BULLETIN. Juliëtte Eichholz: Kind in de Tweede Wereldoorlog Uitg.Wereldbibliotheek, Amsterdam 2010 ISBN

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "BULLETIN. Juliëtte Eichholz: Kind in de Tweede Wereldoorlog Uitg.Wereldbibliotheek, Amsterdam 2010 ISBN 978 90 284 2335 0"

Transcriptie

1 BULLETIN BULLETIN VAN DE WERKGROEP HERKENNING 26e JAARGANG No. 1 MAART 2011 Juliëtte Eichholz: Kind in de Tweede Wereldoorlog Uitg.Wereldbibliotheek, Amsterdam 2010 ISBN De schrijfster was in 2004 betrokken bij de voorselectie van verhalen in de wedstrijd 'Schrijf uw levensverhaal' van het weekblad Margriet. Toen de wedstrijd achter de rug was, liet het haar niet los dat zoveel van de bijdragen verhalen over de oorlog waren geweest; dat de gebeurtenissen van meer dan 60 jaar geleden kennelijk zoveel indruk gemaakt hadden dat de auteurs dáárover en niet over recentere ervaringen geschreven hadden. Bij het lezen had ze de lotgevallen van die mensen met haar eigen leven en dat van haar kinderen vergeleken. Ze had zich herhaaldelijk afgevraagd: hoe hadden wij het er af gebracht als we in die tijd hadden geleefd? 'Mijn zoon achter op de fiets mee te moeten geven aan een wildvreemde, in de hoop dat hij elders wél te eten zou krijgen.het is te gruwelijk om al te lang bij stil te staan, kinderen verlieten huis en haard om elders te overleven of aan te sterken.' Juliëtte Eichholz had de bereidheid en het vermogen zich te verplaatsen in de mensen van toen; dat was uiteindelijk ook haar drijfveer om in 2008 bij de uitgever met het plan te komen een boek uit te geven waarin de oorlogskinderen zelf aan het woord zouden komen. In het nawoord schrijft ze: 'Voor deze hele generatie is niets vanzelfsprekend. Een dak boven je hoofd niet, eten en drinken niet, warmte en bescherming niet. Je had geluk als je genoeg had. Je was dan eigenlijk de uitzondering.' Haar boek is, zonder dat ze dat met zoveel woorden zegt, een eerbetoon aan de generatie oorlogskinderen. De verhalen van de Margriet-wedstrijd waren niet bewaard gebleven. Daarom plaatste ze advertenties in diverse tijdschriften en vroeg mensen hun herinneringen aan de oorlog op te schrijven. Uiteindelijk heeft ze uit de grote hoeveelheid teksten verhalen gekozen van mensen die in de oorlog tussen de twee en de vijftien jaar oud waren. Ze heeft de verhalen gerubriceerd; er zijn bijvoorbeeld verhalen over de meidagen van 1940, het bombardement op Rotterdam, oorlog op het platteland, verhalen van Joodse kinderen en van niet- Joodse kinderen over hun Joodse vriendjes op school en in de buurt, verhalen van kinderen met een Duitse ouder of waarvan de ouders lid waren van de NSB, verhalen van kinderen van ouders die bij het verzet betrokken waren, over de Honger-winter, de laatste oorlogsdagen, de bevrijding. Over herinneringen citeert ze uit een brief van Dick 't Hart: 'Herinneringen vervagen, vertekenen en veranderen in de loop der jaren, vooral als ze betrekking hebben op de vroege jeugd. Daar komt bij dat ik al in mei 1940 begon met het verzamelen van documentatie over de Tweede Wereldoorlog. De vraag doet zich dan voor: wat herinner je je écht, en wat wordt vooral gekleurd door latere informatie? Dat is achteraf moeilijk te reconstrueren.' De schrijfster laat zien dat mensen zich soms dingen meenden te herinneren die op een bepaalde dag zouden gebeurd zijn die aantoonbaar toen niet hebben plaatsgevonden. Aan de andere kant stelt ze in het nawoord dat vervolg op pagina 3

2 Informatie over de Werkgroep Herkenning Secretariaat: Nieuwsteeg AM Tricht Adreswijziging s.v.p. aan het secretariaat Landelijke hulptelefoon: Bestuur: Cuny Holthuis-Buve, voorzitter Ton Scheffel, secr.-penningmeester Jeanne Diele-Staal, lid Ab van Aldijk, lid Johan Wagenaar, lid Regiocoördinatoren: Friesland Roelie Ansingh Groningen Jurriën Oortwijn Drenthe Pieter Kempers Flevoland Pragit Koot Brabant Hans van Hoof Limburg Margreet Vorstenbosch Zuid-Holland Dirk Mostert * Salland & Twente Arjen & Mieke de Groot * b.g.g. het secretariaat Contactpersoon partners van: Joke Snijders Contact Kinderen van Duitse Militairen: Ab van Aldijk of Redactie Bulletin: Cuny Holthuis-Buve Gonda Scheffel-Baars, hoofdredacteur scheffelbaars@planet.nl Webmaster: Tosh Koot Voor het laatste nieuws over activiteiten van de Werkgroep Herkenning en over andere zaken die voor de doelgroep van Herkenning van belang kunnen zijn, raadpleeg de website: Donateur worden van Herkenning? U kunt donateur worden van de Stichting Werkgroep Herkenning. U ontvangt dan ons informatiebulletin dat eens per kwartaal verschijnt. Ook kunt u deelnemen aan de activiteiten die onze Stichting organiseert. De Stichting vraagt van de donateurs een jaarlijkse bijdrage van 20, 00. Een hogere bijdrage is uiteraard welkom. Kunt u een bedrag van 20,00 niet missen, dan mag dat echter geen belemmering zijn om u te laten inschrijven, elke andere lagere bijdrage is welkom. U kunt uw bijdrage storten op rekeningnummer , ten name van Stichting Werkgroep Herkenning, Nieuwsteeg 12, 4196 AM Tricht, onder duidelijke vermelding van uw naam en adres (zeker bij telebankieren is dit heel belangrijk!) Mocht u vragen hebben omtrent deze procedure, neem dan contact op met het secretariaat: , Nieuwsteeg 12, 4196 AM Tricht secretariaat@ werkgroepherkenning. nl Bijdragen inzenden voor het Bulletin: De redactie bekijkt binnengekomen stukken op: -goede leesbaarheid -eenduidigheid wat de inhoud betreft -lengte van de tekst in verhouding tot de beschikbare ruimte Indien nodig wordt met de schrijver van de tekst overleg gepleegd. De inhoud van de stukken mogen niet strijdig zijn met de doelstellingen van Herkenning. Als een bijdrage van iemand wordt opgenomen, geldt dat de redactie voor de inhoud ervan geen verantwoordelijkheid draagt. Verdere informatie in het colofon op de laatste pagina van dit Bulletin 2

3 vervolg van pagina 1 first time ervaringen (de eerste dode die je ziet, de eerste keer dat je ouders huilen) vaak de scherpste herinneringen opleveren, die juist naar boven komen als het functioneren van het geheugen minder wordt bij het ouder worden. Juliëtte ziet haar boek niet als een geschiedenisboek. Het bevat 'persoonlijke herinneringen van mensen aan een veelbewogen tijd, waarop een vergrootglas lag: door één verkeerde keuze (van jou, maar ook van je ouders) kon je voorgoed worden weggezet als slecht mens. Eén stap naar links of rechts kon gevolgen hebben voor de rest van je leven. Of het betekende eenvoudigweg de dood.' Hoe de mensen als kind de oorlog hebben beleefd is heel divers. Uit de verhalen van veel mannen blijkt dat het voor hen een spannende, leuke, avontuurlijke tijd was. Veel van hen schrijven over de fronten, de wapens, de legeronderdelen. Sommige schrijvers hebben 5 jaar angst en dreiging gevoeld, anderen voelden zich ondanks alles geborgen doordat de ouders de situatie in schuilkelders of tijdens beschietingen toch meester waren. Sommigen hebben vreselijke dingen gezien, doden en gewonden, hebben honger geleden en zijn ernstig ziek geweest. Voor anderen, vooral op het platteland waar gedurende de hele oorlogstijd voldoende voedsel, was de oorlog niet iets dat hun dagelijks leven erg beïnvloedde; ze merkten er pas wat van door de mensen die goederen voor voedsel kwamen ruilen. Of kinderen later problemen ontwikkelden op grond van hun oorlogservaringen hing af van aanleg en omstandigheden, van hoe ze nadien opgevangen werden, concludeert de schrijfster. Bij het boek zit een cd waarop 13 verhaalfragmenten staan die op 5 mei 2009 door radio 5 Nostalgia zijn uitgezonden. Het is misschien niet zozeer een boek om zelf te lezen wij kennen de verhalen uit eigen ervaring of omgeving -, maar wel om te laten lezen door kinderen en kleinkinderen. GSB Van de redactie Soms probeer je als redactie een centraal thema te vinden voor het Bulletin, maar lukt dat niet omdat er veel verslagen van activiteiten een plaatsje in het blad moeten krijgen; soms biedt zich zo'n thema als het ware spontaan aan. Voor dit nummer zou dat 'inlevingsvermogen' kunnen zijn. In het voorwoord van haar boek 'Kind in de Tweede Wereldoorlog' van Juliëtte Eichholtz zegt de schrijfster, na de oorlog geboren, zich te realiseren hoe luxe de situatie van de naoorlogse generatie is ten opzichte van die van de kinderen van de oorlog. Zij probeert zich voor te stellen hoe zij gereageerd zou hebben op bijvoorbeeld de noodzaak haar kind naar elders te moeten brengen om het zo te behoeden voor ondervoeding of zelfs sterven. In een korte recensie ga ik op de inhoud van haar boek in. Toen Pim Molemaker mij verzocht een manuscript van zijn hand te lezen, trof het mij hoezeer hij zich had ingeleefd in de moeilijke situatie van een dochter van een NSB'er, zonder dat er in zijn familie sprake is van een dergelijke problematiek. Met hem had ik een interessant gesprek waarvan in dit Bulletin verslag wordt gedaan. In een artikel van Ismee Tames in de NRC van 8 november j.l. erkende ze wel dat er in de interneringskampen misstanden, machtsmisbruik en sterfgevallen waren voorgekomen, maar concludeerde meteen daarop dat begin 1946 het beheer van de kampen door het Ministerie van Justitie werd overgenomen, waarop de situatie verbeterde. Dat er tussen mei 1945 en begin 1946 een 7-8 maanden verstreken zijn en wat dit historisch, maatschappelijk en emotioneel betekent, daarvan blijkt in haar stuk niets. Iets dergelijks doet zich voor in een stuk door 3

4 Ismee Tames en Jolande Withuis geschreven in het Historisch Nieuwsblad. KFO kunnen wel zeggen dat over hun ervaringen gezwegen is, maar er waren door de overheid en instanties toch wel degelijk rapporten over hen geschreven, zo stellen de onderzoeksters. Dat KFO daar geen weet van konden hebben, omdat ze nog kind of tiener waren, dat besef is afwezig. Reden voor mij om beide stukken onder de loep te nemen en van kritisch commentaar te voorzien. Toen ik op zoek ging naar een bespreking van Withuis' ideeën over de 'Nederlandse klaagcultuur', herinnerde ik me die van Freddy Begemann die ooit gepubliceerd was in het Icodo-info. Gedeelten daaruit geef ik aan de lezers door, omdat deze tevens een verhelderend licht werpen op het bovengenoemde artikel. Begemanns uitspraken over het belang voor de Nederlandse samenleving van de hulp die kinderen van de oorlog en de naoorlogse generatie voor zichzelf hebben georganiseerd, sluiten aan bij wat Teresa von Samaruga Howard in haar artikel schrijft over de maatschappelijke invloed van onverwerkte emoties en trauma's Haar stuk lag al enige maanden bij mij op de plank, omdat er steeds geen plaats was om het in het bulletin op te nemen. Zij koppelt de verharding in de huidige maatschappij aan de niet-verwerkte traumatische ervaringen uit de Eerste en Tweede wereldoorlog. Daarnaast signaleert zij de invloed van managers waarvan onderzoek heeft uitgewezen, dat zij vaak hun jeugdproblemen te boven zijn gekomen, zonder daarbij hun beschadigde gevoelens te verwerken. Kortom: als emoties buiten schot blijven, woekeren ze ondergronds door en hebben een enorme, meestel negatieve, invloed. Haar stuk bracht me het boek van Zygmunt Bauman 'Modernity and the Holocaust' in herinnering waar ik ooit een boekbespreking voor het Bulletin over geschreven heb. De belangrijkste delen daarvan geef ik in dit nummer van het Bulletin nog eens door. Hij brengt nog enkele andere argumenten naar voren die de verharding in de maatschappij kunnen verklaren. Hans Keilson introduceerde indertijd het begrip 'sequentiële traumatisering', maar hij is ook een schrijver, die vooral in het buitenland zeer gewaardeerd wordt. Zijn mening dat je ook met je tegenstander, zelfs met je vijand een diepe verwantschap kunt voelen, als mens, is heel opmerkelijk voor een overlevende van de Holocaust en getuigt van een groot inlevingsvermogen. Het is de moeite waard aandacht aan zijn overwegingen te besteden. Eind vorig jaar ontving de redactie een artikel van Gerrit Bothof over het 30-jarig bestaan van Herkenning. Het kon niet meer geplaatst worden omdat het na de deadline binnenkwam, maar nu ruimen we daar graag ruimte voor in. Het ligt voor de hand dit jaar zowel de donateurdag als een van de Bulletins aan dit jubileum te wijden. Graag willen we het septembernummer vullen met verhalen van de lezers waarin zij vertellen wat Herkenning hen heeft gebracht. Het boek van Alie Noorlag 'Een leven lang gezwegen' werd in het Duits vertaald. Op 16 januari vond de boekpresentatie plaats. Ik had met Alie een gesprek over deze bijeenkomst en uiteraard de vertaling van haar boek. Eefje van der Wijden beheert de site het verhalenarchief waar in het Open Archief sinds 24 februari is opgenomen. Zij geeft ons hierover nuttige informatie. De redactie hoopt dat u dit bulletin met plezier en interesse zult lezen. Gonda Scheffel-Baars 4

5 Vanuit het bestuur Herkenning 30 jaar! 2011 is voor ons een jubileumjaar, in december 1981 werd de werkgroep Herkenning opgericht: een gebeurtenis die we niet ongemerkt voorbij willen laten gaan. Wat heeft Herkenning in die jaren bereikt en wat zijn nog onze wensen? Daaraan willen we op een speciale donateursdag eind November aandacht besteden. We zoeken naar een passende invulling en plek voor dit jubileum en doen graag een beroep op u om ook met ideeën te komen. Mail: secretariaat@werkgroepherkenning.nl, bel: of schrijf ons Nieuwsteeg 12, 4196 AM,Tricht, wat uw suggesties zijn! Van Herkenning naar Erkenning In het jubileumboek van 2001 wordt een overzicht gegeven van de geschiedenis van Herkenning. Een bewogen geschiedenis: eerst tegen de stroom in en met vallen en opstaan tenslotte een goede hulpverleningsorganisatie opbouwen. Dick Woudenberg verwoordde het als volgt: we wisten eigenlijk niet waar aan we begonnen, we kenden elkaar niet, maar kwamen toevallig op elkaars pad en moesten aan de slag. En dat is gelukt. Herkenning zorgde ervoor dat KFO uit de kast kwamen en weer zelfrespect kregen. Maar ook dat de geschiedenis van KFO onder de aandacht kwam. In 2001 had het toenmalige bestuur onder meer nog als wens om in de komende 10 jaar de nadruk te leggen op het beïnvloeden van de maatschappelijke beeldvorming over fout en KFO. Op ons symposium 'Het taboe voorbij?' in 2010 hebben we de stand van zaken kunnen opmaken: we zijn er nog niet! 5 Ja, er is meer aandacht voor de persoonlijke geschiedenis van KFO, iets waar het Open Archief veel aan bijdraagt. Maar een complete geschiedenis van KFO is er nog steeds niet! En verder Een landelijke gespreksgroep voor de oudere generatie staat in de startblokken Dit voorjaar zal weer na lange tijd een gespreksgroep van start gaan. Er is behoefte e aan een gespreksgroep voor de 2 generatie, die centraal in het land bij elkaar zal komen en begeleid zal worden door twee vrijwilligers vanuit Herkenning. Ervaringen delen via internet Op de donateursdag is afgesproken dat er op onze website een besloten forum zal komen voor donateurs. Ons bestuurslid Johan Wagenaar is hier samen met de webmaster Tosh Koot mee bezig, binnenkort gaat dit van start. U wordt op de hoogte gehouden. Open Archief bij het Nationaal Archief ondergebracht. Sinds 1 februari kunt u de verhalen van het Open Archief (OA) lezen op de verhalenwebsite van de het Nationaal Archief(NA). De Begeleidingscommissie van het OA - waarin het bestuur van Herkenning is vertegenwoordigd - zal in overleg blijven met het NA over de voortgang. Wij wensen u een mooie lente! Namens het bestuur Cuny Holthuis-Buve

6 Verlegging van grenzen bij de Werkgroep Herkenning De Werkgroep Herkenning bestaat in december van dit jaar 30 jaar. In de jaren die achter ons liggen, is er veel gebeurd. Voor de aangeslotenen, voor de buitenwereld. Niet altijd is de ontwikkeling zonder schokken verlopen. Alleen de oprichting al moet voor de Nederlandse samenleving op zijn minst opvallend zijn geweest. Kinderen van NSBleden die elkaar opzoeken! Een opduikend neo-fascistisch gevaar voor de samenleving? Die kinderen waren toch net zo schuldig als hun ouders? Wijselijk werd bij de oprichting vastgelegd dat de groep geen affiniteit zou hebben voor fascisme en de extreme vorm daarvan, het (Duitse) nationaal-socialisme. Of neo-vormen daarvan. Daar heeft men zich aan gehouden. Een grens werd verlegd. In 1994 werd het streven naar een eigen kantoor in Utrecht werkelijkheid. De rijksoverheid gaf ons subsidie. Het is bevochten door degenen die ons leidden. Vrijwilligers werden getraind, we werden professioneler. Er werd documentatie over onszelf verzameld. Egodocumenten. De grens van het mogelijke werd weer verlegd. Twee vooraanstaande aangeslotenen van de Werkgroep werden uitgenodigd voor de De Werkgroep Herkenning kon doordringen in de samenleving en een mentaliteitsverandering bewerkstelligen. Wat rationeel eigenlijk heel duidelijk was, namelijk dat kinderen niet verantwoordelijk kunnen zijn voor het gedrag van hun ouders, ja, dat bleek ondanks aanvankelijk veel vooroordelen toch gemeengoed te kunnen worden. Maar we hebben het geweten. Denk aan de dapperen onder ons die in de openbaarheid werden aangevallen. Dat veranderde geleidelijk. De grens verschoof. We moesten in de begintijd met onze gevoelens in het reine komen, dat had het bestuur onderling afgesproken. De historische feiten, de schendingen van grondrechten ten opzichte van ons en niet te vergeten ten opzichte van onze ouders moesten wachten. Het heeft ons sterker gemaakt. Er is geknokt voor hen onder ons die psychisch stuk zaten, lichamelijk leden en materieel aan de grond zaten. Een grens schoof op. We moesten knokken tegen de opvattingen van andere groeperingen van oorlogsgetroffenen. We werden in het begin gezien als het verlengstuk van onze ouders. Onze voorvechters hebben zich bij ICODO gemanifesteerd, vonden aanvankelijk bij medewerkers en later bij het bestuur gehoor. Ze bevochten hun plaats. Weer schoof de grens op. 6 nationale dodenherdenking op de Dam, in Eigenlijk zouden daar alle mensen die omkwamen door oorlogsomstandigheden herdacht moeten worden, maar de organisatie plaatst bepaalde categorieën centraal. Deels terecht, maar dat is het complete beeld niet. Er zijn ook anderen die herdacht kunnen worden. De baby'tjes, de jonge kinderen, de pubers uit onze eigen kring. Onze vaders en moeders, broers en zusters, andere verwanten die omkwamen in en na de oorlog. Bij de dood houden alle verschillen op, denk ik dan. Herkenning verlegde de grens opnieuw. Of deden anderen dat voor ons? Met medewerking van Herkenning wordt in 2001 een enquête onder ons lotgenoten van Herkenning gehouden door een populairwetenschappelijk geschiedenismaandblad. Het eerste kwantitatieve onderzoek op dit gebied. Onthutsende uitkomsten voor de goegemeente, niet zo zeer voor ingewijden. Er blijken rond de Bijzondere Rechtspleging na de oorlog dingen heel fout te zijn gegaan. Nogmaals werd een grens verlegd. In 2007 werd er een dag van de Werkgroep Herkenning in Zuilen belegd. Voorbereid door het bestuur. Daar werd duidelijk dat er wetenschappelijk onderzoek naar ons als

7 lotgenotengroep zou plaatsvinden. Meer recent werd dat uitgebreid naar de politieke organisaties waar onze ouders deel van uitmaakten. Dat wij bij enkele aspecten vraagtekens plaatsen in verband met de objectiviteit is noodzakelijk, maar weer werden grenzen overschreden. Is het nu afgelopen met grensverleggende daden van de Werkgroep of is er nog belangrijk IN GESPREK MET PIM MOLEMAKER werk te doen? Ik denk van wel. Het zou voor onze zelfrust en voor een evenwichtig beeld van de collaboratiegeschiedenis nuttig zijn als individuen, groepen, lagere en hogere overheden hun spijt zouden betuigen over wat er fout is gegaan bij de vervolging van politieke tegenstanders. Iets slechts wordt niet goed als het gedaan wordt door goede Nederlanders. Gerrit Bothof, Leusden, November 2010 Enige tijd geleden vroeg Pim Molemaker mij om een manuscript te lezen dat hij van plan is uit te geven en dat op dit moment ter beoordeling bij enkele uitgevers ligt. Het is een roman over de dochter van een NSB'er die, tijdens en na de oorlog, de gevolgen van de politieke keuze van haar vader in haar leven te dragen krijgt. Jaren na de oorlog bezoekt zij het graf van haar broer die tijdens de oorlog in Duitsland is omgekomen. Pim had al lang interesse in onderwerpen die met de oorlog verband houden, had veel gelezen, programma's op radio en tv gevolgd. Over kinderen van 'foute' ouders wist hij globaal ook wel het een en ander, maar hij ging zich pas verder in hun lotgevallen verdiepen toen een collega van hem, opgegroeid in de jaren 60, op zekere dag vertelde, dat ze er achter was gekomen dat haar vader bij de SS had gezeten. Ze woonde in het dorp waar haar vader was opgegroeid en terwijl de meeste dorpsgenoten op de hoogte waren van de bijzondere omstandigheden van haar familie, wist zij er niets van. Ze had altijd wel het gevoel gehad dat er iets speciaals met hen aan de hand was, maar ze had altijd gedacht dat dit kwam omdat ze een eigen zaak hadden. Haar verhaal liet hem niet los. Omdat hij graag schrijft, - naast sport een grote hobby voor hem die eigenlijk is uitgegroeid tot een passie - lag het voor de hand dat hij rond de thematiek van KFO een boek zou gaan schrijven. Hij heeft er voor gekozen om het verhaal te schrijven vanuit het kind, omdat een kind dingen wel aanvoelt, maar niet kan duiden. Haarscherp aanvoelt dat er dingen spelen met een grote emotionele lading, zonder te begrijpen wat er echt aan de hand is. Als het hem alleen om het schrijven was gegaan, dan had hij zijn boek allang in eigen beheer uitgegeven. Maar het onderwerp vindt hij zo belangrijk dat hij het boek het liefst bij een wat grotere uitgeverij wil laten uitgeven, 7 zodat een breder publiek er kennis van kan nemen. Kennis nemen van is niet de juiste uitdrukking, want kennis kunnen mensen ook opdoen door op internet informatie te zoeken, essays en verhandelingen te lezen of (auto)biografieën. Een roman geeft meer dan informatie. Een roman biedt een verhaal dat, als het goed geschreven is, lezers raakt, de mogelijkheid biedt zich in de diverse personen in te leven, hun emoties te delen, zich (gedeeltelijk) met hen te identificeren. Het verhaal van iemand van de naoorlogse generatie zou te weinig aanknopingspunten geboden hebben om de invloed van de oorlog invoelbaar te maken, het moest dus het verhaal worden van iemand die de oorlog als kind had meegemaakt. Toen hij in de periode dat hij zich dieper in het onderwerp ging verdiepen een stel boeken in de bibliotheek onder de arm had, op weg naar de balie om ze te laten afstempelen, hield hij ze zó vast dat de titels voor anderen onleesbaar waren.

8 Hij wilde voorkomen dat ze misschien zouden denken dat hij een kind van een NSB'er zou zijn. Hij merkte dat het in zijn gedachten eigenlijk nog een taboe was, dat hij het vervelend zou vinden als mensen dat dachten. Daardoor kon hij zich een beetje voorstellen hoe het voor KFO moet zijn. Hij is via herinneringscentrum kamp Westerbork in contact gekomen met een van de gastsprekers die zelf dochter van een NSB'er is. Hij wilde niet alleen 'boekenkennis' opdoen, maar ook het verhaal horen vertellen door iemand die zelf het een en ander heeft meegemaakt. Hij heeft bij haar ook zoveel mogelijk zaken geverifieerd: klopt dit historisch, is wat ik geschreven heb waarheidsgetrouw? Met name over de reis naar Duitsland van de mensen die na Dolle Dinsdag op de trein stapten en over de kindertehuizen wilde hij de zekerheid hebben dat hij op het goede spoor zat. Voor Pim Molemaker is het thema van zijn boek ruimer dan alleen de ervaringen van een kind van een NSB'er. Hij hoopt dat zijn verhaal duidelijk maakt dat dingen die iemand in zijn kindertijd of jeugd heeft meegemaakt nog heel lang kunnen doorwerken, dat zij het latere leven 'kleuren' en dat het soms lang duurt voordat er een manier gevonden is om met het belastende verleden te kunnen leven. Boeiend vind ik dat in zijn boek alle grote thema's terug te vinden zijn die het leven van veel KFO hebben beïnvloed: gescheiden worden van je ouders, uitgesloten en gepest worden vanwege een keuze waar je buiten stond, zwijgen over wat er gebeurd is, eenzaamheid, angst dat anderen erachter zullen komen etc. En vooral dat al die thema's zo logisch, zo organisch, in het verhaal aan bod komen. Pim heeft het boek aan diverse mensen laten lezen, waaronder een aantal collega's en de reacties die hij gekregen heeft zijn tot nu toe allemaal heel positief. Opvallend is dat iedereen wat anders uit het verhaal haalt dat hem of haar bijzonder aanspreekt. Het bezoek van de hoofdpersoon aan haar moeder in het kamp van Westerbork wordt heel vaak genoemd, evenals haar ervaringen in het kindertehuis. Als ze haar moeder in het kamp na maanden scheiding weer ziet, weet ze niet hoe ze moet reageren. Haar moeder 'is haar moeder niet meer', er is bij haar grote aarzeling om contact te zoeken. Ook als haar vader weer thuis komt, wordt de vervreemding voelbaar, het gat van de jarenlange scheiding zal nooit meer gedicht kunnen worden. Voor mij is de scène in het theater een van de belangrijkste gebeurtenissen in het verhaal, omdat daarin duidelijk wordt hoe in een situatie die niks met de oorlog te maken heeft die oorlog zich toch onontkoombaar present meldt. Dat is mijzelf ook eens overkomen, heel indringend. Ik sprak daarover met Pim die blij was met mijn opmerking omdat hij lang geaarzeld had of hij deze scène nu wel of niet in het verhaal zou handhaven. Dat hij voor mij zo herkenbaar was, bevestigde dat hij de juiste keuze had gemaakt. Pim ziet voor literatuur een belangrijke rol weggelegd. Boeken confronteren de lezers met de grote existentiële vragen van het leven. Bijvoorbeeld de vraag of je, in bepaalde omstandigheden, zover zou kunnen komen dat je je buurman waar je altijd goed mee was, zou verraden, zoals in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Of hem zelfs zou aanvallen, zoals in voormalig Joegoslavië is voorgekomen. Literatuur moet mensen helpen zich rekenschap te geven van hun keuzes en aanzetten tot genuanceerd denken. Over de motieven waarom mensen indertijd voor de NSB hebben gekozen weten veel 8

9 Nederlanders over het algemeen heel weinig. Op het eind van het boek wordt hier wel enig inzicht in geboden op het moment dat de hoofdpersoon het dossier van haar vader inziet. Maar Pim Molemaker wilde niet teveel aandacht aan dat aspect besteden, omdat hij vooral wil laten zien wat de kinderen hebben meegemaakt. De keuze van de ouders is daaraan ondergeschikt. Belangrijk voor hem is dat duidelijk wordt, dat de kinderen buiten de keuze van hun ouders stonden en daar niet op mogen worden aangesproken. kinderen een traumatische ervaring kan zijn, met een van de leeftijd afhankelijk meer of minder negatief gevolg. Als een kind dan ook nog een paar keer naar een ander onderduikadres wordt overgebracht en zich dus steeds opnieuw een plaatsje moet verwerven, als na de oorlog blijkt dat de ouders zijn omgekomen of dat de teruggekomen ouders hun kind in de dan inmiddels vertrouwde omgeving van de onderduikfamilie weg komen halen, dan wordt er telkens een grote wissel getrokken op de psychische weerbaarheid van het kind. Aldus Keilson in zijn studie waarop hij in 1979 promoveerde. Ik hoop dat hij spoedig een positief antwoord van een van de uitgevers zal krijgen. Zijn verhaal verdient het om door veel Nederlanders gelezen te worden. GSB HANS KEILSON: SEQUENTIELE TRAUMATISERING EN 'IN DE BAN VAN DE TEGENSTANDER Dr. Hans Keilson is onlangs 101 jaar geworden. Reden voor het NIW (Nieuw Israëlitisch Weekblad) hem te interviewen en voor de tv-rubriek 'Boeken' van de VPRO om op 2 januari j.l. een programma aan hem te wijden. Keilson is vooral bekend geworden door het concept 'sequentiële traumatisering', waarmee hij bedoelde, dat in de levens van getraumatiseerde(n) (oorlogsslachtoffers) niet slechts één, maar soms een serie van traumatiserende gebeurtenissen heeft plaatsgevonden, wat een opstapeling van effecten tot gevolg had. De traumatisering door de eerste belastende ervaring of situatie werd als het ware 'vastgelegd' en versterkt door (een) volgende belastende ervaring(en). Keilson onderzocht Joodse weeskinderen en maakte in zijn studie duidelijk, dat alleen al het van de ouders gescheiden worden voor 9 De situatie van KFO was een andere dan die van Joodse weeskinderen, maar de psycholoog Montessori heeft betoogd dat het begrip sequentiële traumatisering ook op hen van toepassing kan zijn (1). Hij noemde met name de kinderen die met hun moeder na Dolle Dinsdag naar Duitsland gevlucht zijn, maar ik denk dat al die KFO die in het laatste oorlogsjaar hun vertrouwde omgeving moesten verlaten om in de oostelijke provincies te gaan wonen ook een ontworteling meegemaakt hebben. In het leven van veel KFO kun je vaak een opstapeling van ingrijpende gebeurtenissen constateren: gepest of gemeden worden, je huis moeten verlaten en in Duitsland of elders in Nederland onderdak vinden, arrestatie van de ouder(s), gescheiden worden van je ouders, kindertehuis of opvang bij vrienden of familie, gepest en gemeden worden. Montessori heeft opgemerkt dat de periode na de oorlog het meest traumatisch is geweest en dat het lang geduurd heeft voordat het leefklimaat voor KFO beter werd. Sequentiële traumatisering geldt zeer zeker ook voor de kinderen die in de Japanse interneringskampen de oorlog hebben doorgebracht en komt uiteraard ook voor buiten oorlogssituaties. Het is de verdienste van Keilson dat hij oog kreeg voor het cumulatieve effect van belastende ervaringen en de daaraan gerelateerde inspanning om de negatieve effecten te boven te komen. Zijn standpunt, toen en nu, is dat een trauma niet echt te genezen is. In het gunstigste geval leert de getraumatiseerde ermee te leven. Dat lukt des te

10 beter als er na de traumatisering goede opvang is, menselijke warmte, mensen die de getraumatiseerde leren weer vertrouwen te hebben in zichzelf, in de medemens, in het leven. Stabiliteit en veiligheid zijn daarbij sleutelbegrippen. Sinds Keilsons studie is zijn begrip sequentiële traumatisering door veel hulpverleners overgenomen. De laatste tijd wordt het verdrongen door het begrip 'complexe traumatisering', waarin het accent minder ligt op het na elkaar optreden van traumatiserende gebeurtenissen als wel op het gelijktijdig voorkomen van verschillende traumatiserende gebeurtenissen. Keilson heeft ook veel geschreven, essays, boeken, gedichten. Dat is een kant die in Nederland veel minder bekend is. Zijn boek 'In de ban van de tegenstander' waaraan hij al in 1944 begonnen was, werd pas in 1959 in het Duits uitgegeven, kort daarna gevolgd door een vertaling in het Nederlands en in het Engels. Dit boek is vorig jaar september opnieuw uitgegeven in een vertaling door M.G.Schenk en Frank Schuitemaker. Dit boek en zijn 'Komedie in mineur' werden door de New York Times afgelopen zomer gekenschetst als boeken van 'een geniaal schrijver, een van 's werelds beste schrijvers. In het interview in het NIW heeft de interviewer Ted de Hoog uitgebreid met de schrijver over het boek 'In de ban van de tegenstander' gesproken. De hoofdpersoon is een Jood die in een niet nader aangeduid land woont (ongetwijfeld Duitsland) waar een gevaarlijke populist B. aan de macht komt. Het boek bestaat uit autobiografische aantekeningen van de hoofdpersoon, (waarover verder geen bijzonderheden worden gegeven, zelfs geen naam), die hij achterlaat bij zijn Nederlandse advocaat. Hij ontrafelt op dwingende wijze de psychologie van vriend versus vijand: de hoofdpersoon raakt in de ban van zijn vijand die hij weigert blindelings te veroordelen. Hij voelt een leerzame verwantschap met B. en wil de voor de hand liggende scheiding vriend-vijand overstijgen om in het bredere perspectief in die ander ook het menselijke te erkennen. 'Alles wat hij in zichzelf verzweeg en waarmee hij niet in het reine kon komen, zag hij in mij ( )Wij groeien naar elkaar toe, tussen ons was verwantschap ontstaan' en ook de vijand heeft 'deel aan de genade'. Later vraagt de hoofdpersoon zich af, als o.a. zijn ouders gevangen genomen zijn, of hij zich vergist heeft: '.en heb ik misschien ook gevangen gezeten in een waan? In de waan dat hij een positief element was? Men moet hem doodslaan, heel gewoon doodslaan'. Vervolgens beland je wel in een paradox, zoals Keilson naar voren brengt: 'Als je je vijand doodslaat, ben je zelf een moordenaar geworden.' De hoofdpersoon is blij als de vijand zonder dat hij daar zelf actief in heeft hoeven zijn dood is, maar 'tegelijk doet het me verdriet dat ik hem nu kwijt ben. Waarom? Een stuk van mijn leven heeft hij in zijn dood meegenomen'. Keilson concludeert in het interview dat 'de kwesties van dood en leven en zingeving ons binden. Je kunt dus met iedereen een diepe verwantschap voelen als mens.' Het is duidelijk dat dit een fascinerend boek is, een soort psychoanalyse in romanvorm. Misschien niet per ongeluk dat het in Nederland nauwelijks bekend is, omdat de inhoud ervan radicaal afstand neemt van het al te gemakkelijke schema van goed en fout dat zolang de maatschappij en geschiedschrijving in de houdgreep heeft gehouden. 'In de ban van de tegenstander', door Hans Keilson, uitg. Van Gennep, M.M.Montessori, NSB-kinderen: tweede generatie. In: Kinderen van de oorlog, uitg. RIAGG Amsterdam i.s.m. Stichting ICODO, Utrecht/Amsterdam 1987, p

11 GRIJS Op 9 december 2010 publiceerde NRC Handelsblad een artikel geschreven door Ismee Tames met de titel: Een NSB'er was niet grijs, maar fout. Het artikel valt in twee stukken uiteen: in het eerste stelt de schrijfster het verschijnsel aan de orde dat de brochure van ds. Van der Vaart Smit over de toestand in de interneringskampen tegenwoordig meer en meer als verantwoorde bron van informatie gebruikt wordt; in het tweede kritiseert zij een mening die naar haar zeggen in de samenleving breed geaccepteerd is n.l. dat het lidmaatschap van de NSB niet zoveel voorstelde. Ismee Tames verwijt de makers van de film 'Zwartboek' en de tv-serie 'De oorlog' dat zij voor informatie over wat er in de interneringskampen is gebeurd, gebruik gemaakt hebben van wat ds. Van der Vaart Smit in zijn brochure 'Kamptoestanden' beschreven heeft. En dit 'pamflet' is door hen, ten onrechte vindt Tames, zonder kritiek tot bron met de status van een historisch feitenrelaas verheven. Zij brengt naar voren dat de speciale Tweede Kamercommissie die in 1945 de beweringen van Van der Vaart Smit heeft getoetst deze onbewijsbaar of zelfs incorrect heeft bevonden. Zij raadt de lezer aan zich voor een juist beeld te verlaten op de officiële processen verbaal en de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie (1950). Ik wil hier wijzen op het boek van de jurist A.D. Belinfante 'In plaats van bijltjesdag' (1978). Prof. Dr. Belinfante werd kort na de oorlog benoemd tot jurist voor wetgeving en beleidszaken aan het Directoraat-Generaal voor de Bijzondere Rechtspleging en is als zodanig een deskundige bij uitstek. Hij heeft, uiteraard, ook kennis genomen van de conclusies van de Enquêtecommissie, kende ook de brochure van Van der Vaart Smit, maar heeft daarnaast nog 11 van meer bronnen gebruik gemaakt, o.a. van interviews. Hij maakt melding van misstanden en 'excessen' (mishandeling) in 63 van de 130 interneringskampen, waarvan in 3 kampen het strenge regime alle geïnterneerden gold en niet slechts tot uiting kwam in misstanden die af en toe optraden. Belinfante distantieert zich van Van der Vaart Smit en wel vanwege de suggestie die van zijn brochure uitgaat dat wat in Vught, in Scheveningen en aan de Levantkade in Amsterdam gebeurde in alle kampen voorkwam. Die misstanden en excessen ontkent Tames ook niet, maar, zo stelt ze, die kwamen in het begin voor, in de chaotische tijd vlak na de bevrijding en die verdwenen toen in 1946 het ministerie van Jusititie het gezag over de interneringskampen overnam en een reorganisatie doorvoerde. Tussen mei 1945 en begin 1946 liggen 7 tot 8 maanden. Zij stapt hier wel erg gemakkelijk over heen in haar streven de brochure Van der Vaart Smit als ongenuanceerde bron aan de kaak te stellen. Hoe terecht in veel gevallen de detentie van veel NSB'ers ook was, mishandeling mag nooit, ook gevangenen vallen onder de rechtsbescherming van wetten in een democratie. In dit opzicht is Belinfante veel duidelijker. Hij waarschuwt weliswaar, dat we wat in de Nederlandse interneringskampen is gebeurd niet moeten vergelijken met de Duitse concentratiekampen, maar wel bijvoorbeeld met wat de Fransen in Algiers deden en de Amerikanen in Vietnam. De mishandeling in Nederland was geen overheidsbeleid zoals in Duitsland, stelt hij. (Maar ik vul aan: Nederland was wel een democratie en geen autoritair regime, en het was geen oorlog meer, maar vrede). Zijn conclusie in een van de interviews die hij gegeven heeft bij de verschijning van zijn boek is dan toch nadrukkelijk dat wij ons als Nederlanders moeten schamen over de behandeling van de politieke delinquenten in de interneringskampen. De makers van 'Zwartboek' en 'De oorlog'

12 hebben zich gerealiseerd dat er onverantwoorde en onmenselijke dingen zijn voorgevallen in de kampen en dát is wat ze in hun producties hebben laten zien. Ook al baseerden zij zich volgens Tames op de verkeerde bron, zij hebben zich in de materie, nee in de mensen die in die situatie verkeerden, ingeleefd. Dat mis ik in het betoog van de schrijfster In het tweede deel van dit artikel herhaalt Ismee Tames nog eens de kritiek die anderen al eens eerder hebben geuit op het boek van Chris van der Heijden, 'Grijs verleden', n.l. dat de rol die Van der Heijden toekent aan het toeval, te groot is. Zij verwijst in haar artikel naar de studie van Josje Damsma en Erik Schumacher die onderzoek deden naar de leden van de NSB in Amsterdam. Zij constateerden dat de gemiddelde Amsterdamse NSB'er wel degelijk een actief en gemotiveerd lid van de beweging was. Nieuwe leden moesten een stapel ideologische literatuur doornemen en werden geacht actief te zijn. Wie zich niet inzette kon zelfs uit de partij gestoten worden. Tames tekent daarbij aan dat in de tijd van de verzuiling partijlidmaatschap wat anders inhield dan in onze tijd met zoveel 'zwevende kiezers'. Zwak in haar betoog is, dat zij alleen een studie over Amsterdam als bewijs tegen Van der Heijden aanvoert. Ik neem aan dat de NSB'ers op het Drentse platteland niet noodzakelijkerwijs passen in het voor de Amsterdamse NSB'ers geschetste beeld. Vanaf de publicatie van zijn boek 'Grijs verleden' in 2002 heeft Chris van der Heijden steeds opnieuw uitgelegd, dat hij de keuze en daden van nazi's en collaborateurs niet wilde vergoelijken, en dat 'grijs' sloeg op de 90 % van de Nederlandse bevolking die geen keuze maakte, maar trachtte zonder al te veel kleerscheuren de oorlog door te komen. Steeds opnieuw blijkt dat zijn uitleg niet gehoord, in elk geval niet geaccepteerd wordt. Zoals nu uit de titel van het artikel van Tames. Over dat 'grijs' heeft ze het verder in haar artikel niet. Duidelijk moet worden dat 'een' NSB'er fout was. Er staat niet 'de', maar ook 'een' kan inhouden dat de kenschets betrekking heeft op allen. (Zoals in een zin als: een vroedvrouw moet diverse stages gedaan hebben voor zij zich zelfstandig als vroedvrouw mag vestigen). Hier wordt voorbijgegaan aan het gegeven dat leden van de NSB uit zeer diverse milieus afkomstig waren: zowel de lage als de hogere sociale klassen waren vertegenwoordigd, mensen met een universitaire opleiding en leden die alleen maar lager onderwijs hadden gevolgd, mensen in ondergeschikte posities in het bedrijfsleven naast mensen in topfuncties. Ook de motieven waren divers: idealisten naast mensen die economische motieven hadden. Er waren mensen die al ver voor de oorlog lid werden en anderen die dat pas aan het begin of zelfs laat in de oorlog werden. Bovendien wordt een oud beeld bevestigd: dat iemand die lid was van de NSB fout WAS en niet dat hij een verkeerde politieke keuze maakte. Zoals Tames in haar boek 'Besmette jeugd' het lidmaatschap van een nationaalsocialistische organisatie gelijk stelde aan iemands identiteit, terwijl mijns inziens een politieke overtuiging toch maar één van de vele componenten van iemands identiteit is; afgezien wellicht bij dictators als Hitler, Stalin en Mao die met hun ideologie lijken samen te vallen. Ismee Tames betoogt dat het beeld van de oorlog vandaag de dag niet bepaald wordt door onderzoek, maar door hedendaagse standpunten. 'Kijk naar de bronnen', de leidraad van haar artikel, is een prachtige aanbeveling, maar tegelijk te kort door de bocht. Want bronnen worden geïnterpreteerd en elke interpretatie, hoe objectief ook bedoeld, blijft een interpretatie, beïnvloed door de sociale, professionele en politieke context van de schrijver. En door het doel waarvoor de onderzoeker de bron gebruikt. En door het interpretatiekader dat op dat moment in zwang is. 12

13 De laatste jaren is in wetenschappelijke kringen weer volop discussie over de bepalende factor in het handelen van mensen: de structuren waarin de mens zich bevindt of de eigen verantwoordelijkheid. 'Structures' of 'agency' that is the question, en de laatste tijd slaat de weegschaal weer door naar 'agency', de menselijke verantwoordelijkheid die zwaarder weegt dan zijn sociale context. Er zijn perioden geweest waarin juist de volle aandacht viel op de omstandigheden die de vrije keuze van een mens sterk inperkten (en over een tiental jaren zal dat aspect wel weer als leidend interpretatiemodel gelden, ook wetenschap is aan trends onderhevig). Dr. Jaap Hofman, die mede aan de wieg stond van Herkenning, constateerde in zijn studie 'De collaborateur' (1981), dat er niet zoiets als een 'fascistische persoonlijkheid' bestond, maar dat bij de door hem onderzochte personen vooral de omgevingsfactoren een overduidelijke rol hadden gespeeld. 'Kritisch bronnenonderzoek [en]een open blik leveren de broodnodige nieuwe inzichten op. Het oorlogsverleden is namelijk meer dan een referentiepunt voor hedendaagse discussies en stellingnamen. Het is vooral bittere werkelijkheid', schrijft Ismee Tames aan het eind van haar artikel. Haar stuk blijft m.i. steken in een stellingname, het is een polemiek die op cruciale momenten geheel voorbijgaat aan die bittere werkelijkheid. In haar ijver bronnen als verkeerd of eenzijdig aan de kaak te stellen (bedoeld of onbedoeld Van der Vaart Smit en Chris van der Heijden in één artikel?) houdt zij zich de werkelijkheid van de misstanden in de kampen van het lijf: ze noemt ze wel mishandeling, machtsmisbruik, geïnterneerden die om het leven zijn gekomen - maar mist het inlevingsvermogen of heeft niet de moed van een Belinfante of van de door haar genoemde programmamakers om tot zich door te laten dringen dat misstanden in een democratie niet mogen voorkomen en dat het dus een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis is. Die, ook als ze 'maar' enkele maanden duurden, een reden tot schaamte vormen. Gonda Scheffel-Baars 13 Lotgenotengroep Omdat regionale gespreksgroepen niet meer mogelijk zijn, omdat er per regio niet meer genoeg deelnemers zijn, hebben we vorig jaar gekeken of er nog een voldoende aantal is, die bereid is een eindje te reizen om een plek in het midden van het land hiervoor te bezoeken. Er zijn op dit moment 7à8deelnemers en 2 begeleiders, dus een leuk aantal. En eindelijk is het dan zover dat we kunnen starten. Zaterdag 19 maart is de eerste kennismaking/ontmoeting. Tijd: tot uur. Dan bespreken we ook de frequentie waarin deze groep bij elkaar wil/kan komen. Mocht u belangstelling hebben om met deze groep mee te doen, dan is dat zeker nog mogelijk. Wanneer 19 maart voor u te kort dag is, is er de mogelijkheid om een latere keer nog in te stromen. Een van de deelnemers heeft zijn huis beschikbaar gesteld om de bijeenkomsten te houden. Het adres is: Doornseweg MB Langbroek tel / Als u met de trein komt kunt u met een auto van het station Driebergen-Zeist worden gehaald, wanneer u aangeeft wanneer uw trein aankomt. Dan is het nog 10 minuten te gaan tot de Doornseweg. Voor opgave of meer informatie: Jeanne Diele (bestuurlid Herkenning). Tel of j.diele-staal@online.nl Zij gaat deze groep begeleiden samen met dhr. H. van Hoof, die veel ervaring heeft met het begeleiden van een lotgenotengroep van Herkenning. Jeanne Diele

14 Vraaggesprek met Alie Noorlag 1.Hoe kwam jij (of iemand anders) op het idee om 'Een leven lang gezwegen' in het Duits te vertalen? De voorzitter van die 'Gesellschaft für Christlich-Jüdische Zusammenarbeit in Ostfriesland e.v.', de heer Gernot Beykirch, had 'Een leven lang gezwegen' gelezen. Hij was tijdens zijn werkzame leven Gymnasiumleraar, onder andere in Leer (geschiedenis en Duits) Hij had zelf ook een boek geschreven: 'Jüdisches Lernen und die Israëlitische Schule Leer zur Zeit des Nationalsozialismus'. Dit e boek was het 15 deel in wat heet 'Die Schriftreihe der Stiftung Schulgeschichte des Bezirksverbandes Weser-Ems der Gewerkschaft Erziehung und Wissenschaft', met als uitgever Klaus Klattenhoff (in opdracht van het curatorium van de stichting Schulgeschichte). verder in, het is een thema op zich dat niet in dit kader aan de orde gesteld kan worden). Ik kan natuurlijk niet goed inschatten hoe groot de interesse nu precies zal zijn voor de vertaling, ook wat betreft de verkoop van het boek. Het is altijd moeilijk te zeggen. Bibliotheken en universiteiten krijgen so wie so een gratis exemplaar van de uitgeverij. Ik hoop dat ik een heleboel uitnodigingen krijg om lezingen te houden in Duitsland. 3.Hoe is het vertalen in de praktijk gegaan? Ik kwam via via vrij gauw terecht bij een klein vertaalbureau in Wedde, hier vlakbij. Dat het niet zo ver weg zit, gaf voordelen bij het overleggen. De vertaalster die het werk op zich zou nemen zou een 'native speaker'zijn. Dus iemand voor wie de Duitse taal de moedertaal is. Dat laatste bleek echter niet zo te zijn. De man van de vertaalster was wel een geboren Duitser en zou bij het vertaalwerk betrokken zijn. Het product, de vertaling was uiteindelijk wel goed, maar er waren toch van die dingen die een Duitser op de manier zoals die vertaald was, niet zou zeggen. Dr. Klaus Klattenhoff was Hochschuldozent im Fachbereich 1 Pädagogik van de Carl von Ossietzky Universität Oldenburg. Gernot Beykirch heeft op zeker moment mijn boek te lezen gegeven aan Klaus Klattenhoff en heeft voorgesteld om het boek in het Duits uit te geven. Welnu, de heer Klattenhoff heeft zo'n anderhalf jaar geleden contact met mij opgenomen, nadat hij het boek gelezen had, we hebben elkaar gesproken, elkaar bezocht, en zo is het gaan lopen. 2. Had je aanwijzingen dat er in Duitsland interesse voor deze vertaling zou zijn? Ja, dat wel. Ik kende het boek van Gernot Beykirch, ik kende de serie van de stichting. Ook vanwege andere contacten van mij in Duitsland wist ik dat er belangstelling is voor hetgeen wat er tijdens WO II, ook in landen die aan Duitsland grenzen, gebeurd is. Dit laatste heeft ten dele ook te maken met het 'zich schuldig voelen', met de zgn. collectieve schuld van de Duitsers (op dit laatste ga ik niet 14 Klaus Klattenhoff, die altijd zelf de teksten van de boeken geschikt maakt om de drukkerij aan te leveren (lettertype, indeling, paginagrootte, voetnoten, foto's e.d.), heeft toen aangeboden de vertaling nog eens kritisch te bekijken. Gernot Beykirch heeft ook zijn aandeel daarin geleverd. Met z'n drieën hebben we toen nog heel wat dingen besproken en/of veranderd. Ook is bijvoorbeeld de 'begrippenlijst' met het oog op de Duitse lezer, wat uitgebreid. Ik voelde de enorme betrokkenheid van Klattenhoff en Beykirch en trouwens ook van anderen. Ze leefden zich de verhalen ook werkelijk in. Eergisteren schreef de heer Klattenhoff bijvoorbeeld:'heute ist ein besonderer Tag, weil heute vor 100 Jahren Anna Maria Jokl geboren wurde. Sie war (jüdische) Schriftstellerin und Psychotherapeutin und hat in Wien, Berlin, Prag, London, Zűrich und Jerusalem gelebt. Bei ihrer psychotherapeutische Arbeit hat sie festgestellt wie der israelische Psychologe Dan

15 Bar-On, von dem Gonda Scheffel-Baars berichtete, dass Opfer und Täterkinder parallelen Schädigung durch den Nationalsozialismus davongetragen haben'. Dat Klattenhoff daarbij meteen de samenwerking tussen Bar-On en Gonda aanhaalde, was voor mij weer een teken dat hij de verhalen goed tot zich heeft laten doordringen (want aan hun samenwerking zijn in mijn boek enkele passages gewijd). 4. Hoe is de presentatie van de vertaling verlopen? De presentatie is heel goed verlopen. Er waren meer dan honderd mensen, Duitsers en Nederlanders. Er waren mensen van verschillende achtergronden: enige van de door mij geïnterviewden, er waren joodse mensen, kinderen van verzetsmensen, etc. De Duitse pers was aanwezig. De Nederlandse pers had zich voor de presentatie al gemeld en ook gisteren had ik nog een gesprek met een Nederlandse journalist. Dus belangstelling volop. Het DIZ (Dokumentations- und Informationszentrum in Papenburg) had een en ander heel goed georganiseerd. Ik vond het persoonlijk heel mooi, dat de presentatie in dat centrum was, omdat ik het werk van het DIZ heel erg waardeer. ook met de Nederlandse uitgave en nóg. Het is een beetje cliché, maar ik heb er zoveel van geleerd. Ik geniet van al deze contacten met mensen, met wie dan ook. 6.Wat wil je verder nog kwijt over deze vertaling? Ik hoop dat de boodschap van dit boek verstaan wordt in Duitsland. Dat verstaan wordt hoe de geschiedenis in de afgelopen decennia in Nederland geschreven werd, en wat er zou moeten veranderen in de geschiedschrijving in Nederland. Men kan Nederland natuurlijk niet vergelijken met Duitsland. Want zoals Klattenhoff en Beykirch in het voorwoord schreven: 'Der Tod war ein Meister aus Deutschland (Paul Celan)'. En dat is weer een heel ander onderwerp en vergt ander onderzoek. Ik ga nu ook weer verder met mijn onderzoek naar 'Boerenorganisaties voor, tijdens en na WOII.' GSB 5.Wat betekent deze vertaling voor jou persoonlijk? Dat is een lastige vraag en eigenlijk niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Want er komen dan heel wat gedachten naar boven. In de Nederlandse versie schreef ik te hopen dat ik met mijn boek kan bijdragen aan een meer compleet beeld over de Tweede Wereldoorlog. En dat geldt wat mij betreft zowel voor Duitsland als voor Nederland. Wat mij betreft vind ik het geweldig en tegelijkertijd ontroerend dat mensen als Klattenhoff en Beykirch de moed hebben om zich ook met deze kant van ónze geschiedenis bezig te houden. Wat voor mij als het belangrijkste geldt is dat ik door deze vertaling nóg weer beter mensen heb leren kennen. Dat gold destijds trouwens 15

16 STILTE In het Historisch Nieuwsblad van november j.l. schreven Ismee Tames en Jolande Withuis, beiden verbonden aan het NIOD, een artikel getiteld: 'Stilte' na de oorlog? Zij beogen in dit stuk de veelgehoorde uitspraak dat na 1945 de Tweede Wereldoorlog lange tijd werd doodgezwegen te nuanceren, door duidelijk te maken dat er 'wel degelijk' aandacht aan besteed werd. Vlak na de oorlog, zo schrijven zij, was er veel behoefte aan herdenken en berechten. Er was belangstelling bij het grote publiek voor wat voornamelijk de ex-politieke kampgevangenen hadden doorstaan en hun geschriften werden gelezen. Voor de Joodse overlevenden was nog geen aandacht en zelf verkozen zij ook op de achtergrond te blijven. Het gangbare beeld, dat de medici geen notie hadden van trauma's en de noodzaak van nazorg voor getraumatiseerden niet zagen, klopt niet, stellen Tames en Withuis en met enkele voorbeelden onderbouwen ze deze correctie op het beeld. De sfeer sloeg enkele jaren na de oorlog om, omdat men vooruit wilde kijken en aan de wederopbouw werken, zo is de gangbare mening, en ook de voormannen van het verzet wilden weer hun normale leven hernemen. De beide onderzoeksters geven nog een andere reden, werd zeker níet over de oorlog gezwegen. Rond de voormalige NSB'ers bleef het evenmin stil, net zomin als rond de wijze waarop aan 4 en 5 mei gestalte zou moeten worden gegeven. Door de Koude Oorlog bleef de Holocaust op de achtergrond; Dachau (waar Hitler tegenstanders van zijn regime opsloot) en niet Auschwitz was het symbool voor het Nazi-regime. Na 1970 veranderde de publieke herinnering aan de oorlog echter radicaal en werd de Jodenvervolging hét thema. Het proces tegen Eichmann, maar ook Pressers 'Ondergang' en de opwinding rond de Drie van Breda speelden daarin een rol. De jaren van 'tucht en ascese' waren voorbij, over psychische klachten mocht nu worden gepraat. De 'stilte' werd doorbroken toen de oorlog niet langer politiek benaderd werd, maar toen het persoonlijke leed in de schijnwerper kwam te staan. De politieke benadering had verdelend gewerkt (o.a. ook door de Koude Oorlog), de psychologische aanpak werkte verenigend. n.l de aandacht die de nieuwe politieke situatie, die van de Koude Oorlog, vroeg. Van 'het' verzet als eenheid bleef door de gebeurtenissen in Oost-Europa, met name de communistische coup in Praag in 1948, niets meer over. Communisten werden nu gewantrouwd, Lou de Jong wees er zelfs op dat zij de Tweede Wereldoorlog misbruikten als instrument in de alledaagse politieke strijd. In hun gelederen Tot zover vind ik het een helder verhaal, al brengen de schrijfsters naar mijn smaak slechts enkele correcties aan in het gangbare beeld van 'stilte' en tasten ze het niet wezenlijk aan. De slotparagraaf mist die helderheid. Ik citeer die nu eerst in zijn geheel en plaats er dan enkele kritische kanttekeningen bij. Maar waar komt nu het beeld vandaan dat rond de oorlog lange tijd stilte heerste? Waarschijnlijk was de 'stilte' geen feit, maar meer een verwijt en een moreel appèl. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de reacties van kinderen van 'foute' ouders. Zij hebben het vaak over de jarenlange stilte rond hun ervaringen tijdens en na de oorlog. Wie dit nuanceert door te wijzen op overheidsbeleid en literatuur uit kringen van maatschappelijke werk of kinderbescherming, 16

17 vangt bot. Want dié aandacht bedoelen ze niet. Onder stilte verstaan zij het zwijgen van hun ouders, de geheimzinnige toespelingen van buurtgenoten, of hun eigen angst' het geheim' te verraden en buitengesloten te worden.' Het stiltecliché is een belangrijk argument voor belangengroepen. Door te verwijzen naar 'stilte' hebben sinds midden jaren zeventig steeds nieuwe groepen erkenning als oorlogsslachtoffer en soms financiële tegemoetkomingen geclaimd. Het gaat dan om burgeroorlogsgetroffenen, Indische repatrianten, Indië-veteranen en velerlei soorten 'kinderen'. De ontdekking van de psychischegezondheidsklachten leidde ook tot de theorie dat die klachten deels te wijten waren aan de jarenlange stilte. De oorlog zou zijn 'verdrongen'. Doordat zij er niet over hadden voorkomen dat ze afgewezen zouden worden. Hun eigen stilte is een reactie op de houding van de ouders en de omgeving en hoort in het rijtje niet thuis. 2. De eigen angst 'het geheim' te verraden die bij veel KFO heeft geleefd en bij sommigen nog leeft, is een geheel eigen thema en is in dit betoog over wel of geen stilte rond de oorlog niet relevant. Het is echter in bepaalde kringen een hot item: men vindt dat de angst voor buitensluiting waarschijnlijk het échte probleem is, meer dan de buitensluiting zelf. Het is een veronderstelling, waar veel KFO het overigens niet mee eens zijn en die ook niet geschraagd wordt door de feiten zie daarvoor de vele verhalen van KFO op het Open Archief en de verschillende autobiografieën. mogen spreken hadden de slachtoffers hun ervaringen niet kunnen 'verwerken'. Niet alleen de nazi's waren dus schuldig aan dit leed, maar ook de ongevoelige naoorlogse samenleving. En omdat overheid en samenleving hadden gefaald, hadden zij wat goed te maken. 3. De onderzoeksters dragen aan dat er wel degelijk over KFO is gesproken en geschreven, n.l. door overheid en maatschappelijke instellingen. Zij realiseren zich kennelijk niet dat KFO op het moment dat er over hen geschreven werd, nog kinderen of jeugdigen waren, die dus niet op de hoogte waren of konden zijn van de bemoeienis met hen op bestuurlijk niveau. En daar zat wat in. Want al heerste er in de jaren vijftig en zestig geen stilte, persoonlijke oorlogsverhalen waren weinig welkom. Er werd gesproken over ideologische en militaire aspecten van de oorlog, zelden over de eigen oorlogsellende, moeilijke keuzes of knagend schuldgevoel. En daar werd ook helemaal niet naar gevraagd. Inmiddels is het omgekeerde het geval.' Allereerst een paar opmerkingen over de passage over KFO. 1. Het zwijgen van de ouders of het vreemde gedrag van de omgeving is van een andere orde dan de stilte die KFO zichzelf oplegden om te Zij hebben wél de stilte van hun omgeving ervaren, niet het spreken van de overheid of andere instanties. Van wat op regerings- en institutioneel niveau geschreven wordt ging en gaat ook meestal veel aan de gemiddelde volwassen Nederlander voorbij. 4. De schrijfsters maken geen onderscheid 17

18 tussen micro- en macroniveau, het persoonlijke en het maatschappelijke, maar gebruiken in hun betoog argumenten die soms aan het ene, soms aan het andere niveau ontleend zijn. Wat mensen op het persoonlijke vlak ervaren heeft echter (emotioneel) meer invloed dan dat wat er zich in de maatschappij rondom hen afspeelt 5. De uitdrukking 'bot vangen' heeft een negatieve betekenis: ik stel iemand iets voor, ben ergens enthousiast over en verwacht dat mijn gesprekspartner positief reageert en voel me teleurgesteld of verongelijkt als die positieve reactie uitblijft of zelfs negatief is. Degene die mijn voorstel of enthousiasme afwijst is de kwaaie pier. KFO hebben in hun persoonlijke leven, op het microniveau, stilte ervaren en daar de negatieve invloed van ondervonden, dát is wat zij zeggen en bedoelen. Logisch dat zij het argument dat de schrijfsters er als het ware tegenover stellen: 'Ja, maar er werd op macroniveau over jullie geschreven, dus dat van die stilte dat klopt niet', afwijzen. De schrijfsters moeten die reactie aan zichzelf wijten omdat zij zelf geen helder onderscheid maken tussen de beide niveaus en die niet aan KFO verwijten. In de rest van de paragraaf worden ook andere groepen in de samenleving aan de orde gesteld. De onderzoeksters noemen ze belangengroepen die van het 'stiltecliché' gebruik maken. Ik wil daarover opmerken: 6. Een cliché is een beeld dat aanvankelijk op verfrissende wijze een bepaald fenomeen beschreef, maar later zo vaak, te pas en te onpas, gebruikt is, dat het versleten en afgezaagd is geworden. Een cliché hoef je niet serieus te nemen; iemand gebruikt een cliché omdat hij uit gemakzucht een geijkt beeld neemt of niet het talent heeft om een eigen, boeiende en verfrissende omschrijving te geven. Cliché heeft als woord een negatieve lading. De schrijfsters hebben eerder in hun stuk betoogd dat 'de oorlog niet in één omvattend verhaal te vatten was. Het ene verhaal drukte het andere naar de achtergrond. Zo werd in de eerste jaren na de oorlog vaak gezegd dat het verzet 'niet vergeefs' was geweest, maar eigenlijk maskeerde dat het nationale falen bij de bescherming van de Joodse burgers.' Is het dan niet logisch dat mensen met verhalen die nog niet aan bod zijn gekomen, er naar streven dat ook hún stem gehoord wordt? En dat dan niet vanwege: 'Zij aan het woord, dan wij ook', maar vanwege het hoge goed dat om een realistisch en eerlijk beeld van de oorlogservaringen van een volk te krijgen, er ook voor hún verhalen een plaats gevonden moet worden in het collectieve geheugen. Dat streven is legitiem, is voor evenwichtige geschiedschrijving zelfs een 'must'. Het argument 'Ons verhaal kwam nog niet aan bod', is geen cliché, maar een feitelijk gegeven. 7. Het betoog van de onderzoeksters wordt nu warrig en inconsistent. Eerst schrijven ze over deze groepen dat ze hun psychische klachten wijten aan de jarenlange stilte: de oorlog zou zijn 'verdrongen', de naoorlogse samenleving en de overheid hadden gefaald en hadden wat goed te maken. Dit wordt met nogal wat omzichtigheid geschreven, ( zou zijn verdrongen), zodat je als lezer het gevoel krijgt dat de redenering van die groepen niet klopt, in elk geval niet door de schrijfsters als waar wordt aangenomen. Maar dan volgt ineens: En daar zat wat in. Dan blijken die groepen met hun interpretatie toch wel (gedeeltelijk) gelijk te hebben en dit wordt door de schrijfsters ook toegegeven. Maar daarmee wordt ook de bodem weggeslagen onder een van de eerste zinnen van deze paragraaf, dat die stilte waarschijnlijk geen feit, maar meer een verwijt en een moreel appèl was. Op grond van het betoog in deze laatste passage kunnen we stellen dat de stilte wel degelijk een feit was en dat over die stilte, die voor de genoemde groepen een psychische belasting betekende, overheid en samenleving terecht een verwijt gemaakt mag worden. 18

19 8. Vrouwen die regelmatig, her en der, hun zegje mogen en kunnen doen, zouden zich hun riante positie moeten realiseren en zich bescheidener moeten opstellen ten opzichte van degenen die negatieve gevolgen hebben ondervonden van de stilte rond hun ervaringen en hard hebben moeten vechten om ook voor hun verhaal gehoor te vinden. Zij zouden zich in elk geval van denigrerend taalgebruik (bot vangen, cliché) moeten onthouden. Het stuk mist een duidelijke conclusie. De constatering dat er eerst geen interesse was voor persoonlijke verhalen en dat inmiddels het omgekeerde het geval is, geeft maar gedeeltelijk antwoord op de vraag hoe het beeld van stilte rond de oorlog zo lang kon standhouden. In het voorbeeld van KFO ligt m.i. het antwoord (en het geldt ook voor de andere groepen), n.l. dat de stilte werd ervaren op het persoonlijke vlak, en dat dat is wat mensen zich blijven herinneren. Het spreken op macroniveau had veel minder impact omdat ze daarvan op de cruciale momenten in hun leven geen weet hadden; of omdat wat zich op dat niveau afspeelt over het algemeen minder intens ervaren wordt. Volgens mij had dit de conclusie van hun stuk moeten zijn. Ik heb de indruk dat beide schrijfsters doordat zij in deze laatste paragraaf thema's naar voren halen die hun speciale interesse hebben Ismee Tames het beleid van overheid en instanties ten behoeve van KFO, uitgebreid aan de orde gesteld in haar boek 'Besmette jeugd', en Jolande Withuis de 'klaagcultuur' in Nederland een beetje het zicht op de hoofdlijn van hun artikel hebben verloren. GSB Traditie of klaagcultuur? In Icodo-info van juni 2003 schreef Freddy Begemann onder deze titel een artikel waarin hij aan het eind kritische opmerkingen maakt over het boek van Jolande Withuis, 'Erkenning. Van oorlogstrauma naar klaagcultuur' waarin zij o.a. haar afkeer van de Nederlandse 'klaagcultuur' beschreven heeft. Hij heeft zijn sporen verdiend op het gebied van het doordenken van wat in de materiële en de immateriële hulp aan oorlogsgetroffenen en aan cliënten in de psychotherapie aan de orde is. In haar boek, zo blijkt uit Begemanns artikel, heeft Withuis enkele malen kritiek geuit op zowel het Icodo, waaraan Begemann enige tijd als freelance onderzoeker verbonden was, als op hemzelf en in bovengenoemd artikel pareert hij haar kritiek. Zijn betoog is ook nu nog voor ons heel verhelderend, omdat het duidelijk maakt hoe Withuis over hulp aan oorlogsgetroffenen denkt en waar haar blinde vlekken zitten. Zijn kritische opmerkingen werpen ook licht op de laatste alinea's van het stuk dat Ismee Tames en Withuis over de stilte na de oorlog heeft geschreven. Begemann memoreert hoe Withuis betoogt dat er rond 1980 een omslag is opgetreden waardoor oorlogsgetroffenen ineens hun kwalen niet meer verborgen, maar juist gingen etaleren, en 'getraumatiseerd' een gewild etiket werd. Zij beweert dat het Icodo bij het ontstaan van deze 'klaagcultuur' een grote rol heeft gespeeld, omdat daaraan verbonden hulpverleners de overeenkomsten in de problematiek van de diverse categorieën gingen benadrukken. Die bewering had ze als figuratiesociologe moeten onderbouwen, zo stelt Begemann, maar dat heeft ze niet gedaan. De hulpsector is niet anders opgebouwd dan bijv. die van rund- of pluimvee: er zijn belangenbehartigers, uitvoerende instanties, ambtenaren etc.die via een behoedzaam touwtrekken het beleid bepalen'. Het Icodo was in de zorg voor de oorlogsgetroffenen maar een klein schakeltje. 19

20 Dat er zich na 1980 nieuwe groepen oorlogsgetroffenen aandienden was volgens Begemann een uitvloeisel van het in ons land gehanteerde principe van rechtsgelijkheid. 'Zo gaat dat in een staatsbureaucratie. Persoonlijk vind ik dit een positieve ontwikkeling, maar Withuis denkt daar kennelijk anders over. Vindt ze soms dat alleen het verzet en de joodse vervolgden recht van spreken hebben en dat de overige groepen hun mond hadden moeten houden?' Begemann memoreert dat het in de praktijk nuttig is om leedhiërarchie te vermijden. Withuis vindt dat de verschillen tussen de groepen in historisch-sociologisch onderzoek wél aan de orde moeten komen. Hoewel ze op één plaats in haar boek laat merken heel goed te weten wat de leedhiërarchie aanricht, deelt ze even later toch mee dat door de hulpverlening 'pijnsoep' is gecreëerd en dat de uniciteit van de shoah wordt ontkend. 'Dat soort vreemde zwenkingen maakt Withuis in haar boek regelmatig: op het ene moment haalt ze stevig uit, maar even later dekt ze zich weer in zodat het moeilijk is vat op haar te krijgen. Ondertussen is de toon gezet en wordt bij buitenstaanders de indruk gewekt dat al dat gedoe met die oorlogsslachtoffers maar een beetje onzin is, of Withuis dit nu bedoeld heeft of niet. [..]' Withuis stelde in haar boek dat Begemann een actieve rol gespeeld heeft bij het tot stand komen van zelfhulpgroepen voor de naoorlogse generatie. Dat heeft die generatie echter zelf gedaan, schrijft Begemann; hoogstens heeft hij daar het belang van in gezien en heeft hij hun initiatief toegejuicht. En dit op grond van overwegingen van A. de Swaan, n.l. dat persoonlijke verdringing van een oorlogstrauma verklaard kan worden uit een maatschappelijk tekort, namelijk het ontbreken van een publiek kader om de oorlog te verwerken. Begemann schrijft: 'Ik heb altijd het gevoel gehad dat de joodse naoorlogse generatie, en later ook de kinderen van andere groepen oorlogsgetroffenen, door hun persoonlijke zoektocht iets tot stand hebben gebracht, niet alleen voor henzelf of voor hun ouders, maar voor de hele Nederlandse samenleving.' Begemann vraagt zich af: 'Waarom juicht Withuis dit niet toe? Omdat ze vindt dat binnen die groepen het trauma verandert van iets dat moet genezen in iets dat 20 blijvend onderdeel van je identiteit wordt. Dat is weer een van haar sweeping statements, die laten zien dat ze toch niet goed weet wat er werkelijk speelt. Helaas is óók voor de naoorlogse generatie de oorlog geen verkoudheid, die zonder sporen na te laten gewoon verdwijnt.' Zowel in praatgroepen als in therapie kunnen mensen wegen vinden om de oorlogservaringen (van hun ouders) in hun leven in te passen, stelt Begemann. 'Maar Withuis lijkt deze mogelijkheid niet te willen zien', zo eindigt hij zijn betoog. GSB Nieuw boek van Henk Eefting "In april zal bij uitgeverij Aspekt in Soesterberg mijn derde boek verschijnen. De titel luidt "Collaboratie, landverraad en heldendaden". De ondertitel is "Kanttekeningen bij "goed" en "fout" in de Tweede Wereldoorlog". De tekst op de achterflap luidt: "Henk Eefting, zoon van een Drentse NSB-boer, plaatst kritische kanttekeningen bij de naoorlogse goed-fout discussie over de NSB, SS, de Bijzondere Rechtspleging en de misstanden in de internerings- en verblijfkampen. In zo n 80 korte verhalen, waaronder een scherpe analyse van de rol van de communisten, de Jodenvervolging en de Nederlandse sympathie voor de DDR, is de auteur er in geslaagd een boeiend boek te schrijven over "Collaboratie, landverraad en heldendaden". In zijn werkzame leven was Henk Eefting commando-officier, luitenant-kolonel der Infanterie en directeur van de militaire strafgevangenis "Nieuwersluis". Hij schreef eerder "De achterkant van de bevrijding" en "De Bijzondere Rechtspleging ", 2e druk". De omvang is 210 pagina s en de prijs is 18,95 euro. Als het boek door de brievenbus kan, zijn de verzendkosten tussen de 2 en 2,5 euro. Mocht dat niet lukken dan zijn de kosten 4,95 euro (Selectvracht). Wilt u alvast een exemplaar reserveren dan kunt u me dat laten weten via mijn adres henk.eefting@planet.nl of mijn telefoon Henk Eefting".

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

Toespraak Gerdi Verbeet bij de Indiëherdenking 15 augustus 2014 in Den Haag

Toespraak Gerdi Verbeet bij de Indiëherdenking 15 augustus 2014 in Den Haag Toespraak Gerdi Verbeet bij de Indiëherdenking 15 augustus 2014 in Den Haag Elk jaar op de ochtend van 14 augustus is er een korte plechtigheid in de ontvangsthal van de oude Tweede Kamer. Een kleine groep

Nadere informatie

Toespraak Jet Bussemaker, Lid College van Bestuur van de UvA/Hva en voormalig staatssecretaris van VWS, op 11 april 2012.

Toespraak Jet Bussemaker, Lid College van Bestuur van de UvA/Hva en voormalig staatssecretaris van VWS, op 11 april 2012. Toespraak Jet Bussemaker, Lid College van Bestuur van de UvA/Hva en voormalig staatssecretaris van VWS, op 11 april 2012. Dames en heren, Op 11 april 1945, begin van de middag, werd Buchenwald door het

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden

Nadere informatie

Speech tijdens opening tentoonstelling Oorlog! Van Indië tot Indonesië 1945-1950, Bronbeek.

Speech tijdens opening tentoonstelling Oorlog! Van Indië tot Indonesië 1945-1950, Bronbeek. Speech tijdens opening tentoonstelling Oorlog! Van Indië tot Indonesië 1945-1950, Bronbeek. 19 februari 2015 Goedemiddag, Ik ben heel blij met deze tentoonstelling. Als dochter van een oorlogsvrijwilliger

Nadere informatie

Tekst herdenking Brabantse gesneuvelden: Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst

Tekst herdenking Brabantse gesneuvelden: Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst Tekst herdenking Brabantse gesneuvelden: Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst Dames en heren, allen hier aanwezig. Het is voor mij een grote eer hier als pas benoemde burgemeester

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

Het koninkrijk van God vlakbij

Het koninkrijk van God vlakbij Het koninkrijk van God vlakbij Dit werkboek is van : Cellessen voor kinderen van 8-12 jaar Serie lessen voor kleine groepen; leeftijd 8-12 jaar Lessen zijn geschreven op basis van het boek Natuurlijk BOVENnatuurlijk

Nadere informatie

Toespraak van Anouchka van Miltenburg, Voorzitter van de Tweede Kamer, bij de bijeenkomst van de Stichting Herdenking 15 augustus 1945, op 14 augustus 2015 in de Tweede Kamer We dachten dat we na de capitulatie

Nadere informatie

expositie boek theater - documentaire

expositie boek theater - documentaire expositie boek theater - documentaire De tijd daarna laat het verloop van hiv en aids zien door de afgelopen jaren heen. Voor het project zijn 30 hiv dragers geïnterviewd en beschreven door Erwin Kokkelkoren.

Nadere informatie

Inleiding In mijn praktijk als orthopedagoog/gz-psycholoog komen natuurlijk ook ouders met een enig kind. Eerlijk gezegd zag ik hen tot nu toe niet als een aparte categorie. Voor mij is ieder mens uniek,

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

Samen eenzaam. Frida den Hollander

Samen eenzaam. Frida den Hollander Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben

Nadere informatie

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015 Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je

Nadere informatie

4 mei 2014. Dodenherdenking. Wij zijn hier bijeen gekomen om doden te herdenken. Geschaard rondom het oorlogsmonument. Een monument ter herinnering.

4 mei 2014. Dodenherdenking. Wij zijn hier bijeen gekomen om doden te herdenken. Geschaard rondom het oorlogsmonument. Een monument ter herinnering. Hardinxveld-Giessendam, 4 mei 2014 Dodenherdenking Theo Boerman, loco-burgemeester 1: 4 mei 2014. Dodenherdenking. Wij zijn hier bijeen gekomen om doden te herdenken. Geschaard rondom het oorlogsmonument.

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Toespraak Gerdi Verbeet. Oranjecongres Nieuw-Vennep, 8 oktober Vrijheid en verbinding. Dames en heren,

Toespraak Gerdi Verbeet. Oranjecongres Nieuw-Vennep, 8 oktober Vrijheid en verbinding. Dames en heren, Toespraak Gerdi Verbeet Oranjecongres Nieuw-Vennep, 8 oktober 2016 Vrijheid en verbinding Dames en heren, Twee weken geleden vond de jaarlijkse herdenking plaats in het Oranjehotel te Scheveningen, waar

Nadere informatie

Uitleg boekverslag en boekbespreking

Uitleg boekverslag en boekbespreking Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave

Nadere informatie

Misschien zit u hier wel met de grote vraag: wat is Kerst eigenlijk?

Misschien zit u hier wel met de grote vraag: wat is Kerst eigenlijk? 25 december 2015 1 e Kerstdag Sixtuskerk te Sexbierum Ds. A.J. (Anneke) Wouda Teksten: Hebr. 1:1-6 en Lucas 2: 15-21 Geliefden van God, gemeente van Christus, Kerstochtend 2015 U zit midden in een kerstviering,

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

Boekverslag Engels Stepmom door Maggie Rob

Boekverslag Engels Stepmom door Maggie Rob Boekverslag Engels Stepmom door Maggie Rob Boekverslag door een scholier 2078 woorden 25 april 2003 6,1 17 keer beoordeeld Auteur Maggie Rob Eerste uitgave 1998 Vak Engels 1. Zakelijke gegevens a. Auteur:

Nadere informatie

narratieve zorg Elder empowering the elderly

narratieve zorg Elder empowering the elderly narratieve zorg Elder empowering the elderly huisbezoek 1: KENNISMAKING - 2 - KENNISMAKING - huisbezoek 1- a kennismaking huisbezoek 1: KENNISMAKING a vertrouwelijkheid individueel in teamverband naar

Nadere informatie

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen week 17 20 april 2015 - Schrijfopdrachten niveau B, les 1 Les 1: Een overtuigende tekst schrijven Beantwoord deze vragen: Een mooie manier om te herdenken 1. Waarom is het volgens jou belangrijk om de

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

Geachte burgemeester, dames en heren, beste jongens en meisjes,

Geachte burgemeester, dames en heren, beste jongens en meisjes, Toespraak Gerdi Verbeet Onthulling vernieuwd monument Voorhout, 3 mei 2017 Geachte burgemeester, dames en heren, beste jongens en meisjes, Hartelijk dank dat u mij vandaag de gelegenheid geeft iets te

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had

Nadere informatie

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen

Nadere informatie

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen.

Ik heb dit boek gekozen, omdat ik hem kreeg bij de Grote Lijsters vorig jaar. Toen ik de achterkant had gelezen, wilde ik weten hoe het zou aflopen. Boekverslag door een scholier 1942 woorden 16 juni 2007 7 13 keer beoordeeld Auteur Genre Tim Krabbé Psychologische roman Eerste uitgave 2002 Vak Nederlands I Beschrijvingsopdracht. 1. Motivatie van mijn

Nadere informatie

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen

Waarom ga je schrijven? Om de directeur te overtuigen week 17 20 april 2015 - Schrijfopdrachten niveau A, les 1 Les 1: Een overtuigende tekst schrijven Beantwoord deze vragen: Een mooie manier om te herdenken 1. Waarom is het volgens jou belangrijk om de

Nadere informatie

Lesbrief bij het boek Kiezen in de oorlog. Marte Jongbloed Roelof van der Schans

Lesbrief bij het boek Kiezen in de oorlog. Marte Jongbloed Roelof van der Schans Lesbrief bij het boek Kiezen in de oorlog Marte Jongbloed Roelof van der Schans Lees dit boek lekker rustig door. Beantwoord iedere keer als je een hoofdstuk uitgelezen hebt de vragen die bij dat hoofdstuk

Nadere informatie

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag.

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Onze vragen: 1. Wanneer bent u met uw schrijfcarrière begonnen? 8 jaar geleden ben ik begonnen met het schrijven.

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

Beste lezer. Joke van Hardeveld. Ga ervoor Waardoor werken aan je balans ook jou lukt. Succes!

Beste lezer. Joke van Hardeveld. Ga ervoor Waardoor werken aan je balans ook jou lukt. Succes! Ga ervoor Waardoor werken aan je balans ook jou lukt Beste lezer Ik werk als ZP-er, zelfstandig professional. In mijn werk als coach, counselor merk ik dat leidinggevenden en medewerkers in de gezondheidszorg

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004. Pasen is opstaan

Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004. Pasen is opstaan Gelezen: Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004 Pasen is opstaan Gemeente, Het woord, het werkwoord dat bij Pasen hoort is: opstaan. Daarbij horen de afgeleide zelfstandige naamwoorden:

Nadere informatie

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1 2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal

Nadere informatie

Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014

Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014 Speech Voorzitter bij het afscheid van Jan de Wit op 1 april 2014 Geachte heer de Wit, beste Jan, Een paar weken geleden kwam je mijn kamer in lopen met een mooie bos bloemen. Voor mij! Je kwam me vertellen

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring Op de grens van hemel en aarde Een bijna-doodervaring Eerste druk, 2014 2014 Tineke H.C.M. Verwij Illustraties: Tineke H.C.M. Verwij Coverfoto: Tineke H.C.M. Verwij isbn: 9789048432684 nur: 402 Uitgever:

Nadere informatie

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten.

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten. Ik wil EmoKnallen. Sjoelen en uiten van emoties en gevoelens met jongeren en volwassenen. Benodigdheden: een sjoelbak en sjoelschijven. Te spelen op school, in jongeren en opvangcentra, in het gezin, bij

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter

Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter Boekverslag door een scholier 1671 woorden 14 januari 2002 6,9 81 keer beoordeeld Auteur Genre Leon de Winter Psychologische roman Eerste

Nadere informatie

NATIONALE HERDENKING NATIONALE VIERING

NATIONALE HERDENKING NATIONALE VIERING 4 en 5 mei NATIONALE HERDENKING OP 4 MEI EN OP 5 MEI Elk jaar herdenken we op 4 mei de gevallenen van de Tweede Wereldoorlog en vieren we op 5 mei de bevrijding. Er zijn steeds minder mensen in Nederland

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Onderduiken Mijn spreekbeurt gaat over mensen die in de tweede wereldoorlog zijn ondergedoken. Mijn werkstuk heb ik gemaakt over Anne Frank. Anne Frank is in de tweede wereld oorlog ook ondergedoken. Vandaar

Nadere informatie

Afsluiting kinderjury 2013

Afsluiting kinderjury 2013 Afsluiting kinderjury 2013 Schrijverbezoek: Gerard van Gemert 1. Kastor en Tim Wanneer bent u begonnen met schrijven? Gerard van Gemert is in 2005 begonnen met schrijven toen hij met zijn dochters een

Nadere informatie

Impressies uit Apeldoorn

Impressies uit Apeldoorn Impressies uit Apeldoorn We beleefden afgelopen woensdag een avond met een ster. Twee mensen uit het Israëlische dorp Neve Shalom Wahat al-salam (oase van vrede) lieten ons in een adembenemende presentatie

Nadere informatie

Arigato. opdrachtenblad. Regie: Anielle Webster Scenario: Sandra Beerends Jaar: 2012 Duur: 10 minuten

Arigato. opdrachtenblad. Regie: Anielle Webster Scenario: Sandra Beerends Jaar: 2012 Duur: 10 minuten Arigato opdrachtenblad Regie: Anielle Webster Scenario: Sandra Beerends Jaar: 2012 Duur: 10 minuten Lesuurpakket Arigato Thema s: oorlogsverleden; mensenrechten; vergeven; herdenken. Verdiepingsopdrachten:

Nadere informatie

Bijlage interview meisje

Bijlage interview meisje Bijlage interview meisje Wat moet er aan de leerlingen gezegd worden voor het interview begint: Ik ben een student van de Universiteit van Gent. Ik wil met jou praten over schrijven en taken waarbij je

Nadere informatie

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid

Nadere informatie

onthouden. Schrijfdoelen Schrijfdoel Inhoud schrijfdoel Voorbeeld vermaakt door een leuk, spannen, aangrijpend of interessante tekst.

onthouden. Schrijfdoelen Schrijfdoel Inhoud schrijfdoel Voorbeeld vermaakt door een leuk, spannen, aangrijpend of interessante tekst. Nederlands Leesvaardigheid Leesstrategieën Oriënterend lezen Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Kritisch lezen Studerend lezen Om het onderwerp vast te stellen en te bepalen of de tekst bruikbaar

Nadere informatie

Janusz Korczak. door Renée van Eeken

Janusz Korczak. door Renée van Eeken Janusz Korczak door Renée van Eeken Hoofdstukken 1. Inleiding 2. Wie was Janusz Korczak? 3. Zijn levensverhaal 4. Janusz Korzcak in deze tijd 5. Waarom ik hem gekozen heb 6. Nawoord 7. Bronvermelding 1

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, Viering Bevrijdingsdag, 5 mei 2013, Ter Apel, gemeente Vlagtwedde.

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, Viering Bevrijdingsdag, 5 mei 2013, Ter Apel, gemeente Vlagtwedde. Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, Viering Bevrijdingsdag, 5 mei 2013, Ter Apel, gemeente Vlagtwedde. Dames en heren, Het is een mooie gewoonte om een boom te planten om een ingrijpende

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie

1 Ben of word jij weleens gepest?

1 Ben of word jij weleens gepest? Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6

Nadere informatie

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is.

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is. De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008 Lieve mensen, Allereerst wens ik iedereen een vreugdevol nieuw jaar toe. Misschien begin je dit jaar met de beste voornemens, zoals altijd en heb je bewust gekeken naar

Nadere informatie

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16 Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

Interview over de geschiedenis van Joodse Hagenaars

Interview over de geschiedenis van Joodse Hagenaars Interview over de geschiedenis van Joodse Hagenaars In deze opdracht maak je een interview met een of meer personen over de Joodse bevolkingsgroep in Den Haag tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je moet in

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

Toespraak Gerdi Verbeet. Nationale Holocaust Herdenking Amsterdam, 31 januari Geachte aanwezigen, dames en heren,

Toespraak Gerdi Verbeet. Nationale Holocaust Herdenking Amsterdam, 31 januari Geachte aanwezigen, dames en heren, Toespraak Gerdi Verbeet Nationale Holocaust Herdenking Amsterdam, 31 januari 2016 Geachte aanwezigen, dames en heren, De Tweede Wereldoorlog ligt alweer een hele tijd achter ons, inmiddels 71 jaar. Toch

Nadere informatie

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

Jezus kreeg de straf voor onze zonden, wij ontvangen vergeving en vrede. Jesaja 53:4-6 en 1 Petrus 2:24

Jezus kreeg de straf voor onze zonden, wij ontvangen vergeving en vrede. Jesaja 53:4-6 en 1 Petrus 2:24 Jezus kreeg de straf voor onze zonden, wij ontvangen vergeving en vrede. Jesaja 53:4-6 en 1 Petrus 2:24 Als je iets verkeerd doet, verdien je straf. Ja toch? Dat is eerlijk. Er is niemand die nooit iets

Nadere informatie

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna

Nadere informatie

Heilig Jaar van Barmhartigheid

Heilig Jaar van Barmhartigheid Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra

Nadere informatie

Toespraak Gerdi Verbeet. Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni Geachte aanwezigen,

Toespraak Gerdi Verbeet. Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni Geachte aanwezigen, Toespraak Gerdi Verbeet Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni 2016 Geachte aanwezigen, Dank voor de uitnodiging om hier te komen spreken in Doorn, dichtbij Den Dolder

Nadere informatie

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg Stap 6: Deel 2 6.2.1 Dealen met afleiding onderweg In het tweede deel van jullie experiment ga je verder met het ondernemen van ACTies die je met de anderen hebt afgesproken te doen. Daarnaast krijg je

Nadere informatie

Resultaten onderzoek seksualiteit

Resultaten onderzoek seksualiteit Resultaten onderzoek seksualiteit Augustus 2015 In opdracht van Way of Life en de NPV Uitgevoerd door Direct Research www.wayoflife.nl www.npvzorg.nl Conclusies Kennis Seksuele voorlichting Opvattingen

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

Waar een wil is, is een Weg!

Waar een wil is, is een Weg! 5 tips om moeiteloos voor jezelf te kiezen en een stap te zetten. Waar een wil is, is een Weg! - Lifecoach http://www.facebook.com/arlettevanslifecoach 0 Je bent een ondernemende 40+ vrouw die vooral gericht

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 Inhoud Woord vooraf 9 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 2. Papa, ik ben bang dat jij ook dood gaat 44 Overdenking over 1 Korintiërs 15: 35-49 78 3. Ik ben mijzelf niet meer

Nadere informatie

Deze site gaat je niet gelukkig maken...

Deze site gaat je niet gelukkig maken... naam wachtwoord login informatie aanmelden Deze site gaat je niet gelukkig maken... Dat wil zeggen dat je hier niet leert hoe je een leven zonder teleurstelling, pijn, somberheid, angst, onzekerheid of

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

Toespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument , zaterdag 6 september 2008

Toespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument , zaterdag 6 september 2008 Toespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument 1945 1962, zaterdag 6 september 2008 Geachte veteranen, excellenties, dames en heren, Elke dag schreef ik een

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) 'Hij kent je bij je naam'. (internet) http://www.youtube.com/watch?

'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) 'Hij kent je bij je naam'. (internet) http://www.youtube.com/watch? Liturgie Jongerenviering op 10 juni 2012 Protestantse Kerk in Wehl Welkom Anneke We begroeten elkaar met het zingen van: 'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) Thema van de

Nadere informatie

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Dit portret gaat over H., een vrouw die met een evoluerende spierziekte nog lang voor de klas heeft gestaan in het lager

Nadere informatie

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom. Naam:

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom. Naam: Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom Naam: Het jodendom Hallo, dit is de vragenlijst die hoort bij de website over geestelijke stromingen. Je kunt de website vinden op www.geloofik.nl.

Nadere informatie

BIJDRAGE HERDENKING 12 april 2015

BIJDRAGE HERDENKING 12 april 2015 BIJDRAGE HERDENKING 12 april 2015 Geachte dames en heren, lieve familie en vrienden, Op 12 april 1945 was ik hier ook. Ik ben Eva Weyl en was toen bijna 10 jaar. Ik herinner mij de bevrijding heel goed;

Nadere informatie

Een brief schrijven aan Anne Frank

Een brief schrijven aan Anne Frank Thema: Bestaat vrede? Geschiedenis Belangrijke mensen Anne Frank Moeilijkheid; **** Tijd: *** Juf Yvonne Een brief schrijven aan Anne Frank Doel: Na deze opdracht weet je meer over het leven van Anne Frank.

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON Bijbel voor Kinderen presenteert DE VERLOREN ZOON Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

Datum: Jaar van verschijnen: Duur van de film:

Datum: Jaar van verschijnen: Duur van de film: NAAM: Kijk / luisterformulier Speelfilm Naam: Datum: Titel van de film: Regisseur: Jaar van verschijnen: Duur van de film: Lees de vragen op dit formulier voor het kijken en luisteren door. Je weet dan

Nadere informatie

DOCENTEN HANDLEIDING

DOCENTEN HANDLEIDING BESTEL OOK DE EDUCATIEVE KRANT! Ga naar www. oorlogsgeheimendefilm.nl DOCENTEN Een film over vriendschap, vertrouwen & verraad HANDLEIDING Bij de digitale les over de film Oorlogsgeheimen Op 3 juli gaat

Nadere informatie

glijden. Ik zie ze zachtjes wegstromen, oplossen en verdwijnen, om nooit meer terug te keren.

glijden. Ik zie ze zachtjes wegstromen, oplossen en verdwijnen, om nooit meer terug te keren. INLEIDING Welkom in de affirmatiewereld. Je hebt ervoor gekozen om gebruik te gaan maken van het gereedschap dat in dit boek beschreven wordt en je hebt daarmee de bewuste beslissing genomen om je leven

Nadere informatie

WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur

WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd 53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn

Nadere informatie

Crypto s: gouden handel? MEMORABEL AANDEEL FEATURE DOSSIER INSPIRATIE, MENINGEN EN VERHALEN UIT DE WERELD VAN VERMOGENDEN

Crypto s: gouden handel? MEMORABEL AANDEEL FEATURE DOSSIER INSPIRATIE, MENINGEN EN VERHALEN UIT DE WERELD VAN VERMOGENDEN INSPIRATIE, MENINGEN EN VERHALEN UIT DE WERELD VAN VERMOGENDEN Crypto s: gouden handel? FEATURE Auto s en mobiliteit De toekomst van vervoer DOSSIER Blockchain en cryptocurrencies Wat is het en hoe werkt

Nadere informatie

Ten slotte wens ik je veel plezier bij het lezen. Hopelijk geeft het de kennis en de inspiratie om ook zelf met je kinderen aan de slag te gaan!

Ten slotte wens ik je veel plezier bij het lezen. Hopelijk geeft het de kennis en de inspiratie om ook zelf met je kinderen aan de slag te gaan! inleiding Voor al mijn kinderen schrijf ik hun ontwikkelingen op in een schrift. Ik schrijf op wanneer en hoelang ze sliepen, wat ze aten, hoe ze speelden en hoe we samen de dag doorbrachten. Dat lijkt

Nadere informatie

lesmateriaal Taalkrant

lesmateriaal Taalkrant lesmateriaal Taalkrant Toelichting Navolgend vindt u een plan van aanpak en 12 werkbladen voor het maken van de Taalkrant in de klas, behorende bij het project Taalplezier van Stichting Wereldleren. De

Nadere informatie

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo?

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo? Wablieft praat met Paul Verhaeghe De maatschappij maakt mensen ziek Materieel hebben we het nog nooit zo goed gehad. De meesten van ons hebben een inkomen, een dak boven ons hoofd Toch voelen veel mensen

Nadere informatie

Ted van Lieshout Floor van de Ven, H3G, Uitgeveri Plaats Jaar uitgave en druk Aantal bladzijdes Genre Inhoudsopgave Samenvatting

Ted van Lieshout Floor van de Ven, H3G, Uitgeveri Plaats Jaar uitgave en druk Aantal bladzijdes Genre Inhoudsopgave Samenvatting Boekverslag door F. 1662 woorden 8 juni 2016 7 7 keer beoordeeld Auteur Ted van Lieshout Genre Psychologische roman, Jeugdboek Eerste uitgave 1996 Vak Nederlands Gebr. Ted van Lieshout Floor van de Ven,

Nadere informatie