Onderzoeksprogramma Rechtspleging. Onderzoek, publicaties en activiteiten

Transcriptie

1 Onderzoek, publicaties en activiteiten Mei 2008 Onderzoeksprogramma Rechtspleging Onderzoek, publicaties en activiteiten Het Onderzoeksprogramma Rechtspleging is een interdisciplinair samenwerkingsverband van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Radboud Universiteit Nijmegen 1

2 Onderzoek, publicaties en activiteiten Verdere informatie Prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen, Coördinator Onderzoeksprogramma Rechtspleging en Mr. dr. M. Laemers, Secretaris Onderzoeksprogramma Rechtspleging Radboud Universiteit Faculteit der Rechtsgeleerdheid (Thomas van Aquinostraat 8) Postbus KK Nijmegen Telefoon Fax M. Onderzoek, publicaties en activiteiten Inhoud 2

3 Onderzoek, publicaties en activiteiten Inleiding 2. Inhoud en opzet van het Onderzoeksprogramma 3. Organisatie en activiteiten 3.1 Commissie, Adviesraad en deelnemers 3.2 Seminars en symposia 3.3 Serie Rechtspleging 3.4 Overige activiteiten 4. Lopende en recent afgesloten onderzoeksprojecten I Promotie-onderzoeken II Overige onderzoeken/projecten 5. Selectie van publicaties 3

4

5 Onderzoek, publicaties en activiteiten Inleiding Van oudsher wordt aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid (verder: de Faculteit) van de Radboud Universiteit te Nijmegen veel aandacht geschonken aan de rechtspleging. Leden van de wetenschappelijke staf hebben door de jaren heen op hun vakgebied in ruime mate onderzoek verricht op dit terrein. De bundel Rechtspleging ter gelegenheid van het tiende lustrum van de Faculteit vormt in dit verband een goede illustratie. 1 De laatste jaren is de wetenschappelijke belangstelling voor de rechtspleging aan de Nederlandse faculteiten der rechtsgeleerdheid sterk toegenomen. Onder invloed van de herziening van de rechterlijke organisatie en de vernieuwing van het civiele, straf- en bestuursprocesrecht zijn op rechtswetenschappelijk gebied enkele landelijke initiatieven ontplooid om een nieuwe impuls te geven aan het onderzoek. Men denke aan de nota Investeren in de rechtsstaat (1998) van de decanen van de juridische faculteiten in het kader van het disciplineorgaan rechtsgeleerdheid van de VSNU en de onderzoeksagenda Rechtspleging, Samenleving en Bestuur. 2 Eind 1999 is in het verlengde van deze ontwikkelingen aan de Nijmeegse faculteit het Onderzoeksprogramma Rechtspleging van start gegaan. Het onderzoeksprogramma heeft ten doel het bestaande onderzoek van de verschillende secties op het terrein van de rechtspleging zoveel mogelijk te bundelen en nieuw onderzoek te stimuleren. Het maakt deel uit van Centrum voor Staat en Recht (SteR) van de Faculteit. De aan het centrum verbonden onderzoekers werken onder andere samen in het onderzoeksprogramma Rechtspleging. Dit samenwerkingsverband bundelt de bestaande expertise op het terrein van de rechtspleging. Het biedt mogelijkheden voor multi- en interdisciplinair onderzoek van al het handelen (van onder andere rechters, openbaar ministerie en advocatuur) waarin het recht in de samenleving tot expressie wordt gebracht, zoals rechtspraak, mediation en arbitrage. Kenmerkend voor het onderzoeksprogramma is het multidisciplinaire karakter ervan. De samenwerking van de diverse secties in het programma leidt er toe dat zowel een positiefrechtelijke benadering als een empirisch-sociologische en rechtstheoretische invalshoek tot de mogelijkheden behoren bij de uitvoering van onderzoeksprojecten. Het programma sluit aan op actuele ontwikkelingen in de rechtspraktijk. Tevens is er ruimte voor onderzoek naar fundamentele vraagstukken. In het onderzoeksprogramma krijgt rechtsvergelijking met buitenlandse rechtsstelsels een sterk accent. Het onderzoek richt zich zowel op de drie belangrijkste rechtsgebieden, het staats- en bestuursrecht, het strafrecht en het privaatrecht, als op de meta-juridische vakgebieden rechtsfilosofie en rechtssociologie en het internationale en Europees recht. 1 G.C.J.J. van den Bergh e.a. (red.), Rechtspleging Faculteit der Rechtsgeleerdheid Katholieke Universiteit Nijmegen, Deventer: Kluwer 1974; vgl. onder andere ook J.J.R. Bakker e.a., Herziening van de Rechterlijke Organisatie, Zwolle 1990 en J.C.M. Leijten, De positie van de rechterlijke macht in de samenleving, Handelingen NJV 1975, Zwolle M. Barendrecht, A. Brenninkmeijer, N. Huls, Rechtspleging, Samenleving en Bestuur, een gerichte onderzoeksagenda, Utrecht

6 Onderzoek, publicaties en activiteiten Inhoud en opzet van het Onderzoeksprogramma Rechtspleging omvat vele aspecten, zoals rechterlijke organisatie en rechterlijke macht, rechtspraak, jurisprudentie en procesrecht, berechting en geschilbeslechting door overheidsinstanties of door anderen. Het kernthema van onderzoek is: de kwaliteit, organisatie en structuur van de rechtspraak. Centrale onderzoeksvragen daarbij zijn: 1) Welke ontwikkelingen vinden er plaats op het gebied van de kwaliteit en effectiviteit van de rechtspraak? 2) Welke zijn (of behoren te zijn) de wezenlijke kenmerken van rechtspraak? 3) Welke bijzondere waarborgen zijn verbonden (of behoren verbonden te zijn) aan rechtspraak? Meer in het bijzonder valt hierbij te denken aan onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit van de rechter, betrokkenheid van burgers bij de rechtspraak en legitimiteit van de rechtspraak, maar ook aan bijzondere waarborgen voor een behoorlijke rechtsgang, zoals het recht op toegang tot de rechter, hoor en wederhoor, redelijke termijn van beslissing van geschillen, openbaarheid en motivering van de beslissing, rechtspraak in enkelvoudige kamers of door een college, de aanwezigheid van rechtsmiddelen, zoals hoger beroep en cassatie. Rechtsbeginselen zoals rechtsgelijkheid, rechtseenheid en rechtszekerheid zijn voor het onderzoek van belang. Maar ook waarborgen betreffende de controle op het functioneren van de rechter. Men denke in dit verband aan het uitgangspunt van de machtenscheiding én de daarmee verbonden checks and balances, en meer in het bijzonder aan controlemechanismen in de bestuursstructuur van de rechterlijke organisatie, het klacht- en tuchtrecht, de voorziening van hoger beroep en van cassatie of het collegiale element in de rechtspraak. Voornoemde waarborgen voor een behoorlijke procedure bij de rechter zijn tevens van belang voor vormen van alternatieve geschilbeslechting. Bij het begrip organisatie van de rechtspraak gaat het om de inrichting, samenstelling, bevoegdheid en werkwijze van de rechterlijke organisatie en van andere instanties belast met vormen van geschilbeslechting. Klassieke leerstukken, zoals de opbouw van de rechterlijke organisatie, het bestuur en beheer ervan, de verdeling van bevoegdheden tussen rechtscolleges en de toepassing van het procesrecht door de rechter komen aan de orde. In de Nederlandse context is voor het begrip rechterlijke organisatie tevens het onderscheid tussen de met rechtspraak belaste gerechten en het openbaar ministerie van belang. Ook hier spelen vraagstukken als de inrichting van de organisatie en de verdeling van bevoegdheden een rol. In internationaal en Europees verband verdient in het bijzonder de vraag naar de verhouding tussen de internationale of supranationale rechter en de nationale rechter aandacht. Bij vormen van alternatieve geschilbeslechting door anderen dan de overheidsrechter is onder meer de vraag van belang welke geschillen exclusief bij laatstgenoemde dienen te worden ondergebracht. Door het thema kwaliteit, organisatie en structuur van de rechtspraak te benaderen vanuit de genoemde onderzoeksvragen en meer in het bijzonder door bij de uitvoering van onderzoeksprojecten rekening te houden met voornoemde elementen, is het mogelijk een verantwoorde en samenhangende rechtswetenschappelijke analyse te geven van ontwikkelingen op het terrein van de rechtspleging. Bedacht moet daarbij worden dat de rechtspleging in Nederland de laatste jaren stormachtige ontwikkelingen doormaakt. Aloude juridische structuren maken plaats voor geheel nieuwe rechtssystemen. Dat geldt voor de opbouw van de rechterlijke organisatie, maar ook voor de werkwijze van de gerechten. De invoering van integraal management bij de gerechten, de totstandkoming van de Raad voor de rechtspraak, de nieuwe structuur van het openbaar ministerie, de introductie van nieuwe opsporing- en vervolgingswijzen en bevoegdheden, de hervorming van het procesrecht, de ontwikkelingen op het terrein van de internationale en supranationale rechtspraak 6

7 Onderzoek, publicaties en activiteiten leveren stuk voor stuk voorbeelden van diep ingrijpende veranderingen in de Nederlandse rechtsorde. In dit verband is het relevant op te merken dat het onderzoeksprogramma niet uitsluitend onderzoeksprojecten over actuele thema s op het terrein van de rechtspleging bevat. Voor onderzoek naar de kwaliteit, organisatie en structuur van de rechtspraak is, gelet op de gestelde onderzoeksvragen, ook rechtshistorisch en -theoretisch onderzoek van belang. Om wezenlijke kenmerken van rechtspraak te analyseren is het bovendien waardevol nader onderzoek te verrichten naar vormen van rechtspleging in een bijzondere periode of in een bijzonder rechtssysteem. Denk bijvoorbeeld aan de organisatie en structuur van de rechtspraak van de Unrechtsstaat van het Derde Rijk ( ), de bezettingstijd in Nederland ( ) of in Volksdemocratieën zoals de DDR. Bij deze ontwikkelingen kan het verrichten van onderzoek vanuit het voornoemde perspectief een bijzondere waarde hebben, in die zin dat een toetsingskader geboden wordt voor de beoordeling en waardering van deze ontwikkelingen in de rechtsorde. Het multidisciplinaire karakter van het onderzoeksprogramma bevordert dat achtergronden en ontwikkelingen op het gebied van de rechtspleging vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines beoordeeld worden. Zoals gezegd, is bij de uitvoering van onderzoeksprojecten zowel een empirische als een positiefrechtelijke en rechtstheoretische benadering denkbaar. Bovendien biedt rechtsvergelijking de mogelijkheid nieuwe inzichten te ontlenen aan buitenlandse rechtsstelsels. 7

8

9 Onderzoek, publicaties en activiteiten Organisatie, samenstelling en activiteiten 3.1 Commissie, Adviesraad en deelnemers Het Onderzoeksprogramma Rechtspleging wordt geleid door de facultaire Commissie Rechtspleging, waarvan deel uitmaken: - prof. mr. Y. Buruma (voorzitter) - prof. mr. P.P.T. Bovend Eert - mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen (wetenschappelijk coördinator) - mw. prof. dr. A.M.A.P. van den Bossche (tot 1 januari 2007) - prof. dr. T.J.M. Mertens - mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers (secretaris) Ten behoeve van het onderzoeksprogramma is een adviesraad ingesteld, waarin zitting hebben: - mr. D.J. van Dijk (Hof Arnhem) - mr. J.W. Fokkens (Hoge Raad der Nederlanden) - mr. H. AE. Uniken Venema (Rechtbank Utrecht) Vanwege de Faculteit zijn eind 2007 de volgende onderzoekers als deelnemers bij het programma betrokken: - Instituut voor rechtssociologie mr. L. Bakker, mw. dr. A. Böcker, mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen, mw. dr. T. Havinga, mr. dr. A. Jettinghoff, mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers, mr. W. Rombouts. - Sectie staats- en bestuursrecht prof. mr. P.P.T. Bovend Eert, mw. mr. H. van Hedel, C.A.J.M. Kortmann, mw. mr. drs. L. Slier, prof. mr. R.J.N. Schlössels, mr. R. Schutgens, mr. J. Sillen, mr. L. Timmermans, mr. A.J. Bok. - Sectie strafrecht/criminologie/mensenrechten prof. mr. Y. Buruma, prof. mr. P.H.P.H.M.C. van Kempen, prof. mr. A.J.M. Machielse, dr. J.B. Terpstra, prof. mr. P.C. Vegter. - Sectie burgerlijk procesrecht mw. prof. mr. C.J.M. Klaassen, mw. mr. E.L. Schaafsma-Beversluis. - Sectie belastingrecht prof. mr. G. Meussen, mr. H. van den Broek. - Sectie inleiding tot de rechtsgeleerdheid mr. F. Diepenbeek, mw. mr. G.A. van Eijkema Hommes, mr. J. Fleuren, mw. mr. L.J.J. Peters, prof. mr. P.J.P. Tak. - Sectie rechtsfilosofie mw. prof. dr. E.H.L. Brugmans, mr. drs. S. Garvelink, prof. dr. T.J.M. Mertens, mr. dr. D. Venema. - Sectie rechtsgeschiedenis prof. C.J.H. Jansen, drs. C.Korbeld - Sectie internationaal en Europees recht mw. mr. E. Rieter, prof. dr. K.C. Wellens, mr. H.C.F.J.A. de Waele. - Sectie recht en informatica 9

10 mr. C.A.F.M. Grütters. Onderzoek, publicaties en activiteiten De betrokkenheid van de deelnemers bij het onderzoeksprogramma is divers. Sommige onderzoekers leveren een bijdrage aan het onderzoeksprogramma in de vorm van wetenschappelijke artikelen. Andere deelnemers voeren zelfstandig een van de (hierna opgenomen) onderzoeksprojecten uit of zijn rechtstreeks betrokken bij de begeleiding van onderzoeksprojecten. In het onderzoeksprogramma zijn projecten opgenomen die gefinancierd worden met middelen uit zowel de eerste als de tweede en derde geldstroom. Ten behoeve van de uitvoering van omvangrijke onderzoeksopdrachten bestaat de mogelijkheid incidenteel onderzoekscapaciteit in te huren, onder meer bij de Faculteit der Sociale Wetenschappen en het Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (ITS). 3.2 Seminars en symposia Vanuit het Programma Rechtspleging worden seminars, de zogenoemde deelnemersbijeenkomsten, georganiseerd over steeds wisselende, maar altijd met rechtspleging verband houdende thema s. Het seminar fungeert als een platform waarop betrokkenen en belangstellenden van gedachten kunnen wisselen over lopend en te entameren onderzoek en waar onderzoeksresultaten worden gepresenteerd en bediscussieerd. De deelnemersbijeenkomsten stellen de bij het programma Rechtspleging betrokken onderzoekers in staat hun werk voor te leggen aan hun vakgenoten, hetgeen met name voor de promovendi een belangrijke aanvulling vormt op hun opleidingstraject. Onder andere de volgende onderwerpen kwamen in de periode aan bod: - De verhouding tussen terrorismebestrijding en het recht op vrijheid van meningsuiting onder het EVRM; - Het gebruik van AIVD-informatie in strafzaken; - Markwerking in de sociale zekerheid en de invloed van het internationale/ gemeenschapsrecht; - Referenda in het Nederlandse staatsbestel; - Rechtspleging en rechtsbijstand: toekomstscenario s en beleidsreflecties van het ministerie van Justitie; - De vrijheid wordt door wetten beschermd. Verlichte ideeën in de kringen rond C.H. Trotz ( ), eerste hoogleraar Nederlands staatsrecht; - Historische en filosofische wortels van het moderne rechtswetenschappelijk wereldbeeld. De promovendi organiseren lunchbijeenkomsten waar van gedachten wordt gewisseld over het eigen en andermans promotie-onderzoek. Vanuit het Programma Rechtspleging worden eveneens symposia georganiseerd voor betrokken onderzoekers, belangstellende wetenschappers en belangstellenden uit de rechtspraktijk. Op 7 april 2006 vond een symposium plaats naar aanleiding van de publicatie De ongehoorzame rechter. Prof. dr. P.C. Ippel, hoogleraar aan de Roosevelt Academy in Middelburg, prof. mr. P.J.G. Kapteyn, ex-rechter bij het Hof van Justitie van de EG en emeritus hoogleraar Europese studies aan de Universiteit van Amsterdam, mr. A. Wolfsen, Tweede-Kamerlid en mr. Th. Groeneveld, lid van de Raad voor de rechtspraak, hielden een voordracht. Vanwege de verschijning van het boek Concentratie en specialisatie van rechtspraak: noodzaak of overbodig? (J.W.M. Tromp, M. Jurgens, P.P.T. Bovend Eert en L.E. de Groot van Leeuwen, Deventer: Kluwer 2006) werd op 17 november 2006 met de rechtbank Arnhem een symposium gehouden. Sprekers waren onder andere mw. mr. M.L. van Emden, president van de rechtbank Arnhem, en prof. mr. R.J.N. Schlössels. 10

11 Onderzoek, publicaties en activiteiten Serie Rechtspleging Sinds 2001 wordt vanuit het Onderzoeksprogramma Rechtspleging een boekenreeks uitgegeven met bijdragen van bij Rechtspleging betrokken onderzoekers. De reeks is ondergebracht bij Uitgeverij Kluwer BV. In 2006 verscheen de derde bundel: De ongehoorzame rechter. Rechters versus andere rechters, de wetgever, de bevolking en het Europees recht onder redactie van L.E. de Groot van Leeuwen, A.M.A.P. van den Bossche en Y. Buruma. Eind 2007 is de vierde bundel in voorbereiding, die gaat over de convergentie van procesrecht. 3.4 Overige activiteiten In 2001 is gestart met een inventarisatie van relevante wetenschappelijke literatuur op het gebied van de rechtspleging. Aan de hand van deze inventarisatie is in het najaar begonnen met de inrichting van een documentatiecentrum. Het faculteitsbestuur heeft voor de collectievorming voor het documentatiecentrum extra middelen ter beschikking gesteld. Regelmatig worden actuele publicaties besteld. Een catalogus is opgesteld voor intern gebruik. In het verlengde van het Onderzoeksprogramma Rechtspleging leveren verschillende onderzoekers bijdragen aan nationale en internationale congressen en postdoctorale onderwijsactiviteiten in binnenen buitenland. Onderwijs wordt bijvoorbeeld gegeven binnen de opleiding voor rechters en officieren van justitie van de Stichting Studiecentrum Rechtspleging (SSR) en binnen het Centrum voor Postdoctoraal Onderwijs (CPO). De deelnemers aan het Onderzoeksprogramma leveren regelmatig annotaties. Voorts worden allerlei nevenactiviteiten in de vorm van redactie- en bestuurslidmaatschappen vervuld, waaronder de volgende. C.J.M. Klaassen is voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Procesrecht. R.J.N. Schlössels is redactielid van de jurisprudentietijdschriften Jurisprudentie Bestuursrecht (JB) en De Gemeentestem (Gst.). L.E. de Groot-van Leeuwen is hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Klachtrecht. 11

12 Onderzoek, publicaties en activiteiten Lopende en recent afgeronde onderzoeksprojecten I Promotie-onderzoeken 4.1 Rechterlijke onafhankelijkheid De samenwerking tussen rechters en rechtscolleges is in Nederland sterk in ontwikkeling. Rechterlijke colleges hebben de afgelopen jaren allerlei zogeheten rolrichtlijnen, rolreglementen en beleidsregels vastgesteld, onder andere op het terrein van het procesrecht. De Hoge Raad heeft in enkele arresten een uitspraak gedaan over het rechtskarakter van deze regelingen. Tussen de hoogste rechtscolleges zijn daarnaast allerlei informele vormen van samenwerking tot stand gekomen. In de nieuwe bestuursstructuur voor de rechterlijke organisatie heeft de Raad voor de rechtspraak een ondersteunende functie op het terrein van de uniforme wetstoepassing gekregen. Het promotieonderzoek bestaat in hoofdzaak uit een beschrijving van de diverse vormen van rechterlijke samenwerking en een analyse daarvan vanuit constitutioneel perspectief. Te denken valt hierbij aan de betekenis van art. 17 Gw, van de art. 11 en 12 Wet AB, van rechtsbeginselen zoals het rechtszekerheids-, rechtseenheids- en rechtsgelijkheidsbeginsel, maar ook aan constitutionele uitgangspunten, zoals de machtenscheiding en de rechtsstaatgedachte. Rechtsvergelijking (Bondsrepubliek Duitsland en Verenigde Staten) maakt deel uit van het onderzoek. Uitvoerder: mw. mr. A. van der Klift Promotor: prof. mr. P.P.T. Bovend Eert 4.2 De onafhankelijke rechter De rechterlijke onafhankelijkheid staat nationaal en internationaal sterk in de belangstelling. In Nederland kan de bijzondere aandacht voor de onafhankelijkheid van de rechter vooral in verband worden gebracht met enerzijds de herziening van de rechterlijke organisatie en meer in het bijzonder de totstandkoming van een nieuwe bestuursstructuur voor de rechterlijke macht en anderzijds de jurisprudentie van het EHRM ten aanzien van artikel 6 EVRM. Dit promotieonderzoek richt zich op een analyse van de onafhankelijkheid van de rechter in het positieve recht, het begrip onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie in de zin van art. 6 EVRM, het onderscheid tussen onafhankelijkheid en onpartijdigheid, en de betekenis van constitutionele uitgangspunten, zoals de machtenscheiding en de rechtsstaatgedachte, voor de rechterlijke onafhankelijkheid. Rechtsvergelijking (Bondsrepubliek Duitsland en Frankrijk) maakt deel uit van het onderzoek. Uitvoerder: mw. mr. P.M. van den Eijnden Promotor: prof. mr. P.P.T. Bovend Eert 4.3 Rechtsgevolgen van constitutionele toetsing Het onderzoek richt zich op de vraag welke rechtsgevolgen verbonden (behoren te) zijn aan de toetsing van wetten door de rechter aan de constitutie. De volgende onderzoeksvragen zijn hierbij van belang: (1) welke typen uitspraakbevoegdheden van de rechter zijn denkbaar wanneer deze oordeelt dat een wet in strijd is met de constitutie? (2) welke rechtsgevolgen van constitutionele toetsing zijn aanvaardbaar in een constitutioneel rechtssysteem waarin de wetgever algemene (burgers bindende) 12

13 Onderzoek, publicaties en activiteiten regels stelt en de rechter concrete geschillen beslist? (3) waar ligt de grens van de rechtsvormende taak van de rechter? (4) welke rechtsgevolgen verbindt het constitutionele hof (resp. de rechter) in België, de Bondsrepubliek Duitsland en (zo mogelijk) de Verenigde Staten aan constitutionele toetsing? (5) hoe moet worden omgegaan met constitutionele toetsing van wetgeving, daterende van vóór de invoering van constitutionele toetsing? Uitvoerder: mr. J. Sillen Promotor: prof. mr. P.P.T. Bovend Eert Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU. 4.4 De rechterlijke macht in de trias politica Het betreft een empirisch onderzoek naar de praktijken, opvattingen en theorie over de bemoeienis van de rechter met de wetgeving. De rechterlijke macht speelt een rol van toenemend gewicht in de trias politica. Dit, gevoegd bij het feit dat de rechterlijke macht niet onder democratische controle staat, maakt het van groot belang dat de bemoeienis van de rechter met het proces van wetgeving empirisch en theoretisch wordt verhelderd. De praktijken van deze bemoeienis, de opvattingen die hierover bestaan bij de betrokkenen, alsmede de relevante theorie uit de sociale en rechtswetenschap worden onderzocht en met elkaar in verband gebracht. De promovendus richt zich op de rol van de Hoge Raad bij het voorbereiden van wetgeving. Over de eerste onderzoeksresultaten zijn presentaties gehouden op diverse nationale en internationale congressen. Uitvoerder: mr. W. Rombouts Promotores: prof. mr. C.A. Groenendijk en mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Financiering: College van Bestuur RU en Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU. 4.5 De grenzen aan het takenpakket van de rechter bij de toepassing van vreemd recht De rechter is een orgaan van zijn Staat. Die Staat bepaalt zijn takenpakket. De rechter ontleent zijn bevoegdheden aan zijn eigen (staats)recht, aan de lex fori. Bij de invulling van dat takenpakket is onvoldoende rekening gehouden met de rol die vreemd recht voor een rechter zou kunnen gaan spelen bij de vervulling van zijn taken. Derhalve rijzen er vragen ten aanzien van de grenzen van het takenpakket van de rechter bij de confrontatie met vreemd recht. De dissertatie valt uiteen in twee delen, te weten vreemd privaatrecht en vreemd publiekrecht. Uitvoerder: mw. mr. C. G. van der Plas Promotor: prof. mr. A.V.M. Struycken Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU Publicatie (dissertatie): C.G. van der Plas, De taak van de rechter en het IPR: een verkenning van de grenzen van de taak van de Nederlandse rechter bij de toepassing van vreemd privaat- en publiekrecht, Deventer: Kluwer Het besluitbegrip en de rechtsmacht van de bestuursrechter. De bestuursrechtelijke rechtsbescherming in Nederland, Noorwegen en Zweden In dit onderzoek staat de organisatie van het (bestuursrechtelijke) stelsel en rechtsbescherming tegen de overheid in Nederland, Noorwegen en Zweden centraal. De rechtsvergelijkende analyse is vooral geconcentreerd op de rechtsmacht van de rechter in bestuursrechtelijke geschillen. Hierbij komt de 13

14 Onderzoek, publicaties en activiteiten vraag aan de orde of, en in hoeverre, geschillen kunnen worden voorgelegd aan een gespecialiseerde bestuursrechter en wat hier de voor en nadelen van zijn (ten opzichte van rechtsbescherming door een algemene rechter). Wat het Nederlandse recht betreft wordt aandacht besteed aan de vraag of de rechtsmacht van de bestuursrechter in de nabije toekomst moet worden verruimd. Hierbij staat de spankracht van het zogenaamde besluitmodel centraal. Uitvoerder: mw. mr. L Kjellevold. Promotores: prof. mr. R.J.N. Schlössels en prof. mr. C.A.J.M. Kortmann. Looptijd: Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU. 4.7 De Nederlandse rechtspraak ten tijde van de Tweede Wereldoorlog Dit promotieonderzoek heeft als doel beter zicht te krijgen op het functioneren van de rechterlijke macht tijdens de bezetting door aan aspecten als beroepsvorming en beroepsorganisatie en de daarmee samenhangende rechtstheoretische vooronderstellingen binnen de beroepsgroep aandacht te besteden. Daarbij wordt vooral gekeken naar de rechtspraak van rechters met nationaal-socialistische sympathieën. Uitvoerder: mr. drs. D. Venema Promotores: prof. dr. T.J.M. Mertens, mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Looptijd: afgerond Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU Publicatie (dissertatie): D. Venema, Rechters in oorlogstijd: de confrontatie van de Nederlandse rechterlijke macht met nationaal-socialisme en bezetting. Den Haag: Boom Juridische uitgevers Meer publicaties in Selectie van publicaties. 4.8 De feitelijke rol van de rechter commissaris bij faillissementen Het betreft een promotieproject waarin primair door middel van empirisch onderzoek inzicht wordt verworven in de rol die de curator in de praktijk vervult bij faillissement van ondernemingen. Daarnaast wordt aandacht geschonken aan de rol van de rechter-commissaris in faillissement. Onder andere komen de wijze van benoeming van curatoren door de rechter-commissaris, de toezichthoudende taak op de curator van de rechter-commissaris en de wederzijdse verwachtingen van curator en rechter-commissaris aan de orde. Uitvoerder: mw. drs. A.M. Beukelman Promotor: prof. mr. C.A. Groenendijk, co-promotor: mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU 4.9 Omvang van het bestuursrechtelijke geding en ambtshalve toetsing in intern rechtsvergelijkend en Europees perspectief Uitvoerder: D. Brugman, buitenpromovenda bij Binnenlandse Zaken. Promotor: prof. mr. R.J.N. Schlössels Preventing irreparable harm, provisional measures in 14

15 Onderzoek, publicaties en activiteiten international human rights adjudication Het onderwerp van het promotieonderzoek betreft de verbanden tussen procesrecht en materieel recht. Vervolgonderzoek zal betreffen 1) de vraag hoe internationaal procesrecht wordt beïnvloed door het te beschermen belang; 2) de vraag hoe specifiek de aanwijzingen van internationale tribunalen kunnen zijn over nationale implementatie van internationale verplichtingen; 3)vergelijking van de klachtprocedures voor het Internationaal Gerechtshof, Zeerecht Tribunaal, Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens, EHRM, Afrikaanse Commissie voor de Rechten van de Mens en Volkeren, VN Mensenrechtencomité, VN Comité tegen Foltering en Bosnia Human Rights Chamber op het gebied van, onder meer, het bewijsrecht; 4) het verband tussen voorlopige (interim) maatregelen en rechtsherstel; 5) voorlopige maatregelen en het Europees Hof van Justitie. Uitvoerder: mw. mr. E. Rieter. Publicaties: dissertatie verwacht in II Overige onderzoeken en projecten 4.11 Handboek staats en bestuursrecht Rechterlijke Organisatie, Rechters en Rechtspraak In de serie Handboek staats- en bestuursrecht verschijnt een nieuw deel, gewijd aan de rechterlijke organisatie, rechters en rechtspraak. Uitvoerders: P.P.T. Bovend Eert en C.A.J.M. Kortmann De rechterlijke macht in de trias politica Het betreft een empirisch onderzoek naar de praktijken, opvattingen en theorie over de bemoeienis van de rechter met de wetgeving. De rechterlijke macht speelt een rol van toenemend gewicht in de trias politica. Dit, gevoegd bij het feit dat de rechterlijke macht niet onder democratische controle staat, maakt het van groot belang dat de bemoeienis van de rechter met het proces van wetgeving empirisch en theoretisch wordt verhelderd. De praktijken van deze bemoeienis, de opvattingen die hierover bestaan bij de betrokkenen, alsmede de relevante theorie uit de sociale en rechtswetenschap worden onderzocht en met elkaar in verband gebracht. In dit internationale project worden de overeenkomsten en verschillen van het samenspel tussen de staatsmachten in diverse landen, waaronder de Verenigde Staten, Duitsland, Frankrijk en Italië in kaart gebracht. Uitvoerders: mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen, mr. W. Rombouts, mw. mr. L. Peters Financiering: International Institute of the Sociology of Law (ISL), Oñati, Spanje, Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU Looptijd: vanaf De controle van de wetgever op de rechtspraak Dit onderzoeksproject gaat over parlementaire reacties op rechterlijke uitspraken en dus over de controlerende taak van de wetgever op de rechtspraak. Hoe krijgt deze taak gestalte? Vindt codificatie van gewenste en reparatie van ongewenste rechtspraak plaats? Uitvoerders: mw. mr. S.van Steenbergen en mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU. 15

16 Onderzoek, publicaties en activiteiten Evaluatie Algemene wet bestuursrecht In het kader van de derde evaluatie van de Awb is onderzoek verricht naar Awb-procedures vanuit het gezichtspunt van de burger. Relevante theorieën en onderzoeken zijn bestudeerd teneinde een stand van zaken te kunnen geven. Uitvoerders: mw. mr. R. Fredriks, mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen en mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers. Looptijd: Financiering: WODC (ministerie van Justitie) Publicaties: M.T.A.B. Laemers, R. Fredriks en L.E. de Groot-van Leeuwen, Awb-procedures vanuit het gezichtspunt van de burger. Stand van zaken in theorie en eerder onderzoek, Den Haag: Boom Juridische uitgevers Diversiteit en diversiteitsbeleid van de rechterlijke macht Dit onderzoek is een vergelijkende studie naar de toetreding van leden van etnische minderheden tot de rechterlijke macht in verschillende landen, te weten Frankrijk, Duitsland, Engeland, de Verenigde Staten, Canada en Nederland. Bovendien wordt nagegaan of en in hoeverre deze toetreding een issue is. Uitvoerders: mw. dr. A. Böcker, mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Looptijd: Financiering: Raad voor de rechtspraak/faculteit der Rechtsgeleerdheid Publicaties: A. Böcker en L.E. de Groot-van Leeuwen, Meer van minder in de rechterlijke macht; Etnische diversiteit onder rechters in zes landen, Nijmegen: Wolf Legal Publishers Zie verder Selectie van publicaties. 16

17 Onderzoek, publicaties en activiteiten Mediation in beklagzaken Het onderzoek behelst een evaluatie van het experiment Mediation in beklagzaken, uitgevoerd bij het hof Arnhem. Uitvoerders: mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers, mw. mr. M. de Graaf en mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Looptijd: januari 2004-september 2005 Financiering: Raad voor de rechtspraak Publicaties: M.T.A.B. Laemers, M. de Graaf en L.E. de Groot-van Leeuwen, Mediation in beklagzaken, Nijmegen: Wolf Legal Publishers Kwaliteit specialistische rechtspraakvoorzieningen Onderzoek naar de ervaringen van grote ondernemingen met vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen en naar de eventuele wensen ten aanzien van nieuwe voorzieningen voor het bedrijfsleven. Het gaat in het bijzonder om de Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam, de Octrooikamer van de rechtbank Den Haag, de natte kamer van de rechtbank Rotterdam, het College van Beroep voor het bedrijfsleven en het bestuursrechtelijke beroep in mededinging- en telecommunicatiezaken van de rechtbank Rotterdam. Het onderzoek is bedoeld als een gebruikersonderzoek. Het accent ligt op het gezichtspunt van grote ondernemingen die met voornoemde voorzieningen concrete ervaring hebben. Dit wordt aangevuld met informatie afkomstig van andere bij de procedures betrokken actoren (zoals advocaten en rechters). Geschillen die bij de bedrijfsjuridische dienst van grote ondernemingen ter tafel komen worden als uitgangspunt genomen. Uitvoerders: mw. dr. ir. T. Havinga, dr. A. Jettinghoff, drs. L.G.H. Bakker (Instituut voor rechtssociologie), mw. prof. mr. C.J.M. Klaassen (OOR) en prof. mr. G. van Solinge. Het betreft een samenwerking tussen onderzoekers van het Onderzoekscentrum Onderneming en Recht (OO&R) en onderzoekers van het Instituut voor Rechtssociologie van het Onderzoekscentrum Staat en Recht. Looptijd: Financiering: Raad voor de rechtspraak Evaluatie gecombineerde zittingen jeugdrechtspraak Bij de rechtbank Arnhem wordt een experiment uitgevoerd dat inhoudt dat tijdens een gecombineerde zitting van de jeugdrechter familierechtelijke én strafrechtelijke zaken van de jeugdige worden behandeld. Uitvoerders: R. Baas, mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers en mw. prof. dr. L. de Groot-van Leeuwen Financiering: Raad voor de rechtspraak Looptijd: Klachten over rechters en de rechterlijke organisatie, een onderzoek op het raakvlak van rechtssociologie en rechtsgeleerdheid Het betreft een post-doc onderzoek met een drieledige doelstelling. Allereerst moet het onderzoek licht werpen op de aard en de behandeling van de klachtenstroom over rechters en het overige personeel van de gerechten. Daarnaast vindt een analyse plaats van de specifieke knelpunten bij de 17

18 Onderzoek, publicaties en activiteiten inrichting van klachtenprocedures voor de rechterlijke organisatie. Tot slot moet het onderzoek een (bescheiden) aanzet geven tot een theorie van klachtenprocedures. Uitvoerder: mw. mr. dr. M.T.A.B. Laemers Onderzoeksgroep: prof. mr. P.P.T. Bovend Eert, mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen, dr. P.C. Ippel (Roosevelt Academy Middelburg) Financiering: NWO Publicaties: boek en artikelen (zie Selectie van publicaties) Rechtspleging na politieke omwentelingen In hoeverre kan wettelijk onrecht begaan tijdens een politiek incorrect regime achteraf, na het verdwijnen ervan, door het recht worden hersteld. Een fraai voorbeeld van deze problematiek vindt men in de zaak van de zogenaamde muurschutters. Recentelijk zijn voormalige DDR-functionarissen en hun superieuren vervolgd en veroordeeld wegens het doodschieten van DDR-burgers die illegaal de grens tussen de Duitslanden probeerden over te steken. In die processen hebben de verdachten zich telkens beroepen op toenmalig vigerend recht en maakten zij bezwaar tegen huns inziens schending van het nulla poena-beginsel. Ook omdat in deze casussen de zogenaamde formulering van Radbruch een belangrijke rol speelt, is naar aanleiding hiervan hernieuwd de vraag naar de verhouding van rechtszekerheid en rechtvaardigheid aan de orde gekomen. Uitvoerders: prof. dr. T.J.M. Mertens Looptijd: doorlopend Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU Publicaties: zie Selectie van publicaties Juridische ethiek vanuit filosofisch en sociologisch perspectief Dit project is gericht op de ethiek voor en van juristen. Het beoogt onder meer het ontwikkelen van een cursus Juridische Ethiek voor studenten rechtsgeleerdheid. Deze cursus is als volgt opgezet: a. definitie van juridische ethiek, b. ontstaan van de discipline, c. uitwerking van de discipline volgens de belangrijkste juridische beroepen (ethiek van de wetgever, de advocaat, de officier van justitie en van de rechter) en d. algemeen maatschappelijke verantwoordelijkheid van de jurist. Voorts gaat de aandacht uit naar de morele dilemma s, gedragscodes, tucht- en klachtenregelingen van de juridische beroepsgroepen, mede in relatie tot de betrouwbaarheid en integriteit van deze beroepsgroepen. Uitvoerders: mw. prof. dr. E.H.L. Brugmans en mw. prof. dr. L.E. de Groot-van Leeuwen Looptijd: doorlopend Financiering: Faculteit der Rechtsgeleerdheid RU Administration of international justice Het onderzoek beoogt inzicht te verschaffen in de manier waarop internationale hoven en rechtbanken voldoen aan de eisen van een goede internationale rechtsbedeling. Het betreft zowel processuele als substantiële aspecten, ongeacht de respectieve competentiesfeer van de geselecteerde hoven en rechtbanken. De selectie omvat het Internationaal Gerechtshof, de Internationale Strafrechtbanken voor Joegoslavië en Rwanda, het Internationaal Tribunaal voor het Recht van de Zee en het Inter-Amerikaans Hof van de Rechten van de Mens. Uitvoerder: prof. dr. K.C. Wellens Looptijd: doorlopend 18

19 Onderzoek, publicaties en activiteiten Procederen over mensenrechten onder het EVRM, het IVBPR en andere VN verdragen. Uitvoerder: mw. mr. E. Rieter, T. Barkhuysen, M.L. van Emmerik. Looptijd: tot april

20 Selectie van publicaties Aksu, M., Straatsburgse kaders voor terrorismebestrijding: EVRM, strafrecht en terrorisme, Nijmegen: Wolf Legal Publishers Böcker, A.G.M. en L.E. de Groot-van Leeuwen, Meer van minder in de rechtspraak. Over toetredingskansen van etnische minderheden, Den Haag: Raad voor de rechtspraak Böcker, A.G.M. en L.E. de Groot-van Leeuwen, Meer van minder in de rechterlijke macht. Etnische diversiteit onder rechters in zes landen, Nijmegen: Wolf Legal Publishers Böcker, A.G.M. en L.E. de Groot-van Leeuwen, Diversity and Legitimacy of the Judiciary, Newsletter Discrimination and Gender Equality 2006, p Böcker, A.G.M. en L.E. de Groot-van Leeuwen, Ethnic minority representation in the judiciary. Diversity among judges in old and new countries, Judiciary Quarterly 2007, p Bok, A.J., Judicial review of administrative decisions by the Dutch administrative courts: Recours objectif or recours subjectif? A survey, including French and German law, in: F.A.M. Stroink en E.C.H.J. van der Linden (eds.), Judge Lawmaking and Administrative Law, bundel in de reeks: Ius Commune Europeanum, no. 52, Antwerpen: Intersentia 2005, p Bok, A.J., La responsabilité pour faute de l administration aux Pays-Bas, in: R.-N. Schütz e.a. (red.), Aspects nouveaux du droit de la responsabilité aux Pays-Bas et en France, bundel colloquium Poitiers-Nijmegen 2003, Paris: LGDJ 2005, p Bok, A.J., Onrechtmatige wetgeving, Revisited, Over toetsing van geschreven aan ongeschreven recht en rechterlijke bevelen tot wetgeving, in: L.E. de Groot-van Leeuwen e.a. (red.), De ongehoorzame rechter, bundel verschenen in de Serie Rechtspleging RU, Deventer: Kluwer 2006, p Bok, A.J., De Raad van State gereorganiseerd, Over het wetsvoorstel , inzake de herstructurering van de Raad van State, Nederlands Juristenblad 2007, p Bovend Eert, P.P.T., Rechterlijke (on)gehoorzaamheid ten aanzien van precedenten, in: L.E. de Groot-van Leeuwen, A.M.A.P. van den Bossche en Y. Buruma (red.), De ongehoorzame rechter. Rechters versus andere rechters, de wetgever, de bevolking en het Europees recht, Deventer: Kluwer 2006, p Bovend Eert, P.P.T., J.W.M. Tromp, M. Jurgens en L.E. Groot-van Leeuwen (red.), Concentratie en specialisatie van rechtspraak: noodzaak of overbodig?, Deventer: Kluwer Bovend Eert, P.P.T., Uniforme rechtstoepassing in de nieuwe bestuursstructuur van de rechterlijke organisatie, in: R.J.N. Schlössels, A.J. Bok, A.G.A. Nijmeijer en L.J.M. Timmermans (red.), In eenheid. Over rechtseenheid en uniforme rechtstoepassing in het bestuursrecht, p Den Haag: Sdu Uitgevers 2007.