visiedossier Eerstelijnshulp vanuit de noden van slachtoffers

Transcriptie

1 visiedossier Eerstelijnshulp vanuit de noden van slachtoffers

2

3 Eerstelijnshulp vanuit de noden van slachtoffers

4 Inhoudstafel 1. Waarom dit dossier 6 2. Slachtoffers en slachtofferschap 8 Het offerlam... 8 Definities vandaag... 8 Hét slachtoffer? Van wraak naar publiek strafrecht Blaming en claiming Slachtoffer-empowerment Schokkende gebeurtenissen en trauma s Verwerkingsproces Posttraumatisch stresssyndroom Prevalentie van (slachtoffers van) een misdrijf Risico s om slachtoffer te worden Gevolgen van slachtofferschap Noden van slachtoffers van een misdrijf 28 Emotionele behoeften In het strafproces Informatie Praktische behoeften Financiële behoeften Primaire behoeften Behoeften volgens delict Wat verwacht men van slachtofferzorg? Rechten van het slachtoffer Slachtofferbeleid 36 Internationaal België Eerste opvang en onthaal 44 Onthaal door de politie Slachtofferonthaal in justitiehuizen Onthaal in het CAW Slachtoffers kwaliteitsvol onthalen Psychosociale begeleiding 50 Aanpak in begeleiding Mee-golven met het strafdossier Groepsbegeleiding en -opvang De rol van vrijwilligers 54 4

5 00 8. Preventief en structureel werken 56 Preventieve taken van de politie Beleidstaken van de Justitiehuizen Preventieve opdrachten van de CAW s Aandachtspunten voor preventie Vroegtijdig ingrijpen Risico s beperken Gezamenlijk signaleren Zorg voor secundair traumatisch stresssyndroom Tot slot Bibliografie 66 COLOFON Auteurs: Kris De Groof en Helen Blow Eindredactie: Ludo Serrien Foto s: Brandpunt 23 Druk: Eerste druk Ontwerp: CRM Factory, Leuven Opmaak: Secretariaat Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Volgnummer: VD/2013/01 Depotnummer: D/2013/11.734/ Steunpunt Algemeen Welzijnswerk Gehele of gedeeltelijke overneming of reproductie van de inhoud van de uitgave, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende is verboden. De foto s zijn auteursrechtelijk beschermd. 5

6 1. Waarom dit dossier? Wat hebben slachtoffers nodig, hoe biedt het CAW met en zonder een werking slachtofferhulp hier een antwoord op en wat zijn hierbij de mogelijkheden en knelpunten? Waarom maken we een dossier over eerstelijnshulp vanuit de noden van slachtoffers? En waarom op dit moment? We koppelen de theorie aan de praktijk. Wat hebben slachtoffers nodig? Waar hebben ze recht op? Hoe kan de hulpverlening zoveel mogelijk vanuit die noden vertrekken? We maakten gebruik van literatuur, onderzoeksgegevens in binnen- en buitenland en de geldende regelgeving. Ons perspectief op eerstelijnshulp vertrekt van de praktijk van het algemeen welzijnswerk, maar we keken ook over het muurtje naar de slachtofferbejegening door de politie en het slachtofferonthaal bij het parket. In 2010 werd in het algemeen welzijnswerk over slachtofferhulp een kerntakendebat geopend. De taken en opdrachten voor deze doelgroep dienden scherper omlijnd te worden. Bovendien botste de decretale omschrijving van de opdrachten van de diensten slachtofferhulp in de CAW s met een aantal nieuwe beleidsinitiatieven. In de omzendbrief van de Vlaamse overheid over familiaal geweld (2006) werd een nieuwe opdracht gegeven aan de CAW s, maar de positie van slachtofferhulp hierin was onduidelijk en de richtlijnen waren zelfs strijdig met het samenwerkingsakkoord Slachtofferzorg tussen de Vlaamse gemeenschap en de federale overheid. Later volgde een omzendbrief verkeer (d.d. 13 november 2007) met een nieuwe opdracht voor de diensten slachtofferhulp voor betrokkenen (zowel slachtoffers als veroorzakers) bij een verkeersongeval, een doelgroep buiten het strikte kader van slachtoffers van een misdrijf. Een scherpere omlijning van de doelgroepen van slachtofferhulp was dus nodig. Het kerntakendebat ging bijgevolg over de vraag welke opdracht het algemeen welzijnswerk heeft t.a.v. welke slachtoffers. Die opdrachten werden inmiddels nauwkeuriger omschreven in de nieuwe regelgeving van het Algemeen Welzijnswerk, in uitvoering van het decreet van We vertrokken van een literatuurstudie naar bestaand onderzoek en een analyse van de bestaande praktijk van de CAW s. We stelden ons de vraag: wat hebben slachtoffers nodig, hoe biedt het CAW met en zonder een werking slachtofferhulp hier een antwoord op en wat zijn hierbij de mogelijkheden en knelpunten? Aansluitend hierbij startte het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk in 2010 een project over het onthaal van slachtoffers in een CAW. We vertrokken van de noden van slachtoffers en we zochten naar een antwoord op de vraag hoe een kwaliteitsvol onthaal voor deze doelgroep er moet uitzien. In 2011 maakten we het eindverslag van dit project en in 2012 werden in uitvoering van het nieuwe decreet algemeen welzijnswerk van 2009 sectorale doelstellingen bepaald. Hierin werden een aantal beleidsverwachtingen over het hulpaanbod voor slachtoffers opnieuw aangescherpt. In 2012 tenslotte tekende een sectorale werkgroep in opdracht van de 6

7 01 CAW s een aantal krijtlijnen uit voor een kwalitatief hulpaanbod aan slachtoffers. Al deze inzichten werden in dit dossier samen gebundeld. Dit dossier is echter niet beperkt tot het perspectief van de CAW s. We bekijken de noden van slachtoffers ook vanuit twee andere belangrijke actoren in de slachtofferzorg, nl. de politie en het slachtofferonthaal bij het parket. Onze informatie over deze diensten is minder uitgewerkt, maar we wilden toch minstens een aanzet geven, omdat de hulpverlening aan slachtoffers gebaseerd is op een goede samenwerking. Slachtoffers laten zich net zo min als andere doelgroepen vangen in sectoren. Er bestaat heel veel onderzoek over slachtoffers. En toch stellen we vast dat er nog vele leemtes zijn. In dit dossier konden we onmogelijk alle beschikbare onderzoeken verwerken, laat staan een bijkomende wetenschappelijke analyse maken. We putten wel uit deze onderzoeksgegevens om een beeld te vormen van wat we onder een slachtoffer (kunnen) verstaan, wat dit slachtoffer nodig heeft, om van hieruit de hulp aan slachtoffers sterker vorm te geven. 7

8 2. Slachtoffers Hét slachtoffer bestaat niet. Iedereen kan slachtoffer zijn of worden van de meest uiteenlopende zaken en dit in zeer verschillende situaties. Het offerlam In het boek Slachtoffers als zondebokken gaat van Dijk (2008) uitgebreid in op de etymologie van het woord slachtoffer. Letterlijk betekent het in het Nederlands het geslachte offerdier, het dier dat gedood wordt door de hogepriester en achterblijft. In IJsland is het woord voor slachtoffer Foernarlamb, letterlijk het offerlam. In het Duits spreekt men van Verbrechungsopfer : de door een misdrijf getroffene. In Zweden gebruikt men Brottsoffer, letterlijk het offer van de misdaad. Ook het Engelse woord victim is afgeleid van het Latijnse woord victima, wat offerdier betekent. Het verwijst naar de zondebok in een religieuze rite, degene die apart wordt gezet om te worden geslachtofferd. Van Dijk geeft aan dat in alle Romaanse talen net als in het Engels afleidingen van het Latijnse woord victima worden gebruikt om slachtoffers aan te duiden (vicime in het Frans, vittima in het Italiaans en vitima in het Spaans). Waarom is men in de moderne tijd gedupeerden van misdrijven gaan aanduiden als slachtoffer? Men geeft hier alleszins mee aan dat deze mensen dezelfde compassie verdienen als de Gekruisigde. Dit is niet noodzakelijk beperkt tot het onschuldige lijden van slachtoffers van misdrijven, maar verwijst ook naar slachtoffers van ernstige ongevallen en rampen (Dignan, 2004). Vanuit deze betekenis vindt van Dijk het vreemd dat er nooit verzet is aangetekend tegen het etiket slachtoffer. Wie herkent zich immers in het beeld van het offerlam? De enige verklaring is dat door het veelvuldige gebruik van dit woord de oorspronkelijke betekenis uit ons bewustzijn verdwenen is. Definities vandaag Van Dale slacht of fer het; o -s 1) (historiek) offerdier dat op een altaar werd geslacht 2) iemand die buiten zijn schuld lichamelijke, financiële of geestelijke schade lijdt; iemand die het moet ontgelden. Wikipedia Slachtoffer is een persoon die een schokkende gebeurtenis (buiten de gebruikelijke menselijke ervaring) heeft meegemaakt, daarvan getuige is geweest of erover gehoord heeft en daarop met een intens gevoel van machteloosheid en intense angst heeft gereageerd. Het gaat om normale reacties op een abnormale gebeurtenis waarbij de eigen beleving van het slachtoffer voornamelijk de impact van de gebeurtenis bepaalt. Dit is echter niet de oorspronkelijke, in onbruik geraakte, betekenis van het woord: het wezen (dier of mens) dat geslacht wordt ten offer aan een godheid. Het Samenwerkingsakkoord Slachtofferzorg benoemt het slachtoffer als de persoon, evenals zijn verwanten, aan wie materiële, fysische en/of morele schade is toegebracht als gevolg van een handeling of een verzuim dat strafbaar is gesteld door het Strafwetboek of door bijzondere strafwetten. De omzendbrief GPI 58 (opvolger van OOP 15 er) en de omzendbrief betreffende Slachtofferonthaal sluiten hierbij aan en omschrijven het slachtoffer als de natuurlijke persoon, alsook zijn na(ast)bestaanden die als direct gevolg van handelen of nalaten in strijd met de wetgeving schade 8

9 en slachtofferschap 02 heeft geleden, met inbegrip van een lichamelijk of geestelijk letsel, een psychisch lijden of een economisch verlies. De omzendbrief slachtofferonthaal vult dit verder aan met een afbakening van het toepassingsgebied: slachtoffers van opzettelijke misdaden of wanbedrijf en hun na(ast)bestaanden, ongeacht of deze feiten gepleegd werden door minderjarigen of rechtspersonen; de nabestaanden van personen die in verdachte omstandigheden overleden zijn, als gevolg waarvan een strafdossier werd geopend; de slachtoffers van onopzettelijke doding of van onopzettelijke slagen of verwondingen, die ernstige verwondingen hebben veroorzaakt en op hun na(ast) bestaanden; en de na(ast)bestaanden van vermiste personen waarvan de verdwijning als onrustwekkend werd beschouwd. Tot slot vermeldt de omzendbrief dat een justitie-assistent slachtofferonthaal systematisch gevat (dit is een vorm van verwittiging waardoor de justitie-assistent een aanbod naar slachtoffers doet) wordt door het parket, bij misdrijven die de dood of poging daartoe hebben veroorzaakt (al dan niet opzettelijk), bij verdachte overlijdens en bij situaties van partnergeweld. Volgens het decreet algemeen welzijnswerk voorziet het algemeen welzijnswerk in hulp- en dienstverlening die ter beschikking staat van alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd zijn. Factoren die tot deze verminderde welzijnskansen leiden, hebben onder meer te maken met criminaliteit en de maatschappelijke reacties hierop. In die zin leidt ook slachtofferschap mogelijk tot verhoogde kwetsbaarheid of sociale uitsluiting. De oorspronkelijke omschrijving van het begrip slachtoffers van misdrijven is in de Vlaamse regelgeving echter stelselmatig verruimd naar een zeer brede omschrijving van slachtofferschap, los van de vraag of er al dan niet een delict plaatsvond. Zo wordt slachtofferschap uitgebreid naar slachtoffers van verkeersongevallen, nabestaanden van zelfdoding, rampen en andere situaties. In uitvoering van het decreet algemeen welzijnswerk van 2009 werd de doelgroep opnieuw strikter afgebakend tot slachtoffers van geweld, misdrijf of rampen, evenals hun naast- en nabestaanden, waarbij zowel naar minder- als meerderjarigen bedoeld zijn. Concreet betekent dit dat een slachtoffer omschreven wordt als een persoon aan wie materiële, fysische en/of morele schade is toegebracht (als gevolg van een handeling of een verzuim dat strafbaar is gesteld door het Strafwetboek of door bijzondere strafwetten) of die daarvan getuige was, evenals slachtoffers van rampen. Zo komen we tot drie categorieën van slachtoffers: de rechtstreekse slachtoffers van misdrijven, de getuigen van misdrijven en de slachtoffers van rampen. De overheid vermeldt hier expliciet dat slachtoffers, die geen klacht neerleggen bij politie of bij justitiële diensten, ook tot de doelgroep behoren. In de sectorale doelstellingen wordt bepaald dat ook nabestaanden van zelfdoding dezelfde hulp moeten krijgen, zodat dit een vierde categorie wordt. 9

10 In de media en in de perceptie van de modale burger doemt een zwart-wit beeld van slachtoffers en plegers op, waarbij de pleger de boeman is en het slachtoffer de pechvogel die op zijn pad is gekomen. Hét slachtoffer? Pemberton (2003) geeft aan dat hét slachtoffer niet bestaat. Iedereen kan slachtoffer zijn of worden van de meest uiteenlopende zaken en dit in zeer verschillende situaties. Fattah (1991) gaf al aan dat er primaire, secundaire en tertiaire slachtoffers, collectieve slachtoffers, wederzijdse slachtoffers, institutionele slachtoffers, éénmalige, recidive en chronische slachtoffers bestaan, evenals directe en indirecte slachtoffers, zwakke of hulpeloze slachtoffers, uitlokkende en participerende slachtoffers, wraakzuchtige slachtoffers en geëmancipeerde slachtoffers bestaan. Pemberton stelt dat in de media en in de perceptie van de modale burger een zwart-wit beeld van slachtoffers en plegers opdoemt, waarbij de pleger de boeman is en het slachtoffer de pechvogel die op zijn pad is gekomen. Christie (1986) onderzocht de stereotype beelden van het ideale slachtoffer en zijn of haar pleger. Ze identificeert zes kenmerken van complete, legitieme en niet-ambigue slachtofferstatus: 1) het slachtoffer is zwak in relatie tot de pleger: vrouwelijk, ziek, zeer oud, zeer jong of een combinatie hiervan; 2) het slachtoffer is, als hij of zij zich al niet deugdelijk gedraagt, dan toch zeker gewoon bezig met de legitieme, gewone dagelijkse zaken; 3) het slachtoffer heeft geen aandeel in wat er gebeurde; 4) het slachtoffer heeft geen relatie met de pleger en kent de onbekende die het misdrijf pleegde niet; 5) de pleger is ontegensprekelijk groot en slecht; en 6) het slachtoffer heeft de juiste combinatie van kracht, invloed of de mogelijkheid om het statuut van slachtoffer te verkrijgen zonder sterke tegengestelde gevestigde belangen te schaden en dus weerstand uit te lokken. M.a.w. het slachtoffer is krachtig genoeg, maar verwoordt bepaalde zaken om zo n manier dat ze aanvaardbaar zijn voor de maatschappij. Afhankelijk van deze kenmerken zullen de omgeving, de maatschappij en de media al dan niet afkeurende opmerkingen maken t.a.v. het slachtoffer. Van wraak naar publiek strafrecht Van Dijk (2008) stelt vast dat het christendom sinds honderden jaren een ambigue relatie had tot de slachtofferbeweging. Hij ziet de verwaarlozing van slachtoffers door de christelijke kerken als een paradox van het christendom zelf, gezien er naastenliefde wordt gepredikt en medelijden een centrale waarde is. Hij ziet het christelijke taboe op wraakneming als verklaring waarom de katholieke kerk slachtoffers jarenlang niet behartigde: slachtoffers worden gezien als potentiële ordeverstoorders die onheil over de gemeenschap kunnen brengen. De rolverwachting naar slachtoffers in de westerse samenleving is dat ze afzien van elke vorm van wraakneming. Vergeving neemt in de christelijke moraal dan ook een centrale plaats in. Men heeft dan ook liefst een geweldloos slachtoffer. De dubbele betekenis van het etiket slachtoffer verklaart volgens van Dijk (2008) de snelle en universele opname ervan in de westerse talen: enerzijds onderstreept het etiket dat ze zielig zijn en anderzijds is er vanuit de betekenis van het offerlam de verwachting dat ze hun lot lijdzaam ondergaan en hun wraak- 10

11 Slachtoffers en slachtofferschap 02 recht opgeven, omwille van de lieve vrede. Dit is volgens van Dijk secundaire victimisatie : slachtoffers zijn ook slachtoffer van de repressieve reactie van de maatschappij op hun natuurlijke en gerechtvaardigde woede. De uitschakeling van het slachtoffer in het strafrecht is een recente realiteit in de westerse samenleving (van Dijk, 2008). In het oud-germaanse gewoonterecht kochten slachtoffers of hun nabestaanden hun wraakrecht af met een afkoopsom van de dader: het zoengeld. Niet de bestraffing van de dader was de primaire functie van het strafrecht, maar de regeling van de afkoopsom die de dader betaalde om de wraak af te wenden. Bianchi (1984) geeft aan dat tot diep in de middeleeuwen plaatsen bestonden waar daders zich in veiligheid konden stellen tegen de bloedwraak. Op deze plaatsen konden ze dan onderhandelen over de te betalen afkoopsom. Vanaf de Frankische tijd (7de eeuw) groeide de invloed van de centrale macht bij de bemiddeling tussen beide partijen. In eerste instantie werd de compositie (het zoengeld) aangevuld met een vergoeding voor de bemiddeling die aan de overheid moest betaald worden (Peters, 1993). Tegen het einde van de middeleeuwen, met de opkomst van de centrale staat, is de afkoopsom stilaan omgezet in bestraffing als leedtoevoeging door kerk en staat (Johnstone, 2002). Van Dijk (2008) ziet de omzetting van het wraakrecht naar een strafrecht vanuit de staat als een resultaat van de overwegend christelijke cultuur, waarin men er voor wraakmaatregelen, die voorheen als gerechtvaardigd werden gezien, geen plaats meer was. Men ging er meer en meer vanuit dat een slachtoffer weliswaar zielig was, maar niets te zoeken had in de rechtszaal. De afkoopsom werd eerst gehalveerd en daarna opgeheven. Bijna gelijktijdig werden verbodsbepalingen ingevoerd op het uitoefenen van wraak of andere uitingen van eigenrichting. De functie van de strafoplegging was het slachtoffer zoveel voldoening te schenken dat deze er vanaf ziet het recht in eigen hand te nemen (Walker, 1972). Terwijl voordien het misdrijf werd gezien als een conflict tussen dader en slachtoffer, waarover de partijen tot een overeenkomst moesten komen, evolueerde men meer naar een zienswijze waarin het delict eerder gezien werd als een aanslag op de rechtsorde, de wetten en de regels van de gemeenschap. De overheid verdrong het slachtoffer uit diens directe relatie met de pleger en stelde zich in de plaats van het slachtoffer (Peters, 1993). Er werd nu in de eerste plaats namens de samenleving bestraffing van dader geëist. De publiekrechtelijke straftoemeting en -vordering van de overheid kreeg voorrang op de private vraag naar vergoeding van het slachtoffer. Vanaf de 13de eeuw verdween het slachtoffer, als partij in het strafgeding, achter de rug van de openbare aanklager, die onafhankelijk van het slachtoffer de strafvervolging voor de rechter initieerde. De positie van het slachtoffer werd herleid tot die van bijkomende belanghebbende. In de 20ste eeuw zijn de vergeldende strafrechtstheorieën vervangen door utilitaire theorieën: door strafoplegging worden nuttige, opbouwende maatschappelijke func- De dubbele betekenis van het etiket slachtoffer onderstreept het etiket dat ze zielig zijn en anderzijds is er vanuit de betekenis van het offerlam de verwachting dat ze hun lot lijdzaam ondergaan en hun wraakrecht opgeven. 11

12 Eens het delict is gepleegd (en aangegeven), richten alle ogen zich op de pleger. ties vervuld zoals afschrikking van potentiële daders en heropvoeding van delinquenten. Volgens victimoloog Schafer werden slachtoffers in deze eeuw de Assepoesters van het strafrecht (Schafer, 1968): zowel hun emotionele als materiële belangen worden in het strafrecht bijna totaal genegeerd. Van Dijk (2008) ziet deze totale eliminatie van het slachtoffer in de strafrechtspleging als het natuurlijke eindpunt van de toenemende beheersing van wraak in het belang van de gemeenschap. Slachtoffers worden alle middelen ontnomen om wraak te kunnen nemen. Peters (1993) vindt het vreemd dat de strafrechtspleging aan de ene kant in het belang van de maatschappij hooghartig voorbijgaat aan de problemen van het slachtoffer, maar anderzijds sterk afhankelijk is van de medewerking en de inbreng van deze personen om haar maatschappelijke opdracht van rechtshandhaving en rechtsherstel te kunnen realiseren. Uit criminologisch onderzoek blijkt ten overvloede dat de opsporing en ontdekking van criminaliteit in zeer hoge mate afhankelijk is van de aangifte van misdrijven bij de politie. Minder dan 10% van de criminaliteit is het resultaat van eigen opsporingsactiviteiten van politie (Dünkel, 1990). Het zijn dus de slachtoffers zelf die de strafrechtspleging in werking stellen, door het delict bij de politie aan te geven. We zouden hieruit kunnen veronderstellen dat politie en slachtoffers van delicten natuurlijke bondgenoten zijn. Niet alleen zijn slachtoffers zelf de grootste melders van een misdrijf, maar vaak heeft politie hen ook nodig bij het meer te weten komen over de gepleegde feiten. Ondertussen weten we dat dit nog steeds niet waar is. Garcia-Pablos (1991) stelt hierover dat, eens het delict is gepleegd (en aangegeven), alle ogen zich op de pleger richten. Blaming en claiming Het onrecht dat door het exclusief dadergerichte strafrecht aan slachtoffers werd aangedaan, is eeuwenlang niet tot het bewustzijn van juristen doorgedrongen. Pas toen dit door de victimologie werd aangetoond en het begrip secundaire victimisatie gemeengoed was geworden, werd de geleidelijke terugkeer van het slachtoffer in de strafrechtspleging onvermijdelijk (Groenhuijsen, 2008). Vaak leidt het nagaan van het aandeel van het slachtoffer bij het tot stand komen van een misdrijf ofwel tot victim blaming (waarbij het slachtoffer de volledige schuld krijgt van het misdrijf), ofwel net vanuit die angst om in deze fout te vervallen naar het andere eind van de as, waardoor men niet meer kijkt naar het mogelijk risicogedrag van een slachtoffer. Pemberton (2003) zegt hierover dat er een verschil is tussen de schuldvraag en de waaromvraag, en bovendien is er een verschil tussen het causaal verband en het risico. Hij vindt het belangrijk om de schuldvraag in juridische zin los te koppelen van een analyse van het sociale proces dat tussen pleger en slachtoffer plaatsvindt. De schuldvraag handelt over het verdelen van de verwijtbaarheid en niet om het verklaren van een situatie. In deze verklaring en de rol die het slachtoffer hierin speelt, zitten echter belangrijke aangrijpingspunten om het slachtoffer te versterken. Krampachtig vasthouden aan de 12

13 Slachtoffers en slachtofferschap 02 vraag wiens schuld het is vertroebelt deze verklaring. Een verhoogd risico vaststellen betekent dus niet dat iemand automatisch slachtoffer wordt of zelfs dat deze persoon zijn eventueel slachtofferschap veroorzaakt heeft. Het maakt wel dat (potentiële) slachtoffers zelf actief hun risico op slachtofferschap kunnen verminderen. Pemberton toont hiermee aan dat het ontkennen van de eigen rol van het slachtoffer in een strafbaar feit, hen de mogelijkheid ontneemt om iets tegen hun slachtofferschap te ondernemen. Hierdoor rest hen alleen nog de slachtofferrol, terwijl een actievere positie aangrijpingspunten kan bieden om te herstellen en toekomstig slachtofferschap te voorkomen. Feministen hebben als eersten gewezen op de schaduwzijde van het slachtoffer-zijn. Zij hebben de etikettering van kwetsbare slachtoffers bekritiseerd, waarbij vrouwen worden neergezet als passieve objecten (Barry, 1979). In een latere fase wordt het algemene beeld van het slachtoffer bekritiseerd. Hughes (1993) heeft het in zijn boek The culture of complaint over de stijgende neiging van de moderne burgers om zich constant slachtoffer te voelen van wat anderen of de overheid hen aandoet en om hiervoor schadeloosstelling te eisen. Hij hekelt de claim-cultuur waarmee in Amerika maar ook in andere landen schadevergoeding wordt geëist voor de gevolgen van vermeend onrecht. Sykes (1999) spreekt over de US als een land van slachtoffers, waarin de doorsnee Amerikaan lijdt aan een slachtoffermentaliteit. Van Dijk geeft aan dat het begrip victimologie een negatieve klank heeft gekregen (2008). Dit blijkt uit nieuwe woorden zoals victirats (mensen die letterlijk leven van de opbrengst van blaming en claiming) en victimist (iemand die zichzelf onterecht als slachtoffer presenteert). In Nederland heeft de columnist Van Doorn het woord slachtofferitis bedacht, voor problemen waaraan klagende slachtoffers lijden. Vooral leden van minderheidsgroepen krijgen het verwijt al te graag en snel de slachtofferrol te spelen. De slachtofferrol spelen of op zich nemen is in de Van Dale een vaste uitdrukking. Van Dijk zegt hierover dat het gepast is om onterecht slachtofferschap aan de kaak te stellen. Dit schiet echter zijn doel voorbij indien ook het terecht aankaarten van betere bejegening van slachtoffers als deel van een zogenoemde slachtoffercultuur wordt gezien. Slachtoffer-empowerment Het beeld van het inhalige slachtoffer dat uit is op zoveel mogelijk geld en een zo zwaar mogelijke straf, wordt door onderzoek weerlegd. Zo doet slechts één op de drie slachtoffers van geweldmisdrijven die in aanmerking komen een beroep op de Schadefondsen voor slachtoffers van geweldmisdrijven. Bij de oprichting van Victim Support in Groot-Brittanië in 1982 werd een discussie gevoerd over de ongunstige associaties bij het woord victim. Ook bij de oprichting van Slachtofferhulp in 1984 in Nederland is een vergelijkbare discussie gevoerd. Men koos in beide organisaties toch voor het begrip slachtofferhulp, omdat dit begrip zodanig ingeburgerd was dat het moeilijk was om het nog aan te passen, hoewel men ongelukkig Het beeld van het inhalige slachtoffer dat uit is op zoveel mogelijk geld en een zo zwaar mogelijke straf, wordt door onderzoek weerlegd. 13

14 Mensen reageren normaal op een abnormale gebeurtenis. bleef over de gekozen naam. Van Dijk (2008) geeft aan dat ook bij cliënten zelf de weerstand tegen het etiket slachtoffer allengs groter werd. Rock (2004) signaleert de onwenselijke associaties van pijn, nederlaag, ongeluk en passiviteit met het woord victim. In de Verenigde Staten is het woord victim bijna een taboe geworden (Cole, 2006). Er wordt in de Engelse taal meer en meer voor survivors gekozen om het stigmatiserende begrip victim te ontlopen. Deze benaming suggereert echter dat de gedupeerde in levensgevaar heeft verkeerd wat niet altijd het geval is (van Dijk, 2008). Men pleit meer en meer voor een woord dat minder passief, minder negatief en minder bevoogdend is (Cole, 2006). Het woord slachtoffer lijkt te veel de eigen kracht te ontkennen, en te vaak naar zwakte en hulpeloosheid verwijzen (Ditmore & Wijers, 2005, Kleber in Van Teeseling, 2001). Pavlich bekritiseert ook het begrip victim empowerment, omdat men slachtoffers dan eerst als krachteloos etiketteert en ze daarna probeert te empoweren (Pavlich, 2005). Spalek (2005) geeft aan dat, indien de connotatie van slachtofferschap passief en hulpeloos blijft in een tijd waarin persoonlijke kracht een belangrijke waarde is, mensen zich steeds vaker zullen afwenden van enige vorm van slachtofferschap. Dit kan er zelfs toe leiden dat men, ondanks opgelopen schade, toch hulpverlening zal afwijzen, uit afkeer voor dit label en de stereotype voorstellen die hierdoor opgeroepen worden. Schokkende gebeurtenissen en trauma s Van der hart (2003) maakt een onderscheid tussen een schokkende gebeurtenis, een traumatische gebeurtenis en een trauma aan de hand van een continuüm. Gewone gebeurtenis Schokkende gebeurtenis Traumatische gebeurtenis Trauma 14

15 Slachtoffers en slachtofferschap 02 Het verschil tussen een gewone en traumatische gebeurtenis ligt vooral in de intensiteit en de gevoelens die ermee gepaard gaan. Schokkende gebeurtenis vallen buiten de normale, alledaagse en te verwachten gebeurtenissen en zijn voor iedereen schokkend en ingrijpend (Daeseleire, 2012). Ze zijn onverwacht, geven een gevoel van machteloosheid en veroorzaken een acute ontwrichting van het dagelijkse leven (van der Hart, 2003). Een traumatische gebeurtenis is één of meerdere schokkende gebeurtenissen die gepaard gaan met intense (doods)angst terwijl dit gebeurt en intense emoties na het gebeurde. Niet elke gebeurtenis zal dezelfde reactie geven of hetzelfde effect hebben. Zowel ernst van de gebeurtenis en hoe, waar en waneer deze plaatsvindt, als de eigen situatie van de persoon, bepalen of iets als meer of minder schokkend en traumatiserend wordt ervaren. Elementen die meespelen zijn: de graad van onverwachtheid, de graad van machteloosheid, de betrokkenheid of nabijheid van het slachtoffer op de situatie (bvb. zag het slachtoffer dit gebeuren of werd het zelf bedreigd?), duur en ernst van de gebeurtenis, bedreiging van persoonlijke bezittingen of personen en/of een opeenstapeling van schokkende gebeurtenissen op korte tijd (Daeseleire, 2012). Het verwerkingproces wordt mee bepaald door de eigen situatie. Heeft deze persoon een gezonde gezinssituatie? Kampt hij/zij op het moment van gebeurtenis al met ziekte, overlijden, verlieservaringen, het eigen traumatisch verleden? Is er op moment van gebeurtenis al sprake van stress? Hoe is het gesteld met de copingsmechanismen van het slachtoffer? In welke mate voelt het slachtoffer zich al dan niet schuldig over de manier waarop de gebeurtenis verliep? (Daeseleire, 2012). Mensen kunnen dus erg verschillend rageren op een schokkende gebeurtenis. Vanuit de werkingen slachtofferhulp in de CAW s wordt er al jaren aangegeven dat mensen normaal reageren op een abnormale gebeurtenis. Het is dan ook belangrijk niet te snel te panikeren of te pathologiseren bij de reacties in de eerste uren of dagen na de gebeurtenis, hoe heftig deze reacties ook zijn. Verwerkingsproces Bij de verwerking van een traumatische gebeurtenis zijn drie fasen te onderscheiden: de impactfase, de naschokfase en de verwerkingsfase. De impactfase speelt zich af tijdens de gebeurtenis zelf. Reacties op dit moment kunnen zijn: ongeloof, een extreem gevoel van machteloosheid, hyperalert en adequaat handelen zonder veel gevoel, gevoelens van onveiligheid, angst, apathie en gevoelloosheid, heftige lichamelijke reacties, gevoel van acute ontwrichting, of extreem onbehagen. Slachtofferhulp Antwerpen (2012) geeft hierover aan dat het meestal gaat over een combinatie van de volgende zaken: de beleving van geconfronteerd te worden met een bijzonder obstakel; de copingsmechanismen uit het verleden zijn niet toereikend; de balans tussen draagkracht en draaglast wordt verstoord; en de situatie zorgt voor verwarring en acute angst. 15

16 Tijdens de impactfase worden er drie primaire reacties onderscheiden: fight (het slachtoffer gaat letterlijk de strijd aan met de dader, soms echt via een aanval, maar soms ook via het verbaal aanvallen van of discussiëren met de dader), flight (wegvluchten), freeze (bevriezen, dit kan zowel het uitvoeren van opdrachten van de dader zonder iets te voelen zijn, als letterlijk aan de grond genageld of zelfs flauwvallen zijn). De naschokfase is de fase onmiddellijk na de gebeurtenis tot 2 à 3 dagen na de feiten. Het slachtofffer kan hier een gevoel van verslagenheid ervaren, heftige emoties zoals verdriet of kwaadheid, trillen van lichaam of ledematen, spierpijnen, maag- of hoofdpijn. Mogelijke reacties die kunnen volgen in de weken na de gebeurtenis zijn hartkloppingen, zweten, bibberen, ademhalingsmoeilijkheden, spierspanning of trillen van lichaam of ledematen, duizeligheid, misselijkheid, slaapstoornissen, herbelevingen, prikkelbaarheid, concentratiestoornissen, woede en schuldgevoel (Daeseleire, 2012). Een slachtoffer dat nuchter en zakelijk lijkt in de eerste uren of dagen na de feiten, kan toch bij een (soms schijnbaar kleine of onbelangrijke) gebeurtenis die zich een paar dagen daarna stelt, nog instorten of extreem reageren. durende innerlijke strijd (Slachtofferhulp Antwerpen, 2012). We spreken van een problematische of moeilijke verwerking, wanneer een slachtoffer in één van deze fasen blijft vastzitten. Wanneer een slachtoffer alle gedachten over de gebeurtenis wegduwt is er geen ruimte voor integratie. Het continu of veelvuldig herbeleven is voor een slachtoffer zowel fysiek als psychisch niet leefbaar (Slachtofferhulp Antwerpen, 2012). Bij een normale verwerking heeft het slachtoffer deze gebeurtenis een plaats kunnen geven in zijn leven en is er een zekere rust gekomen. Slachtoffers kunnen in deze fase terug aan het gebeurde denken of erover praten zonder de heftige gevoelens van de beginperiode na de feiten terug te krijgen, of slechts sporadisch. Op bepaalde momenten (vb. verjaardag van feiten of van persoon die men verloor, wanneer er iets gelijkaardig gebeurt bij een belangrijke andere) kan de gebeurtenis en de gevoelens die men toen had terug meer op de voorgrond komen, maar ook dit hoort bij een normaal verwerkingsproces (Slachtofferhulp Antwerpen, 2012). De verwerkingsfase is de fase de eerste weken of maanden na de feiten en is gekenmerkt door twee reacties: ontkennen en herbeleven. Deze twee reacties wisselen elkaar af, dit hoort bij het normaal verwerkingsproces. Voor een slachtoffer voelt dit vaak aan als een echte doorwerkperiode, met een voort- 16

17 Slachtoffers en slachtofferschap 02 Volgende reacties horen bij het herbeleven flashbacks over (bepaalde momenten tijdens) de gebeurtenis heftige (schrik)reacties op bepaalde zaken in het dagelijks leven die voor een butenstaander eerder onbetekenend zijn nachtmerries over het gebeurde slapeloosheid angst (voor herhaling, om de pleger tegen te komen, wanneer men in een vergelijkbare situatie terechtkomt, ) een algemeen gevoel van onveiligheid Mogelijke reacties bij ontkenning zijn onderdrukken van gevoelens apathie weinig aanspreekbaar zijn over wat slachtoffer voelt gevoel van depressie neerslachtigheid 17

18 De omschrijving van PTSS in DSM-V telt volgende symptomen De persoon is blootgesteld aan een traumatische ervaring de persoon was slachtoffer, getuige of geconfronteerd met één of meerdere gebeurtenissen die een feitelijke of dreigende dood of ernstige verwonding met zich meebracht, of die een bedreiging vormde voor de fysieke integriteit van deze persoon of van anderen. tot de reacties van deze persoon horen intense angst, hulpeloosheid of afschuw. De traumatische gebeurtenis wordt voortdurend herbeleefd op volgende manier(en) veelvuldige en zich opdringende herinneringen, voorstellingen, gedachten of waarnemingen aan de gebeurtenis; terugkerende nachtmerries over de gebeurtenis; zich handelen of voelen alsof de gebeurtenis opnieuw plaatsvindt zoals herbeleven, hallucinaties en flashbacks; intens psychisch lijden wanneer men geconfronteerd wordt met stimuli die (een deel van) de traumatische gebeurtenis symboliseren of er (voor de betrokkene) op lijken; fysiologische reactie (fight, flight, freese) wanneer men geconfronteerd wordt met stimuli die (een deel van) de traumatische gebeurtenis symboliseren of er (voor de betrokkene) op lijken. Lange tijd vermijden van prikkels of situaties die bij het trauma hoorden of afstomping van de algemene reactiviteit proberen gedachten en gevoelens en/of gesprekken over het trauma te vermijden; proberen activiteiten, plaatsen of personen die herinneringen aan het trauma (zouden kunnen) oproepen te vermijden; niet in staat zijn zich belangrijke zaken over het trauma te herinneren; verminderde belangstelling om deel te nemen aan activiteiten die men daarvoor wel graag deed of die belangrijk zijn; gevoel van onthechting of vervreemding van anderen; beperkt kunnen uiten van affectie t.a.v. anderen; gevoel een beperkte toekomst te hebben. Lange tijd symptomen van verhoogde prikkelbaarheid vertonen slapeloosheid; prikkelbaarheid en/of woede-uitbarstingen; concentratieproblemen; overdreven alertheid en waakzaamheid; overdreven schrikreacties. Niet iedereen moet al deze symptomen hebben om toch PTSS als diagnose te krijgen. Belangrijk hierbij is de herhaling van een symptoom en dat het zich opdringt. 18

19 Slachtoffers en slachtofferschap 02 Posttraumatisch stresssyndroom Wanneer stressreacties aanhouden of na lange tijd weer opduiken en het leven erg verstoren, spreken we van een moeilijke verwerking en kan een posttraumatisch stresssyndroom (PTSS) ontstaan. De diagnose PTSS is in 1980 voor het eerst opgenomen in de DSM-III, waardoor er een erkenning kwam voor een stoornis, die het slecht verwerken van een traumatische gebeurtenis omschreef. De verschijnselen die hierin beschreven worden, waren eerder al bekend onder namen als railroad spines, irritable heart, soldiers heart, shell shock en traumatische neurose (Gersons, 1992 en 2012). Pas in de derde en vierde editie werd PTSS opgenomen als een diagnose met een chronisch karakter. Tot dan werden de gevolgen in de DSM beschreven als reactievormen en niet als een stoornis. Een reactievorm is zoals we hierboven omschreven tijdelijk van aard, terwijl de overgang naar een stoornis weliswaar inhoudt dat het ontstaan is vanuit een tijdelijke gebeurtenis, maar dat er geen sprake is van tijdelijkheid in de symptomen, omdat deze chronisch zijn geworden (Gersons, 2012). Voor de DSM-V stelden Spitzer e.a. (2007) opnieuw voor de diagnose onder aanpassingsstoornissen over te brengen, maar ook hieronder de traumaspectrumstoornissen met dissociatieve stoornissen en aanpassingsstoornissen te clusteren. Gecompliceerde rouw zou hierbij een nieuwe stoornis kunnen vormen. Het grootste voordeel van de erkenning van PTSS is volgens Gersons (2012) dat deze als stoornis erkend kan worden, doordat er verschillende symptomen worden samengevoegd tot een herkenbare diagnose. Gersons (2012) stelt hierover dat een groot deel van deze symptomen weinig specifiek is, maar dat de samenhang van de symptomen duidelijk verwijst naar het effect van het trauma. Toch stelt hij dat de meeste symptoombeschrijvingen voor interpretatie vatbaar zijn en dus weinig houvast bieden. Het opnemen van trauma als criterium om PTSS vast te stellen maakt dat PTSS de enige diagnose in de DSM is waarin een gebeurtenis (en dus niet het symptoom) opgenomen is als voorwaarde voor het stellen van deze diagnose. Dit impliceert dat PTSS niet alleen volgt op een gebeurtenis, maar dat de gebeurtenis zelf er de oorzaak van is (Gersons, 2012). Gersons concludeert ook dat trauma een voorwaarde is om PTSS te kunnen krijgen, maar dat tegelijkertijd de ervaring van een trauma (naast copingsmechanismen, appraisal of bedreiging, geheugenfuncties en biologische processen, gender, ) eerder een beperkte rol speelt in het al dan niet ontstaan van PTSS. Moreau en Zisook (2002) stellen ook vast dat de omschrijving van PTSS in de loop der tijd veranderde op basis van nieuwe studies. Ze concluderen dat de psychische gevolgen van trauma te zeer verengd worden tot PTSS. Ook Van der Kolk e.a. (1996) zien PTSS als een veel te eng begrip om de heterogeniteit van traumatische gebeurtenissen in de kindertijd mee te vatten. Een spectrumbenadering in de DSM zou deze kritiek mogelijks 19

20 Slachtofferschap komt statistisch gezien niet willekeurig voor maar treft vooral sociaal kwetsbare individuen die in stedelijke gebieden wonen. kunnen ondervangen. Sommigen pleiten echter voor een onderbrenging opdeling in traumaspectrumstoornissen, anderen in stressgebonden stoornissen en nog anderen in dissociatiestoornissen. Er is ook discussie over het ontstaan van trauma: vanuit angst of vanuit dissociatie. Beide benaderingen vinden elkaar in het gegeven dat het geheugen een grote rol inneemt bij het ontstaan van PTSS. Op dit moment is PTSS alleszins ondergebracht bij angststoornissen. Gersons (2012) geeft hierover aan dat het onderbrengen in een spectrum de definitieproblemen niet zullen oplossen, en pleit ervoor het kind niet met het badwater weg te gooien, maar te blijven discussiëren. Prevalentie van (slachtoffers van) een misdrijf Slachtofferenquêtes benadrukken het belang van het dark number bij het bestuderen van criminaliteit. Ze relativeren de toename van criminaliteit in officiële criminaliteitsstatistieken. Ze bevestigen de nauwe relatie tussen slachtoffer en dader en de omvang van familiaal geweld. Bovendien tonen ze aan dat slachtofferschap statistisch gezien niet willekeurig voorkomt maar vooral sociaal kwetsbare individuen treft die in stedelijke gebieden wonen (Lemonne e.a. 2007). We baseren ons hiervoor op de veiligheidsmonitor als een indicator voor het dark number en de politionele criminaliteitsstatistieken, die een beeld geven van de reële aangiftes bij politie. Uit de criminaliteitsstatistieken van 2010 blijkt dat met 40,5% diefstal en afpersing het meest als misdrijf voorkomt. In 2010 werden in België feiten aangegeven m.b.t. geweld tegen eigendom. Hierdoor vormt deze groep met om en bij de 12% tweede grootste in de criminaliteitsstatistieken. Vandalisme is, met meer dan 81%, de grootste groep geregistreerde feiten. Het verschil met vernieling is dat de pleger hier geen materieel voordeel bij heeft. Uit de veiligheidsmonitor van blijkt dat vooral vernieling aan de auto het meest voorkomt: 16% van de Belgische gezinnen is hiervan slachtoffer geweest in de 12 maanden voorafgaand aan de bevraging. Daarnaast werd 4 à 5% van de gezinnen in 2008 slachtoffer van fietsdiefstal, vernieling (andere dan autovernieling), diefstal uit de auto en poging tot inbraak. Bij geweld tegen eigendommen zien we een duidelijke stijging van aangiftes van 2000 tot 2010 (+ 14,6%). In 2010 werd er in vergelijking met 2009 wel een daling van bijna 5% aangegeven. Misdrijven tegen de lichamelijke integriteit vormen met meer dan 9% in 2010 de derde groep in de criminaliteitsstatistieken. In België worden dagelijks meer dan 255 van deze misdrijven bij politie geregistreerd. Uit de veiligheidsmonitor van blijkt dat 7% van de Belgen de 12 maanden voorafgaand aan de bevraging slachtoffer waren van bedreigingen met lichamelijk geweld.. Bij slachtoffers van lichamelijk geweld gaat het in 71% van de gevallen om slagen en verwondingen. Ook bij de criminaliteitsstatistieken zien we dat opzettelijke slagen en verwondingen het meest worden geregistreerd (+80%). De grootste categorie van deze plegers zijn een familielid. In de criminali- 20