Mensenrechten in Nederland. Jaarlijkse rapportage van het College voor de Rechten van de Mens

Transcriptie

1 Mensenrechten in Nederland Jaarlijkse rapportage van het College voor de Rechten van de Mens

2

3 1 Mensenrechten vragen daadkracht van overheid en samenleving. Wegwensen van discriminatie is niet genoeg. Mensenrechten krijgen pas hun volle betekenis als iedereen in de dagelijkse praktijk daarbij betrokken wordt. De overheid moet daarin het voortouw nemen en het gesprek faciliteren. Dan kan ieder van ons ook eigen verantwoordelijkheid nemen.

4 2

5 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 7 Samenvatting en aanbevelingen 11 Rassendiscriminatie in Nederland 21 Nationale implementatie en infrastructuur 41 Non-discriminatie 55 Rechtspleging en rechtsmiddelen 67 Waarborgen rond vrijheidsbeneming 79 Migratie en mensenrechten 89 Privacy 105 Huwelijk en privé- en gezinsleven 121 Lichamelijke en geestelijke integriteit 131 Mensenhandel 139 Bedrijven en mensenrechten 149 Arbeid en sociale zekerheid 161 Gezondheid en zorg 173 Onderwijs en mensenrechteneducatie 185 Levensstandaard 195 Caribisch Nederland 203 Bijlagen 211 3

6 4

7 Voorwoord Jaarlijks rapporteren over de staat van de mensenrechten in Nederland is een wettelijke taak van het College voor de Rechten van de Mens. Een verplichting die het College met verve vervult. Het is een uitgelezen kans om mensen rechtelijke aandachtspunten in wetgeving, beleid en praktijk in de schijn werpers te zetten. Positief en negatief. De noodzaak daarvan is ook dit jaar weer ten volle duidelijk. De mensenrechtelijke invalshoek is niet vanzelfsprekend. Niet in het vreemdelingenbeleid, niet bij de Groningse aardbevingen, niet bij de herziening van het zorgstelsel en niet in de publieke discussie. Opnieuw vraagt het College daarom aandacht voor mensenrechtenonderwijs. Op school, in beroep en bedrijf, in regering en parlement. Zonder goed beeld van dit universele fundamentele normenkader, krijgen discussies de verkeerde wending, wordt plicht niet van keuze onderscheiden en zijn fouten snel gemaakt. Met soms onherstelbare gevolgen voor het leven van een mens of van veel mensen. Daarom vraagt het College ook in deze tweede Rapportage Mensenrechten in Nederland aandacht voor die allereerste stap: leren. Laurien Koster Voorzitter 5

8 6

9 Inleiding In 2013 zijn goede stappen gezet om de mensenrechteninfrastructuur in Nederland te verbeteren. Het kabinet lanceerde op 10 december een Nationaal Actieplan Mensenrechten en op 10 april 2014 vond het eerste algemeen overleg mensenrechten plaats in de Tweede Kamer. Natuurlijk is het actieplan voor verbetering vatbaar. Maar samen met het Actieplan arbeidsmarktdiscriminatie kent de overheid mensenrechten nu een duidelijke plaats toe op verschillende beleidsterreinen. En dat is een belangrijke stap. Menselijke waardigheid is de onderliggende waarde van alle mensenrechten. Zo begon de jaarlijkse rapportage mensenrechten En dit uitgangspunt geldt onverminderd. Vrijheid, gelijkheid, participatie en bestaanszekerheid zijn belangrijke (voor)waarden bij de invulling van menselijke waardigheid. Leven in vrijheid behoort tot de kern van menselijke waardigheid. Vrijheid betekent met rust worden gelaten, zowel geestelijk als lichamelijk. Een tweede fundamentele waarde is gelijkheid in waardigheid. Waardigheid krijgt vorm in relaties met anderen; mensen komen pas tot een vrije en volledige ontplooiing van hun persoonlijkheid in hun betrekkingen met anderen. Een derde aspect is participatie: iedereen heeft het recht mee te doen in de samenleving en (mee) te beslissen over zaken die hem aangaan. Maar meedoen is niet vanzelfsprekend. Niet voor mensen met een beperking en ook niet voor kinderen die in armoede opgroeien en het lidmaatschap van de sportvereniging niet kunnen betalen. Een vierde aspect is bestaanszekerheid: het vervullen van minimale basisbehoeften, zoals eten, drinken en een dak boven het hoofd. Dit is de kern van economische en sociale rechten. Steeds meer mensen in Nederland hebben problemen om rond te komen en voor een grote groep is dat al jaren zo. 7

10 Terugblik op ontwikkelingen sinds de Jaarlijkse Rapportage 2012 Op veel thema s waarover het College in 2013 aanbevelingen heeft gedaan heeft de Nederlandse regering actie ondernomen. Zo heeft het kabinet op het gebied van discriminatie het Actieplan arbeidsmarktdiscriminatie uitgebracht. Hierin is veel aandacht voor de mechanismen die ten grondslag liggen aan discriminatie: stereotypen en vooroordelen. Ook is er aandacht voor meer bewustwording. Op het gebied van vreemdelingenbewaring en grensdetentie zijn er recente ontwikkelingen; positief voor kinderen in grensdetentie zij worden niet langer opgesloten maar ook voor volwassenen moet een humaner beleid gelden. Op het gebied van rechtsbijstand heeft de regering gevolg gegeven aan de aanbeveling om te zorgen voor volledig recht op rechtsbijstand bij politieverhoor; hiervoor is een wetswijziging in voor bereiding. Voor het wetsvoorstel Zorg en dwang is voorzien in het nee, tenzij principe. Nederland wil het Verdrag van Istanbul bekrachtigen, dat geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld bestrijdt. De aanbevelingen van het College waar de Nederlandse regering nog geen actie heeft ondernomen gelden onder meer voor de kwetsbare groep vreemdelingen: nog steeds kunnen biometrische gegevens voor opsporingsdoeleinden worden gebruikt, kunnen zieke vreemdelingen niet altijd hun mensenrechten realiseren en geldt vreemdelingenbewaring en grensdetentie niet als ultimum remedium. De slachtoffers van mensenhandel en dan met name minderjarige slachtoffers verdienen ook in 2014 meer aandacht. Leeswijzer Het eerste hoofdstuk gaat over rassendiscriminatie; hiervoor is in 2013 veel aandacht geweest in het maatschappelijke en publieke debat. Het College schetst vervolgens per onderwerp de ontwikkelingen in 2013 (en begin 2014), gevolgd door aanbevelingen. Het College heeft een aantal aanbevelingen herhaald, omdat er niets of onvoldoende mee is gebeurd. 8

11 Bronnen Het College heeft diverse bronnen benut, zoals aanbevelingen van internationale en nationale toezichthoudende instanties, verslagen van debatten in het parlement, adviezen van adviescolleges, uitspraken van Europese en nationale rechters, rapportages van non-gouvernementele organisaties, discussies in de wetenschappelijke literatuur en berichtgeving in de media. Om gebruik te maken van de expertise en kennis van professionals en publiek heeft het College in december 2013 stakeholders geconsulteerd. Bijlage twee geeft een overzicht van de stakeholders die een bijdrage hebben geleverd. Opbouw De samenvatting bevat de aanbevelingen aan de regering, steeds voorafgegaan door een korte weergave van de ontwikkelingen en omstandigheden die aanleiding zijn voor deze aanbeveling. Hoofdstuk 1 bevat een beschouwing over rassendiscriminatie in Nederland en de discussie daarover. Vervolgens komen de volgende thematische hoofdstukken aan de orde: Nationale implementatie en infrastructuur Non-discriminatie Rechtspleging en rechtsmiddelen Waarborgen rond vrijheidsbeneming Migratie en mensenrechten Privacy Huwelijk en privé- en gezinsleven Lichamelijke en geestelijke integriteit Mensenhandel Bedrijven en mensenrechten Arbeid en sociale zekerheid Gezondheid en zorg Onderwijs en mensenrechteneducatie Levensstandaard Caribisch Nederland 9

12 10

13 Samenvatting en aanbevelingen Rassendiscriminatie in Nederland In 2013 en begin 2014 liepen discussies over rassendiscriminatie hoog op, vooral over Zwarte Piet maar ook over een aantal incidenten op tv. Het begon eind 2013, toen er rapporten verschenen die constateerden dat rassendiscriminatie in Nederland bestaat. Veel mensen, inclusief politici en bewindslieden, reageerden geïrriteerd, beledigd en ontkennend. Anderen wezen erop dat het wel degelijk een weergave was van de werkelijkheid. Er zijn verschillende verklaringen voor deze ontkennende houding: autochtone Nederlanders hebben een positief beeld van zichzelf en van Nederland, zien eerder zichzelf als slachtoffer dan allochtonen en menen meer rechten te hebben op wat Nederlands is. Daarnaast heerst er een groter taboe op zwart racisme dan op cultureel racisme en discrimineren mensen vaak onbewust, op basis van stereotyperingen en ongelijke machtsverhoudingen. De heftige discussies hebben bijgedragen aan het besef dat rassendiscriminatie bestaat in Nederland. En dat de overheid een belangrijke verantwoordelijkheid heeft in het voorkomen en bestrijden daarvan. Nationale implementatie en infrastructuur Op 10 december 2013 heeft de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) het eerste Nationaal Actieplan Mensenrechten aangeboden aan de Tweede Kamer. Bij het opstellen van het actieplan zijn de praktijkkennis en inzichten van het maatschappelijk middenveld echter niet optimaal benut. Daarnaast is nog niet duidelijk hoe het parlement waarborgt dat het actieplan op alle relevante beleidsterreinen een rol speelt. En ook niet hoe het parlement structureel aandacht houdt voor de aanbevelingen van internationale toezichthouders. 1. Zorg bij de evaluatie van de totstandkoming en bij de uitvoering van het Nationaal Actieplan Mensenrechten voor een effectieve dialoog met het maatschappelijk middenveld. En benoem processtappen om te verzekeren dat de rechten van de mens een rol spelen op alle beleidsterreinen. Gemeenten krijgen steeds meer taken die raken aan de rechten van de mens. Kennis over de toepassing van mensenrechten is op lokaal niveau echter slechts in beperkte mate aanwezig. Ondanks de decentralisatie blijft de centrale overheid verantwoordelijk voor de verzekering van de naleving van mensenrechten. In het Nationaal Actieplan Mensenrechten staat echter niet hoe de centrale overheid toezicht houdt op de naleving van mensenrechten door gemeenten. 2. Bewaak de naleving van mensenrechten door gemeenten. Maak gemeenten bewust van de gevolgen van mensenrechten voor de verschillende onderdelen van gemeentelijk beleid. 11

14 Non-discriminatie In verschillende beleidsdocumenten wijst het kabinet vooral op de bestaande mogelijkheden te klagen over vermeende discriminatie. Ook al zijn goede klachtprocedures onmisbaar, de overheid is ook verantwoordelijk voor handhaving van de wet en het voorkomen en bestrijden van discriminatie. Het gaat niet alleen om de weerbaarheid van mensen die met discriminatie te maken hebben, maar ook om het aanpakken van structurele oorzaken van discriminatie. Het SER-advies over discriminatie op de arbeidsmarkt en het daaropvolgende actieplan van het kabinet bieden daarvoor concrete handvatten. Het College zal de ontwikkelingen op dit terrein nauwgezet blijven volgen. Genderidentiteit en genderexpressie zijn niet als aparte gronden opgenomen in de Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB). Opname van deze gronden vergroot de rechtsbescherming van transgender mensen. 3. Ga over tot spoedige actie om genderidentiteit en genderexpressie als gronden op te nemen in de AWGB. De positie van vrouwen op de arbeidsmarkt blijft ongelijk aan die van mannen. Dit is vooral zichtbaar in ongelijke beloning van mannen en vrouwen en de onder vertegenwoordiging van vrouwen in hogere posities. 4. Tref concrete maatregelen om gelijke beloning van mannen en vrouwen te verzekeren door: a. Een rapportageverplichting in te voeren voor bedrijven over beloning; b. De Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) te verzoeken om (steekproefsgewijs) de medewerking van bedrijven aan transparantie van beloningssystemen en bestaande beloningsverschillen te onderzoeken. Rechtspleging en rechtsmiddelen Er kleeft een aantal bezwaren aan de zogeheten ZSMwerkwijze, die de doorlooptijden van relatief eenvoudige strafzaken aanzienlijk verkort. De officier van justitie die een strafbeschikking oplegt, vervult bij het opleggen van de straf de rol die in beginsel aan de onafhankelijke en onpartijdige rechter toekomt. Dat kan op gespannen voet komen te staan met het recht op een eerlijk proces. Het recht op een eerlijk proces kan in het geding komen als de betrokkene niet voldoende is geïnformeerd over de gevolgen van het afstand doen van het recht in verzet te gaan tegen de opgelegde straf. Het recht op een effectieve verdediging kan in het geding komen, omdat veel verdachten geen gebruikmaken van hun recht op rechtsbijstand. Bij minderjarige verdachten is dit extra knellend. Het dossier is vaak summier, waardoor de verdachte niet over alle informatie beschikt die de officier van justitie wel heeft. Dit staat op gespannen voet met het recht op een eerlijk proces. 5. Evalueer tijdig of de rolwisseling van de officier van justitie tijdens de ZSM-werkwijze in overeenstemming is met het recht op toegang tot een onafhankelijke en onpartijdige rechter. 6. Verzeker dat de officier van justitie verdachten onmiddellijk en volledig informeert over de 12

15 gevolgen van de aanvaarding van een strafbeschikking en over de mogelijkheden verzet aan te tekenen. 7. Verzeker het recht op een effectieve verdediging in de ZSM-procedure: a. Informeer de verdachte volledig over het recht op rechtsbijstand. b. Zorg dat faciliteiten beschikbaar zijn op alle ZSM-locaties zodat de aangehouden verdachte vertrouwelijk met een advocaat kan spreken. c. Verzeker dat de verdachte en diens advocaat daarbij toegang hebben tot alle relevante informatie uit het dossier. d. Geef specifieke aandacht aan de belangen van minderjarige verdachten en volwassenen met een verstandelijke beperking. Waarborgen rond vrijheidsbeneming Het conceptwetsvoorstel dadelijke tenuitvoerlegging beoogt directe uitvoering van een veroordeling door de strafrechter in bepaalde situaties. Dat betekent dat verdachten die nog niet onherroepelijk zijn veroordeeld, en van wie de schuld dus nog niet definitief vaststaat, in de gevangenis komen. De motivering voor het wetsvoorstel is niet overtuigend en het risico dat mensen onterecht hun vrijheid wordt ontnomen, is niet aanvaardbaar. 8. Zie af van indiening van het conceptwetsvoorstel dadelijke tenuitvoerlegging. In Nederland zitten veel mensen in voorlopige hechtenis. Vaak blijkt na verloop van tijd dat de vrijheidsbeneming onterecht of te lang is. Dit staat op gespannen voet met het recht dat men in beginsel zijn berechting in vrijheid mag afwachten, tenzij er specifieke redenen zijn iemand in hechtenis te nemen. Er zijn daarvoor wettelijke waarborgen, het knelpunt in de praktijk ligt bij de rechters, die niet optimaal gebruikmaken van de bestaande mogelijkheden voor vrijheidsbeperking in plaats van vrijheidsbeneming. 9. Voorzie in alternatieve maatregelen voor voorlopige hechtenis in de wet, zodat deze expliciet onderdeel uitmaken van het afwegingskader rondom voorlopige hechtenis. Migratie en mensenrechten Er zijn verschillende protesten geweest door en namens vreemdelingen die in bewaring zitten omdat zij Nederland moeten verlaten. Men protesteerde vooral tegen het strenge regime. Ook was veel te doen over grensdetentie van asielzoekers, vooral van kinderen. Een wetsvoorstel beoogt te garanderen dat vreemdelingenbewaring slechts in uiterste gevallen wordt toegepast. Maar bij binnenkomst worden alle vreemdelingen eerst twee weken aan een strikt regime onderworpen, terwijl een minder strikt regime wel bestaat. Dankzij kritische rapporten en debatten in het parlement volgen in 2014 nieuwe maatregelen, zodat asielzoekende kinderen niet meer in grensdetentie worden geplaatst. 10. Veranker het ultimum remedium beginsel voor vreemdelingenbewaring en grensdetentie in de wet. 11. Ontwikkel reële alternatieven voor vreemdelingendetentie. 13

16 12. Zorg ervoor dat in het regime van grensdetentie geen verslechtering optreedt ten opzichte van het regime zoals het nu geldt op basis van het huidige Reglement regime grenslogies. 13. Onderwerp vreemdelingen bij binnenkomst niet standaard aan het meest strikte regime, maar aan het minder vrijheidsbeperkende verblijfsregime. Het Europees Comité voor Sociale Rechten vroeg Nederland in oktober 2013 onmiddellijke maatregelen te treffen om de leefomstandigheden te verbeteren van een groep mensen zonder geldige verblijfspapieren. Nederland heeft hier geen gehoor aan gegeven. 14. Zorg voor de meest basale voorzieningen voor vreemdelingen zonder verblijfspapieren die in nood verkeren, conform de aanbevelingen van het Europees Comité voor Sociale Rechten. Er zijn vreemdelingen die Nederland moeten maar niet kunnen verlaten. Bijvoorbeeld omdat het land van herkomst niet meewerkt. Zij hebben geen toegang tot basale voorzieningen, zoals onderdak en voedsel. Zij hebben onder bepaalde omstandigheden recht op een buitenschuldvergunning, waarmee zij wel toegang tot basale voorzieningen hebben. De beoordeling van de aanvragen hiervoor laat te wensen over. 15. Verleen een buitenschuldvergunning als het land van herkomst na een jaar nog geen reispapieren heeft afgegeven en dit niet verwijtbaar is aan de vreemdeling. Het is voorgekomen dat vreemdelingen Nederland moeten verlaten, terwijl er twijfels zijn of zij in het land van herkomst toegang hebben tot de medische zorg die zij nodig hebben. Onder omstandigheden kan dit in strijd zijn met het verbod mensen bloot te stellen aan onmenselijke behandeling. Er is gerede twijfel of het Bureau Medische Advisering altijd meeweegt of de zorg daadwerkelijk beschikbaar is voor de betrokkene en of er een sociaal en medisch vangnet is. Dit zijn criteria die het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in zijn jurisprudentie heeft ontwikkeld. 16. Stuur een zieke vreemdeling niet terug als in het individuele geval niet duidelijk is of hij feitelijk toegang heeft tot medische zorg en of er een sociaal en medisch vangnet aanwezig is. Zorg voor een adequaat systeem om te volgen of de betrokkene daadwerkelijk toegang heeft tot de noodzakelijke medische zorg. Nederland heeft geen procedure om vast te stellen of iemand staatloos is. Iemand die niet erkend staatloos is, heeft problemen bij toegang tot diverse rechten en voorzieningen. 17. Ontwikkel een met waarborgen omklede procedure ter vaststelling van staatloosheid. Privacy Er was in 2013 veel aandacht voor het verzamelen en analyseren van gegevens door de Amerikaanse en Nederlandse veiligheidsdiensten. Anno 2013 is veel meer mogelijk dan toen de wetgeving werd opgesteld die 14

17 de bevoegdheden van diensten regelt en het toezicht daarop. Daarom moet het systeem aangepast worden van instemming vooraf en controle achteraf. 18. Voorzie bij een inbreuk op het telecommunicatiegeheim in alle gevallen in voorafgaande rechterlijke toetsing. 19. Versterk het onafhankelijk toezicht op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten door de CTIVD, door de oordelen van deze commissie juridisch bindend te maken en bij grootschalige dataonderschepping te voorzien in voorafgaande of versnelde rechtmatigheidscontrole. Nederlandse diensten vertrouwen erop dat buitenlandse diensten met wie zij samenwerken bij het verzamelen van gegevens mensenrechten respecteren. Door de recente ontwikkelingen zijn er twijfels of dat wel terecht is. 20. Wissel alleen gegevens uit met staten waar het mensenrechtelijk toezicht op de veiligheidsdiensten adequaat functioneert. Voorziene wetswijzigingen geven de burgemeester meer bevoegdheden tot het inzetten van mobiel cameratoezicht. Flexibele camera s maken een grotere inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van burgers mogelijk dan vaste camera s. In het wetsvoorstel is hierin echter geen verschil gemaakt. 21. Leg in de Gemeentewet vast dat de burgemeester mobiel cameratoezicht, met camera s die een grotere inbreuk maken op de persoonlijke levenssfeer dan vaste camera s, slechts mag autoriseren als daartoe een duidelijke noodzaak is, zoals een concrete dreiging van een ernstige verstoring van de openbare orde. De decentralisatie heeft onder meer tot gevolg dat gemeenten meer gegevens van meer burgers gaan verwerken en uitwisselen. Er zal meer uitwisseling van gegevens zijn tussen gemeentelijke instellingen, maar ook tussen de gemeente en andere instanties, zoals zorgverzekeraars. De huidige wetsvoorstellen bieden onvoldoende garanties tegen potentiële inbreuken op de persoonlijke levenssfeer van burgers. 22. Kom tot een overkoepelende en onderbouwde visie op de verwerking van persoonsgegevens in het kader van het totale terrein dat de conceptvoorstellen Jeugdwet, Wmo 2015, Participatiewet en Langdurige Intensieve Zorg bestrijken. Transparantie over de verwerking van persoonsgegevens moet hierbij een centraal uitgangspunt vormen. a. Zorg dat de wetsvoorstellen voldoende specificeren over welke gegevens instanties mogen beschikken voor welke taak en welke gegevens ze daarbij aan elkaar moeten verstrekken. b. Garandeer dat de wetten die de toekomstige taken en bevoegdheden van de gemeenten regelen waarborgen bevatten om te verzekeren dat de toestemming tot verwerking van persoonsgegevens ondubbelzinnig en vrijwillig is, in overeenstemming met de Wet bescherming persoonsgegevens. 15

18 De Vreemdelingenwet maakt mogelijk dat van alle vreemdelingen tien vingerafdrukken en een pasfoto in een centrale databank tien jaar worden bewaard en kunnen worden gebruikt bij de opsporing van misdrijven. De centrale opslag van de gegevens of gebruik van deze gegevens voor andere doeleinden dan voorkoming van identiteitsfraude is niet gerechtvaardigd. 23. Wijzig de Vreemdelingenwet, zodat biometrische gegevens van vreemdelingen alleen voor bestrijding van identiteitsfraude kunnen worden gebruikt. Aan de volgende aanbeveling uit 2012 is nog geen gevolg gegeven. Hiervoor heeft het kabinet geen redenen gegeven. Het College herhaalt dan ook zijn aanbeveling. 24. Onderzoek naast de redenen voor het grote aantal tapverzoeken ook de intensiteit van de rechterlijke toetsing voor het verlenen van de desbetreffende machtiging. Huwelijk en privé- en gezinsleven Als transgenders hun geslacht of voornaam willen laten wijzigen bij de burgerlijke stand, is een verklaring vereist van een deskundige over de duurzaamheid van de wens van de transgender. Het is nog onduidelijk welke deskundige die verklaring mag afgeven en op welke gronden weigering mogelijk is. Dit kan op gespannen voet staan met het recht op zelfbeschikking. 25. Zorg voor een transparante regeling van de deskundigenverklaring over de wens van transgenders tot geslachtswijziging. Neem daarbij het zelfbeschikkingsrecht van de transgender als uitgangspunt. Er zijn transgender kinderen die al vanaf 12 jaar duurzame transgender gevoelens hebben en daarnaar leven. De minimumleeftijd voor geslachtswijziging is 16 jaar. Transgender kinderen kunnen te maken krijgen met uitsluiting, discriminatie of geweld. Naast maatregelen die dergelijk gedrag voorkomen en bestrijden, moet worden onderzocht welke mogelijkheden er zijn om te voorkomen dat het geboortegeslacht wordt onthuld. 26. Onderzoek welke maatregelen nodig zijn om te voorkomen dat het geboortegeslacht van transgender kinderen wordt onthuld. De gaswinning in Groningen veroorzaakt voortdurend schade en veel bewoners maken zich zorgen. Zij vrezen verdere schade aan hun eigendom en bezit en vrezen ook voor persoonlijk letsel door vallend puin of instorting van een woning. Ernstige bedreigingen van de veiligheid of het leefmilieu in de woonomgeving vallen binnen de reikwijdte van het recht op bescherming van het privé- en gezinsleven. Tot nu toe wordt bij de besluitvorming over gaswinning en afhandeling van schade onvoldoende aandacht besteed aan de verplichtingen die de overheid heeft op grond van de rechten van de mens. 27. Neem de rechten van de mens, in het bijzonder het recht op bescherming van het privé- en gezinsleven, in acht bij de besluitvorming omtrent gaswinning en de afwikkeling van reeds ontstane schade. Lichamelijke en geestelijke integriteit Verschillende rapporten over mishandeling in de privésfeer en geweld tegen vrouwen kregen in 2013 de aandacht. Er zijn stappen gezet om het verdrag 16

19 over het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld (Verdrag van Istanbul) te ratificeren. Vooralsnog alleen voor het Europees deel van het koninkrijk, terwijl de problemen in Caribisch Nederland ook groot zijn. 28. Ratificeer het Verdrag van Istanbul zo spoedig mogelijk voor Europees en Caribisch Nederland en neem concrete maatregelen ter implementatie. a. Begin, vooruitlopend op ratificatie en implementatie van het Verdrag, onmiddellijk met de aanpak van de problematiek van huiselijk geweld en geweld tegen vrouwen in Caribisch Nederland. b. Waarborg dat gemeenten zich bewust zijn van hun verplichtingen op basis van dit verdrag, en andere relevante verdragen waaronder ten minste het VN Kinderrechtenverdrag en het VN Vrouwenverdrag en dat zij deze naleven. c. Bewaak de implementatie van deze verdragsverplichtingen door gemeenten. Mensenhandel Er zijn weliswaar diverse maatregelen getroffen om mensenhandel te voorkomen, maar het is onvoldoende duidelijk hoe succesvol deze zijn. Slachtoffers van binnenlandse mensenhandel hebben passende opvang en specialistische zorg nodig, maar die is nog onvoldoende beschikbaar. Vooral voor meisjes schiet de opvang en zorg tekort. Jeugdzorg heeft onvoldoende kennis om slachtoffers van binnenlandse mensenhandel te herkennen. 29. Onderzoek de effectiviteit van de preventieve maatregelen tegen mensenhandel. 30. Garandeer passende bescherming en gespecialiseerde hulpverlening voor (minderjarige) slacht offers van mensenhandel. Slachtoffers van mensenhandel krijgen in weinig gevallen schadevergoeding, terwijl dit een belangrijk onderdeel is van het recht op een effectief rechtsmiddel. 31. Bevorder de deskundigheid van hulpverleners over het recht van slachtoffers op een effectief rechtsmiddel, waaronder het recht op compensatie. Er is nog steeds onvoldoende inzicht in de omvang van mensenhandel buiten de seksindustrie. Het gaat om arbeidsuitbuiting en andere vormen van uitbuiting, zoals gedwongen bedelarij en het onder dwang plegen van fraude, waarbij ontvangen toeslagen aan de mensenhandelaar worden afgestaan. 32. Identificeer situaties met een risico op mensenhandel en tref op de situatie toegespitste maatregelen. 33. Investeer in bewustwording van uitbuiting in andere sectoren dan de seksindustrie. Bedrijven en mensenrechten Ook in Nederland kunnen bedrijven een inbreuk maken op mensenrechten. Zij zijn zich daarvan nog onvoldoende bewust. Het toezicht op de naleving van wetten en regels laat te wensen over. 34. Maak bedrijven bewust van de VN Richtlijnen over bedrijven en mensenrechten (UN Guiding Principles on Business and Human Rights), 17

20 ook voor activiteiten binnen Nederland. Vertaal de VN Richtlijnen in het Nederlands. 35. Verzeker dat de inspectiediensten zijn toegerust om klachten over inbreuken op mensenrechten door bedrijven te onderzoeken en zo nodig maatregelen te treffen. Bij de beoordeling van aanvragen voor overheidssteun bestaan verschillende kaders over maatschappelijk verantwoord ondernemen naast elkaar. Dit is onduidelijk voor bedrijven die in het buitenland opereren. 36. Maak de voorwaarden voor maatschappelijk verantwoord ondernemen inzichtelijker en meer een eenheid. Zodat voor bedrijven duidelijk is hoe en wanneer toetsing plaatsvindt. Arbeid en sociale zekerheid In april 2014 is een advies van de Sociaal-Economische Raad (SER) verschenen over discriminatie op de arbeidsmarkt, gevolgd door een actieplan van het kabinet. Dit biedt concrete hand vatten voor het bestrijden en voorkomen van discriminatie op de arbeidsmarkt. Het College zal de ontwikkelingen hierover nauwgezet blijven volgen. De wetsvoorstellen Participatiewet en Quotumwet hebben als doel de arbeidsparticipatie van mensen met een beperking te bevorderen. Echter, niet alle mensen met een beperking vallen binnen de reikwijdte van deze wetsvoorstellen, waardoor degenen die buiten de doelgroep vallen mogelijk in de toekomst meer moeite zullen krijgen bij het vinden van een baan. 37. Monitor de bedoelde en onbedoelde effecten van de Participatiewet en de Quotumwet na inwerkingtreding. Op huishoudelijk personeel dat voor minder dan vier dagen bij dezelfde particulier in dienst is, is slechts een deel van het sociaal recht en arbeidsrecht van toepassing. Daarmee verkeren zij in een ongunstiger positie dan andere werknemers. Een verdrag van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO Verdrag 189) beschermt de rechten van huishoudelijk personeel. 38. Ga over tot spoedige ratificatie van ILO Verdrag 189 en neem alle noodzakelijke maatregelen die nodig zijn om dit verdrag uit te voeren, zodat huishoudelijk werkers dezelfde toegang hebben tot sociale zekerheid als andere werknemers. Gemeenten mogen bijstandsgerechtigden verplichten een tegenprestatie te leveren. Zij hebben daarbij beleidsvrijheid. Normale burgerplichten en gemeenschapsdiensten zijn geen dwangarbeid of verplicht werk. Vanwege de duur en omvang van de tegenprestatie, het inzetten van de tegenprestatie voor wegbezuinigde reguliere werkzaamheden, of de inzet ten goede laten komen aan private partijen, zijn er twijfels of de manier waarop de tegenprestatie wordt uitgevoerd wel binnen de grenzen van mensenrechten blijft. Ook het recht op eerlijke en billijke arbeidsomstandigheden en het recht op gelijk loon kan in het geding komen. En de weigering een tegenprestatie te verrichten kan ernstige gevolgen hebben voor de mogelijkheden in het levensonderhoud te voorzien. 18

21 39. Ten aanzien van de tegenprestatie voor de bijstand: a. Verzeker dat gemeenten niet in strijd handelen met het verbod van dwangarbeid, verplichte arbeid en het recht op billijke arbeidsvoorwaarden. b. Schep duidelijkheid over de toegestane aard en omvang van de tegenprestatie. c. Garandeer dat de maatregelen die gemeenten opleggen bij weigering niet in strijd komen met het recht op sociale zekerheid en het recht op een behoorlijke levensstandaard. Gezondheid en zorg De impact van medische gegevens uitwisselen is groot, zeker bij uitwisseling met anderen dan de behandelaar. Het gaat namelijk per definitie om gevoelige informatie. Bij de ontwikkeling van een nieuw informatiestelsel voor de zorg zijn diverse knelpunten gesignaleerd. Niet altijd is gegarandeerd dat de personen die toegang hebben tot medische gegevens daartoe ook daadwerkelijk zijn gerechtigd. De twijfels over de adequate bescherming van het medisch beroepsgeheim en de persoonsgegevens van de patiënt zijn nog niet voldoende weggenomen. 40. Garandeer dat patiënten vrijwillig en ondubbelzinnig toestemming kunnen geven om hun medische gegevens te verwerken en uit te wisselen. 41. Garandeer dat in zorginstellingen medewerkers alleen toegang tot medische gegevens hebben als zij een behandelrelatie met de patiënt hebben. Onderwijs en mensenrechteneducatie Mbo-studenten met een beperking, bijvoorbeeld een autistische stoornis, ondervonden problemen bij toegang tot een opleiding en het vinden van een stageplaats. Oorzaken zijn vooral vooroordelen en onbekendheid met wettelijke verplichtingen. 42. Bied gerichte voorlichting aan het mbo over de rechten en plichten die voortvloeien uit het recht op gelijke behandeling van leerlingen met een beperking en passend onderwijs. Onderzoek of zich vergelijkbare problemen voordoen bij andere onderwijsinstellingen. Op scholen is onvoldoende aandacht voor mensenrechten. Mensenrechteneducatie is nog niet opgenomen in de kerndoelen van het onderwijs, zodat structurele aandacht voor het onderwerp niet is gegarandeerd. Docenten hebben nog onvoldoende kennis over mensenrechteneducatie in zijn algemeenheid en van thema s die daaraan nauw verbonden zijn, zoals de emancipatie van LHBT s (lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuelen en transgenders). 43. Ruim uitdrukkelijk plaats in voor mensenrechteneducatie in de kerndoelen van het onderwijs. 44. Tref concrete maatregelen ter bevordering van de deskundigheid van docenten op het terrein van mensenrechten. 45. Besteed aandacht aan de rechten van LHBT-jongeren. 19