuurontwikkelingterrein, 2002; Sterrebos, 2004; Noorderbegraafplaats, 2004 Eemshaven, Meneerskooi bij Hefswal (Uithuizermeden), 2001 (Zanten 2005) Slochteren, Baggerputten, Lauwersmeer, 2002-heden (in uitvoering) Het Hemrik, Harendermolen, (Zanten 2005) Midwolda (Ennemaborgh), 2003-heden (in uitvoering) Verder zijn tussen 1996 en 2004 alle kerkhoven welke in bezit zijn van de Stichting Oude Groninger Kerken op het verzoek van deze Stichting geïnventariseerd. Ook de meeste andere kerkhoven en begraafplaatsen in Noord-Groningen zijn in die periode bekeken. Tussen 1988 en 2000 zijn bijna alle iepen in de provincie bekeken (Zanten 1992). Onder leiding van Dirk Blok worden vanaf 2002 met Irene Robertus en Heddy de Keyzer diverse jonge bosjes op klei geïnventariseerd.

12 52 Buxbaumiella 71 (2005) Noordwijk, kerkhof. Vlnr Ben van Zanten, Sjef Pistoor Provincie Drenthe: Kniphorst Bos bij Anloo, 1985 (Zanten & Blok 1985) Assen, Asserbos, (Haas-Lely e.a. 1990) Assen, Noorder- en Zuiderbegraafplaats en hertenkamp, (Ruiter e.a. 1992) Anlooërdiepje, (Ruiter e.a. 1992) Oudemolen, Drentsche Aa, Gasterseveld, (Zanten e.a. 2002) Balloo, Kampsheide, (Zanten e.a. 1997) Assen, Landgoed Overcingel, 1995 (Zanten e.a. 1995) spoorbaan tussen Tynaarlo en Assen, Vries, Heidenheim, Gasterse Holt, (Zanten e.a. 2002) Hooghalen, Hiemstrastate, 1997 (Zanten e.a. 2004) Donderen, camping Mierenhoop (ontgrond heideterrein), 1997 Norgerholt, 1999

13 Buxbaumiella 71 (2005) 53 Hooghalen, Heuvingerzand, (Zanten e.a. 2004) Heidehof (Eexterveld, tussen Gieten en Rolde), 2002 hunebedden, 2004-heden (in uitvoering) Taarlo, De Heest, 2002 De werkgroep doet ook mee aan het Landelijk Meetnet Mossen (Siebel & Valk 1999). Daarvoor zijn vanaf januari 2002 alle km-hokken in de provincies Groningen en Drenthe geïnventariseerd, behalve het km-hok , Bargerveen/Amsterdamse Veld dat gedaan zal worden door Klaas van der Veen (Meppel). Dirk Blok heeft met Irene Robertus en Heddy de Keyzer km-hok , Lauwersmeer gedaan. Wij houden tenminste twee maar vaak drie excursies naar elk km-hok, hierdoor besteden we aanmerkelijk meer tijd aan een hok dan in de handleiding voor het meetnet wordt aangegeven. Mijn determinaties voor het meetnet, aangevuld met die van anderen, worden doorgegeven aan Hans Colpa die ervoor zorgt dat ze in Excel of Access worden gezet en zo bij de centrale administratie van de BLWG komen. Enkele resultaten van de inventarisaties Beheersadviezen Een aantal van de geïnventariseerde gebieden zijn eigendom van Staatsbosbeheer, de Stichting Oude Groninger Kerken, de Stichting Het Groninger Landschap en de Stichting Het Drentse Landschap. Voor sommige van deze terreinen hebben wij beheersadviezen gegeven (of gaan dit doen) om de diversiteit van mossen in stand te houden of te verbeteren. Het Dollardkleigebied Het aantal soorten van de kleigebieden om de Dollard is veel groter dan voorheen bekend was. Vòòr ons onderzoek waren er ca. 25 soorten bekend, nu zijn dat er 164. Een aantal soorten die algemeen zijn op veen- of zandgrond bleken ook regelmatig op zware klei voor te komen, bijvoorbeeld Amblystegium varium, Dicranella heteromalla, D. schreberiana, D. staphylina, D. varia, Atrichum undulatum, Eurhynchium praelongum, E. striatum, Polytrichum juniperinum, etc. Van de echte kleimossen zijn er 14 soorten die hun hoofdverspreiding in het fluviatiel district hebben, b.v. Bryum klinggraeffii, Didymodon fallax, Ephemerum serratum var. minutisimum, Fissidens exilis, F. incurvus, F. viridulus, Pohlia melanodon, Weissia controversa, W. longifolia.

14 54 Buxbaumiella 71 (2005) Iepen Enkele zeldzame soorten zijn algemeen, bijvoorbeeld Ulota phyllantha, Frullania dilata zijn op de iepen algemeen en meestal zeer goed ontwikkeld. Op sommige bomen was Ulota algemener dan Hypnum cupressiform (Zanten 1992) Opvallend was dat de iepen ten oosten van Delfzijl veel armer aan epifyten waren dan de iepen verder naar het westen in de provincie. Dit zou veroorzaakt kunnen worden door de uitstoot van de industrieterreinen van Delfzijl en Emden. Ook het feit dat dit gebied meer landinwaarts ligt zou een rol kunnen spelen. Het ligt weliswaar vlak bij het Eems-Dollard-estuarium, maar deze zeearm is klein en grotendeels door land ingesloten. Nieuwe soorten voor Nederland We hebben 2 nieuwe soorten voor Nederland gevonden: Leptodontium gemmascens in de Gasterse Duinen (Zanten 1995) en Sematophyllum substrumulosum (Zanten 2003) op het landgoed Heidehof (Eexterveld). Daarnaast vonden we in de Burgvallen langs het Anlooërdiepje een Hypnum die door de Japanse bryoloog en specialist van de Hypnaceae H. Ando, samen met H. Higuchi, naar materiaal uit Duitsland en ons materiaal, als nieuwe soort voor de wetenschap is beschreven (Ando & Higuchi 1994). Ik beschouw deze sterk afwijkende Hypnum echter niet als een goede soort maar als een somatische modificatie van Hypnum cupressiforme (Zanten 1990, 1993, 1994 en 1996). Het voorkomen van kapsels Van 33 soorten welke volgens Touw & Rubers (1989) en Gradstein & Melick (1995) slechts zelden kapselen hebben wij kapsels gevonden, b.v. Drepanocladus aduncus, Plagiomnium undulatum, Plagiothecium undulatum, Pohlia annotina en Thuidium tamariscinum (Zanten 2005). Zeldzame soorten In loop van de 20 jaar dat de werkgroep actief is hebben we verschillende zeldzame soorten gevonden. De meest spectaculaire vondst was dat we op opgespoten zeezand bij de Eemshaven zowel Distichium capillaceum (algemeen) en ook D. inclinatum (slechts enkele pollen) vonden, beide met kapsels. Behalve deze twee soorten groeiden daar nog talrijke andere interessante soorten. Publicaties en rapporten naar aanleiding van de inventarisaties Haas-Lely, E. de, B.O. van Zanten & W.J. de Ruiter, Inventarisatieonderzoek van de mossen van het Asserbos. Intern rapport, 13 pp. Knaap, P.A., D. Blok, H. Dijkstra, T. Goldhoorn, I. Robertus & B.O. van Zanten, Mosseninventarisatie Dollardkleigebied. Voorlopig intern rapport, 120 pp.

15 Buxbaumiella 71 (2005) 55 Ruiter, W.J. de, B.O. van Zanten & E. de Haas-Lely, De mossen van de Noorder- en Zuiderbegraafplaats en de Hertenkamp te Assen. Rapport van KNNV, afd. Assen en Dienst Stadsbeheer, afd. Bossen en Plantsoenen, Assen. 16 pp., 6 tab. Ruiter, W.J. de, B.O. van Zanten, E. de Haas-Lely, E.H. Rietsema & G.K. Slim, De mossen van het Anlooërdiepje, effecten van verschraling. Eigen rapport, 30 pp., 11 tab., 5 fig. Zanten, B.O. van & D. Blok, De vegetatie van het Kniphorstbos en De Strubben bij Anloo.Intern rapport Groep Strubbenhoud(t) te Anloo, 16 pp. Zanten, B.O. van, Een nieuw mysterieus mos voor de Nederlandse bryoflora. Buxbaumiella 23: Zanten, B.O. van, Distribution of some vulnerable epiphytic bryophytes in the north of the province of Groningen, the Netherlands. Biol. Conservation 59: Zanten, B.O. van, Nieuwe inzichten in de taxonomie en herkomst van het mysterieuze mos. Buxbaumiella 30: Zanten, B.O. van, On the possible origin and taxonomic status of Hypnum heseleri Ando & Higuchi. J. Hattori Bot. Lab. 75: Zanten, B.O., E. de Haas-Lely, E. Rietsema. W.J. de Ruiter en T. Goldhoorn, Inventarisatieonderzoek van de mosses van het Landgoed Overcingel te Assen Intern rapport, 6 pp. Zanten, B.O. van, Leptodontium gemmascens (Mitt. ex Hunt) Braithw. nieuw voor Nederland. Buxbaumiella 38: 4-6. Zanten, B.O. van, Verdere informatie over het mysterieuze mos. Buxbaumiella 30: 40. Zanten, B.O. van, E. de Haas-Lely, E. Rietsema & W.J. de Ruiter, Mosseninventarisatie Kampsheide. Buxbaumiella 43: Zanten, B.O. van, 1998a. Soortenlijst van het kerkhof van de Nieuwe Kerk te Groningen (Nieuwe Boteringestraat).Intern rapport, 3 pp. Zanten, B.O. van, 1998b. Hulde aan de Gemeente Groningen. Buxbaumiella 47: 48. Zanten, B.O. van, 1998c. Overzicht van de op 27 mei verzamelde mossen op het terrein van de voormalige gasfabriek Groningen (CIBOGA-terrein). Intern rapport, 1 p. Zanten, B.O. van, D. Blok, E.I. Robertus & P.A. van der Knaap, Mosseninventarisatie van de kleigebieden van Noordoost-Groningen. Intern rapport, 7 pp. Zanten, B.O. van, W.J. de Ruiter, E. de Haas-Lely & E.H. Rietsema, De Gasterse Duinen. Buxbaumiella 59: 3-9. Zanten, B.O. van, W.J. de Ruiter, E. de Haas-Lely & E.H. Rietsema, Het Gasterse Holt. Buxbaumiella 59: Zanten, B.O. van, Sematophyllum substrumulosum (Hampe) Britt. nieuw voor Nederland en eerste vondst van Lophocolea semiteres in Drenthe. Buxbaumiella 63: Zanten, B.O. van, W.J. de Ruiter & E. de Haas-Lely, De mossen van het Heuvingerzand en Hiemstrastate bij Hooghalen, Drenthe. Buxbaumiella 66: 2-7. Zanten, B.O. van, Over het voorkomen van kapsels bij zelden fructificerende mossen in de provincies Groningen en Drenthe. Buxbaumiella 70: Zanten, B.O. van, Inventarisatie van de mossen van het natuurreservaat Het Hemrik, Harendermolen, gem. Haren, prov. Groningen. Buxbaumiella 71: 9-13.

16 56 Buxbaumiella 71 (2005) Zanten, B.O. van, De mossen van het natuurreservaat de Meneerskooi, een oude eendenkooi bij Uithuizermeden (Noord-Groningen). Buxbaumiella 71: Aan publicaties en rapporten over de belangrijkste geïnventariseerde gebieden die niet in de literatuurlijst genoemd zijn wordt gewerkt evenals aan het eindrapport van het Dollardkleigebied. Overige referenties Ando, H. & H. Higuchi, Hypnum heseleri sp. nov. (Hypnaceae), a curious new moss from Europe. J. Hattori Bot. Lab. 75: Gradstein, S.R. & H.M.H. van Melick, De Nederlandse Levermossen & Hauwmossen. Stichting Uitgeverij KNNV, 366 pp. Landwehr, J., Atlas Nederlandse Levermossen. Bibliotheek KNNV nr. 27, 285 pp. Landwehr, J., Nieuwe Atlas Nederlandse Bladmossen. Stichting Uitgeverij KNNV, 568 pp. Margadant, W.D. & H. J. During, Beknopte flora van Nederlandse Blad- en Levermossen. KNNV, Thieme, Zutphen, 517 pp. Nebel, M. & G. Philippi, Hrgb, 2000 en Die Moose Baden-Württembergs, Band 1 en 2. Ulmer Verlag, Stuttgart, 512 en 529 pp. Nyholm, E., Illustrated moss flora of Fennoscandia, II. Musci, fasc Bot. Soc. Lund, 799 pp. Nyholm, E., Illustrated Flora of Nordic Mosses, fasc. 1-4, Nordic Bryol. Soc., Copenhagen and Lund, 405 pp. Siebel, H. & R. van der Valk Handleiding voor het meetnet mossen. Buxbaumiella 49, supplement, 14 pp. Smith, A.J.E., The moss flora of Britain and Ireland. Cambridge Univ. Press, 706 pp. Smith, A.J.E., The liverworts of Britain and Ireland. Cambridge Univ. Press, 362 pp. Smith, A.J.E., The moss flora of Britain and Ireland, second ed. Cambridge Univ. Press, 1012 pp. Touw, A. & W.V. Rubers, De Nederlandse Bladmossen. Stichting Uitgeverij KNNV, 532 pp. Tot slot wil ik hierbij Dirk Blok, Hans Kruijer en Hans Colpa bedanken voor het kritisch doornemen van het manuscript.