De bouw van een continuo-orgel met één register - Tjeerd Bosklopper

Transcriptie

1 De bouw van een continuo-orgel met één register - Tjeerd Bosklopper Inleiding Vaak raadt men beginnende orgelbouwers aan om eerst maar eens een portatiefje te bouwen en daardoor ervaring op te doen. Wanneer zo'n instrument echter eenmaal speelklaar is, wordt het meestal nauwelijks meer gebruikt en verhuist het na een jaartje misschien zelfs wel naar de zolder. De klavieromvang is nogal beperkt en het instrument is maximaal tweestemmig bespeelbaar omdat de andere hand de windvoorziening verzorgt. Naar mijn mening is het verstandiger met een eenvoudig kistorgel te beginnen. Dit artikel wil een aanzet geven om eens zo'n instrument te bouwen. Dispositie Meteen rijst de vraag naar het aantal te disponeren registers. Ik zou hiervoor het volgende willen adviseren: - Voor literatuurspel, zoals variatiereeksen, koraalvoorspelen en danssuites is een dispositie met holpijp 8', (roer)fluit 4', octaaf 2' en een quint 3' in de discant eigenlijk voldoende. Een deling is bas en discant vergroot de mogelijkheden. - Voor koorbegeleiding is een goed dragende holpijp 8' de basis. Een aanvulling met een roerfluit 4' of prestant 4' zal door de zangers zeker worden gewaardeerd. - Voor het continuo van een barokensemble is een goede holpijp 8' voldoende. Een viervoet kan worden weggelaten, want dit register hindert door zijn hoge ligging de stemvoering in het gebied van de fluiten en violen. Ook de begeleiding van solozangers gaat prima op een achtvoets basis. In de onderstaande beschrijving ben ik uitgegaan van de laatst genoemde variant, met daaraan toegevoegd de opmerking dat er nog behoorlijk veel literatuur goed te spelen is op een orgel met slechts een register. Het ontwerp Ik ben begonnen met het zoeken van een goede mensuurlijst en heb daarna de grondvlakjes van alle pijpen geprint met een computerprogramma van Arndt Brünner. Aangezien ik goede ervaringen had met de mensuurlijst van John Boersma uit Bouwbrief 72, heb ik deze ook nu weer toegepast. Vele varianten in opstelling van de pijpen zijn mogelijk. Ik kwam uit op het volgende: De pijpen C t/m B liggend in de kast, langs de achterwand. Vanaf de pijp c een ruime opstelling op de lade. In de tenorligging in twee rijen en een opstelling in drieën vanaf c1. De klavieromvang is vier octaven, met weglating van de haast overbodige, maar wel ruimte besparende noot Cis. Een transpositie van 440 naar 415 Herz is door verschuiving eenvoudig te realiseren. In de lage stemming liggen de toetsen D en Dis op één steker. De Dis/Es vervalt daardoor. Zie afb. 1 voor het vooraanzicht van het orgel. De baslade De baslade bestaat uit een raamwerkje van hardhout 450 x 249 x 26 mm. De cancelbreedte bedraagt van C t/m dis 15 mm, van e t/m b 12 mm. Zowel boven- als onderzijde zijn afgewerkt met een plaatje vijflaags multiplex (dikte 3mm). Na het frezen van de sleufjes voor de scheien (dikte 4mm) heb ik eerst het raamwerk op het fundamentbord gelijmd. Daarna plaatste ik de scheien van red cedar paarsgewijs. Na het vlakken met de schaaf heb ik eerst de ventielsleuven getekend en daarna gefreesd. De maten zijn 125 x 6 mm. Alvorens de lade te sluiten heb ik eerst de gaten in het fundamentbord geboord. Hierbij hield ik rekening met de maat van mijn PAP-slang, 13mm. Voor de pijpen van het klein octaaf boorde ik meteen door naar de pijpenstok. De 165 mm lange ventielen zaagde ik uit een plank red cedar en voorzag ze van twee lagen schapenleer. In de ventielkast maakte ik vervoeringen naar de achterzijde om de pijpen G t/m B van wind te voorzien (afb. 2). Daarna volgde het voorboren van de roestvrij stalen geleidestiften voor de ventielen en het gat voor de steker. Aangezien de ventielplaat slechts 3 mm dun is, wordt het onmogelijk de staarten van de ventielen met een stift beweegbaar te maken. Daarom heb ik het ventielleer - naar historische voorbeelden - een stukje langer gelaten en over het draaipunt een tweede laag leer gelijmd. Warme lijm is ideaal voor deze klus! De ventielveren zijn van 1,65 mm fosforbrons. De onderste veerpoot is gehamerd en valt in een smalle groef van de ladebodem. Daardoor kan de veer optimaal zijn werk doen en wijkt hij niet zijdelings uit. Een verenkam is daarmee overbodig. De ventielkast is slechts 40 mm hoog (afb. 3). Het plaatsen van de veren gaat heel goed met een zelfgemaakte 'verentang', gemaakt van een staafje rondhout en randmateriaal van een conservenblikje. Met enige handigheid zijn de veren vlot op hun eindbestemming (afb. 4). De balg Het bouwen van een kistorgel is woekeren met ruimte en daarom maakte ik de bodem van de baslade aan de linkerzijde scharnierend met een strook perkament. Daarna lijmde ik balgleer langs de randen van de bodemplaat (afb. 5). Om deze keilbalg bewegingsvrijheid te geven, plaatste ik de baslade op drie pootjes. Tegen de rechter zijkant van de lade monteerde ik een inlaatklep voor de windvoorziening. Deze sluit de toevoer van motorwind af en dat gebeurt door een messing stang die aan het balgblad is gemonteerd (afb. 6). De gehele baslade wordt later met zes houtschroeven aan de bodem van de orgelkas geschroefd. Na montage van het complete orgel wordt de druk afgeregeld op ongeveer 40 mm waterkolom door middel van een 6 ponds harmoniumveer (Laukhuff bestelnr ). De discantlade De buitenwerkse maten van de discantlade zijn 372 x 249 x 26 mm. De overige maten zijn vrijwel identiek aan die van de baslade. De cancelbreedte is van c1 t/m gis 11,0 mm, bij a1 t/m c3 is dat 7,5 mm. De pijpen komen - in drie rijen - rechtstreeks op de lade te staan. Daarom leek het me zinvol het fundamentbord iets steviger te maken door er nog een tweede laagje multiplex op te lijmen. Ook hier was het weer woekeren met de ruimte (vooral de hoogte!) en daarom heb ik de ladebodem aan het deksel van het windmachinekastje geschroefd. Evenals bij de baslade gaat de steker bij 30 mm vanaf de voorzijde naar het ventiel. Hierbij moest ik rekening houden met de naar binnen geschoven draagstangen in de orgelkast. Onder de discantlade bevindt zich de windmotor (Ventola type ) in een van dempingsmateriaal voorzien multiplex kistje. De afmetingen zijn: 300 x 350 x 195 mm. Langs de buitenzijde heb ik grenen lijstjes gelijmd. De dempkist kan aardoor eenvoudig aan de bodemplaat van het orgel worden geschroefd. Bouwbrief november 2012 pag. 1

2 Afb. 1: voorzijde van het orgel Afb. 2: pijpenstok voor de tenorpijpen met de aansluitingen voor het groot octaaf Afb. 3: geopende windlade, de gehamerde ventielveren zijn goed zichtbaar De pijpen De baspijpen C t/m e zijn van red cedar gemaakt. Kernen en stoppen zijn van eiken. Vanaf f zijn drie zijden van kwartiers fichte (zangbodemhout). De voorzijden van Italiaans cipres. De pijpen zijn daardoor erg licht en bijzonder rijk aan resonans geworden. Bij het berekenen van de afmetingen van kernvorm, labiumhoogte e.d. heb ik gebruik gemaakt van het boek 'Houten orgelpijpen, theorie en praktijk' van J.P. de Afb. 4: de verentang in actie Bouwbrief november 2012 pag. 2

3 Afb. 5: de baslade, de inlaatklep voor de motorwind (rechts) nog net zichtbaar Afb. 6: het balgblad, rechts de inlaatklep Afb. 8 : het stekermechaniek Afb. 7: het rechter bakstuk Bouwbrief november 2012 pag. 3

4 Greef. Via de daar gegeven methode heb ik alle benodigde gegevens per pijp vastgelegd in een Excel-bestand. Na het maken van enkele proefpijpen bleek deze uitgebreide set gegevens een goed en homogeen resultaat op te leveren. In diverse bouwbrieven is het ambachtelijk maken van orgelpijpen al eens beschreven en daarom wil ik dat hier niet verder uitwerken. Voor een goede afdichting van de stoppen kocht ik de dikste maat gasometerleer (firma Weiblen), het dicht beter af dan schapenleer. Het klavier en de tractuur Het klavierraam is van eiken, de bakstukken hebben een gefreesd profiel. Twee stokschroeven met bijbehorende moeren verbinden het klavier met de kast. Het is mogelijk om 13,5 mm naar links te schuiven en zo de toonhoogte een halve toon te verlagen. De toetslengte is 22 cm, de octaafbreedte 164 mm. De draaipunten hebben de bekende hardhouten 'Bäckchen' van Marc Vogel. De ondertoetsen zijn belegd met runderbeen. Een ruime sortering vond ik bij een Franse firma, die bovendien vlot kon leveren. Via het internet: De boventoetsen heb ik gemaakt van massief ebben (afb. 7). Aanvankelijk was het mijn bedoeling om de stekers van eiken te maken. Omdat er echter nauwelijks ruimte voor bleef, koos ik voor het werken met het veerkrachtige en lichte materiaal carbon (3mm). Aan de ene zijde ligt de toets op het carbon, aan de onderzijde is het in een deuveltje gestoken. Door middel van een messing spijkertje sluit het aan op een Laukhuff mechaniekspanner (bestelnr ). De mechanieken werken daardoor probleemloos, ook bij een schuine stand van de stekers. Met het kunststof moertje is het uitlijnen van de klaviatuur bijzonder eenvoudig te realiseren (afb. 8). De toetsen zijn gepolijst met de lappenschijf en polijstpasta. De kast Hierbij koos ik - mede met het oog op veelvuldig transport - voor een robuuste uitvoering: eiken latten in de maten 70 x 20 en 50 x 20 mm. De voor- en achterpanelen zijn uitneembaar en de lijsten zijn daar iets dunner: 40 x 20 mm. De panelen zijn van 7 mm dik kwartiers eiken. De paneeltjes zijn met latjes en spijkertjes licht klemmend vastgezet in het raamwerk, zodat werken van het hout mogelijk blijft. Om spanningsvrij te kunnen verlijmen heb ik ze gevoegd met de futselplank (afb. 9). Een eenvoudige truc om de delen te lijmen is op bijgaande foto (afb. 10) vastgelegd, de hier gebruikte excentrische houten klemmetjes hebben een afdoend klemmend vermogen. Om een ongewenste verlijming met de werkbank te voorkomen ligt onder elke naad een dubbele laag toiletpapier. Hierbij is het zaak ervoor te zorgen dat dit niet per ongeluk tussen de plankjes wordt geklemd! Ik heb veel tijd gestoken in het ontwerp van de decoratieve elementen. Met een figuurzaag heb ik deze aangebracht in zijen achterkant van het orgel. Aan de baszijde is het paneel met latjes vastgezet, aan de rechter zijkant is het - in verband met bereikbaarheid bij het stemmen - eenvoudig te verwijderen. Het frame is samengevoegd met pen- en gatverbindingen. Als extra versteviging heb ik toogwerk toegepast, zodat de verbindingen nog iets strakker dan normaal worden dichtgetrokken. Het werkt als volgt (afb. 11): - nadat pen en gat zijn gemaakt, een gat boren dwars door de linker lat; - hierbij een afvalhoutje gebruiken en tweezijdig boren om splinteren te voorkomen; - de houtverbinding in elkaar schuiven tot hij goed sluit; - met de boorpunt de pen aanprikken (A); - vervolgens de pen uitnemen en naast A een tweede markering B maken en deze doorboren; - de verbinding lijmen en voorzichtig een puntig gemaakte deuvel inslaan;. - het gearceerde afvalhout verwijderen met de zaag. Afb. 11: Het togen van een verbinding De lessenaar is tevens het deksel van het instrument. De draagstangen zijn van 20 mm buis gemaakt. Aan het uiteinde heb ik kleine eiken knopjes bevestigd. Aangezien een kistorgel behoorlijke afmetingen heeft, leek het mij verstandig de panelen hier en daar te doorbreken met decoupeerwerk (afb. 12 en 13). Bovendien bevordert dit een goede klankuitstraling. Het geheel is afgewerkt met drie lagen olie. De opbouw Na de bouw van de kast heb ik deze voorzien van een bodemplaat. Daardoor was de eindmontage vrij eenvoudig. De fotoserie toont de volgorde: afb. 14 t/m 18. De discantpijpen staan met hun kern op de pijpestok en hebben geen rooster. Een stukje perkament houdt ze op hun plaats. De pijpen c t/m b heb een steunlat aan de achterzijde. Door middel van een ingestoken metalen stift staan deze pijpen stevig op de eiken pijpenstok. De pijpen van het groot octaaf zijn met strookjes leer vastgezet. Bij de uitsparing voor het transponerende klavier ontstaat een lelijk gat naast het bakstuk van 13,5 mm breed. Dat heb ik kunnen maskeren met een U-vormig stukje eiken dat naar keuze links of rechts van het klavier wordt gestoken. Het orgel heeft geen aan-/uitschakelaar op de kast gekregen. Een eenvoudige stekkerschakelaar in het snoer is naar mijn smaak een betere oplossing. Klank Het beschrijven van klank is lastig, toch wil ik een poging wagen: de bas is goed dragend geworden en klinkt enigszins donker. De discant is iets sterker geïntoneerd en is fraai en helder van klank. Er is weinig ruis. De windvoorziening werkt goed, al zijn er kleine schommelingen merkbaar (een poging tot een 'ademende wind'). Naar mijn smaak is dit echter toelaatbaar. Het volume is weliswaar afgestemd op Bouwbrief november 2012 pag. 4

5 grotere ruimten, maar ook in de huiskamer staat het instrument garant voor urenlang speelplezier! Afb. 9: een paneel op de futselplank Afb. 12: zicht op het decoupeerwerk Afb. 10: het lijmen en klemmen van een paneel Afb. 13: de achterzijde van het instrument Afb. 14: de pijpen G t/m B Afb. 15: toevoeging van de dempkist met Ventola Bouwbrief november 2012 pag. 5

6 Afb. 16: het klein octaaf, opgesteld in twee rijen Afb. 17: de discant komt erbij Afb. 18: het groot octaaf (links); op dit moment ontbreken nog de pijpen C en D. Bouwbrief november 2012 pag. 6