Het eigendomsvoorbehoud uitonderhandeld?

Transcriptie

1 Het eigendomsvoorbehoud uitonderhandeld? Het eigendomsvoorbehoud uitonderhandeld? Stéphanie Broekaart Een rechtsvergelijkende studie naar de reikwijdte van het eigendomsvoorbehoud tussen professionele handelspartijen in Nederland en Duitsland. 1

2 2

3 Masterscriptie door Stéphanie A.L. Broekaart 14 augustus 2012 Begeleiding: mw. mr. S. de Groot Tweede beoordeling: dhr. prof. dr. A.F. Salomons 3

4 - Every natural or legal person is entitled to the peaceful enjoyment of his possessions. No one shall be deprived of his possessions except in the public interest and subject to the conditions provided for by law and by the general principles of international law Da cuique suum - Geef ieder het zijne 1 Art. 1, eerste alinea EP EVRM 4

5 INHOUDSOPGAVE VERKLARENDE WOORDENLIJST EN GEBRUIKTE AFKORTINGEN 8 DE KEUZE VOOR HET EIGENDOMSVOORBEHOUD EN DE TE VERGELIJKEN RECHTSTELSELS 9 DE KEUZE VOOR EIGENDOMSVOORBEHOUD 9 RECHTSVERGELIJKING EN DE KEUZE VOOR DUITS RECHT 9 KARAKTER VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD TOEPASSING, KARAKTER EN HERKOMST VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD 12 CASUS LA GLORIETA B.V KOOPOVEREENKOMST, JURIDISCHE CONSTRUCTIE VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD EN RECHTSPOSITIE VAN BETROKKEN PARTIJEN NEDERLANDS RECHT KOOPOVEREENKOMST CONSTRUCTIE EIGENDOMSVOORBEHOUD LEVERING POSITIE VAN DE KOPER BESCHIKKING OVER VOORBEHOUDEN EIGENDOM POSITIE VAN DE VERKOPER FAILLISSEMENT VAN DE KOPER EINDE VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD UITOEFENING VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD BUITEN FAILLISSEMENT DUITS RECHT KOOPOVEREENKOMST CONSTRUCTIE VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD LEVERING POSITIE VAN DE KOPER BESCHIKKING OVER VOORBEHOUDEN EIGENDOM POSITIE VAN DE VERKOPER FAILLISSEMENT VAN DE KOPER EINDE VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD UITOEFENING EIGENDOMSVOORBEHOUD BUITEN FAILLISSEMENT VERGELIJKING TUSSEN BEIDE RECHTSTELSELS POSITIE VAN DE KOPER FAILLISSEMENT DER BEIDE PARTIJEN TER ZEKERING VAN WELKE TYPEN VORDERINGEN KAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD WORDEN UITGEBREID? NEDERLANDS RECHT 29 5

6 VOOR WELKE VORDERINGEN KAN EEN EIGENDOMSVOORBEHOUD WORDEN BEDONGEN? VORDERINGEN KRACHTENS GELEVERDE OF TE LEVEREN ZAKEN KREDIETEIGENDOMSVOORBEHOUD ACCESSOIRE WERKZAAMHEDEN VORDERINGEN WEGENS TEKORTSCHIETEN IN DE NAKOMING HET STIL PANDRECHT ALS ALTERNATIEF VOOR NIET ONDER LID 2 VALLENDE VORDERINGEN IMPUTATIEREGELING GEVOLGEN VOOR VORDERINGEN DIE NIET ONDER GENOEMDE CATEGORIEËN VALLEN DUITS RECHT VOOR WELKE VORDERINGEN KAN EEN EIGENDOMSVOORBEHOUD WORDEN BEDONGEN? KONZERNVORBEHALT KREDIETEIGENDOMSVOORBEHOUD UITOEFENING VAN HET ERWEITERTER EN VERLÄNGERTER EIGENTUMSVORBEHALT VERGELIJKING TUSSEN BEIDE STELSELS KREDIETEIGENDOMSVOORBEHOUD VERLENGD VAN HET EIGENDOMSVOORBEHOUD TOT ZAKEN DIE UIT DE GELEVERDE ZAKEN WORDEN GEVORMD NEDERLANDS RECHT ZAAKSVORMING NATREKKING, BESTANDDEELVORMING EN VERMENGING WIE DIENT ALS EIGENAAR VAN DE VERMENGDE EN NAGETROKKEN ZAKEN TE WORDEN BESCHOUWD? STIL PANDRECHT WEDEROM ALS ALTERNATIEF VOOR HET VERLENGD EIGENDOMSVOORBEHOUD DUITS RECHT ZAAKSVORMING VERARBEITUNGSKLAUSEL NATREKKING, BESTANDDEELVORMING EN VERMENGING WIE DIENT ALS EIGENAAR VAN DE VERMENGDE EN NAGETROKKEN GOEDEREN TE WORDEN BESCHOUWD? VORAUSBTRETUNGSKLAUSEL VERGELIJKING TUSSEN BEIDE STELSELS ZAAKSVORMING VERMENGING, NATREKKING EN BESTANDDEELVORMING KWESTIE VAN GUNNEN CONCLUSIE 50 6 GERAADPLEEGDE LITERATUUR BOEKEN EN TIJDSCHRIFTARTIKELEN JURISPRUDENTIE 56 6

7 SUMMIERE SAMENVATTING 57 7

8 Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen abs art. aufl. BGB BGH BGHZ BW EP EVRM Fw. HG HR InsO NJ nr. nrs. NJW Parl. Gesch. rn. WPNR abatz artikel auflage Bürgerlich Getzetsbuch Bundesgerichtshof Bundesgerichtshof in Zivilsachen Burgerlijk Wetboek Eerste protocol Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Faillissementswet Handelsgesetzbuch Hoge Raad Insolvenzverordnung Nederlandse Jurisprudentie nummer nummers Neue Juridische Wochenschrift Parlementaire Geschiedenis randnummer Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie 8

9 De keuze voor het eigendomsvoorbehoud en de te vergelijken rechtstelsels De keuze voor eigendomsvoorbehoud De wereld is sinds eind 2007 in de ban van een economische crisis. De media worden beheerst door de malaise waarin de lidstaten van de Europese Unie zich steeds dieper lijken te storten. Ondertussen neemt ook het vertrouwen binnen het bedrijfsleven af 2. Ondernemingen worden steeds vaker, met alle gevolgen van dien, geconfronteerd met reorganiserende of faillerende wederpartijen. De behoefte aan zekerheid neem hierdoor logischerwijs toe, zodat het scala aan zekerheidsrechten en constructies die de verschillende rechtstelsels kennen en erkennen met zo mogelijk nog meer enthousiasme worden ingezet in de strijd tegen insolvente wederpartijen. Een van de meest gebezigde, oudste en interessantste van deze constructies vormt het eigendomsvoorbehoud. Dit houdt kort gezegd in dat de verkoper van geleverde goederen eigenaar blijft tot het moment dat de koopsom volledig door de koper is voldaan. Indien de koper niet in staat blijkt om aan zijn verplichtingen te voldoen, kan de verkoper de goederen als zijn eigendom revindiceren. Rechtsvergelijking en de keuze voor Duits recht Nederland is sinds jaar en dag sterk afhankelijk van internationale handel. In 2010 werd voor zo n 332 miljard aan goederen ingevoerd en voor ongeveer 372 miljard euro aan goederen uitgevoerd. Dit levert logischerwijs vraagstukken van internationaal handelsrecht op 3. Alhoewel op Europees niveau hard gewerkt wordt aan instrumenten die de eenheid tussen de verschillende rechtsstelsels dienen te bevorderen, vertonen de stelsels onderling onder andere op het gebied van het goederenrecht nog altijd aanmerkelijke verschillen. Zo ook op het gebied van het eigendomsvoorbehoud. Zolang men (binnen Europa) geen eenvormige figuur van eigendomsvoorbehoud kent, zal men noodzakelijkerwijs via het conflictenrecht van het Internationaal Privaatrecht of via een door partijen overeengekomen rechtskeuze uitkomen bij de regeling van een nationaal rechtsstelsel. Dit maakt het praktisch en noodzakelijk om kennis te vergaren van buitenlandse regelingen waarmee de Nederlandse handelspraktijk veel in aanraking komt. Dit in overweging nemend, heb ik ervoor gekozen om de Nederlandse regeling aangaande het eigendomsvoorbehoud te vergelijken met die van Duitsland, al sinds jaar en dag Neerlands meest prominente handelspartner 4. Een rechtsvergelijkend onderzoek biedt voorts de mogelijkheid om nieuwe inzichten te 2 www. Graydon.nl, onderzoek naar Vertrouwen van Nederlandse bedrijven. 3 Cijfers internationale handel, Centraal Bureau voor Statistiek (CBS 2012). 9

10 verwerven. In ogenschouw nemend dat de Duitse regeling inzake het eigendomsvoorbehoud een belangrijke inspiratiebron vormde voor het ontwerp van de Nederlandse variant in het Nieuw BW 5, geeft dit bovendien een extra dimensie. Aan de hand van de wetteksten, de doctrine en jurisprudentie zal ik onderzoeken hoe het eigendomsvoorbehoud zich in beide rechtstelsels heeft ontwikkeld. Karakter van het eigendomsvoorbehoud Heden ten dage kent elk modern rechtsstelsel enige vorm van eigendomsvoorbehoud. De inhoud, reikwijdte en constructie ervan vertonen echter aanmerkelijke verschillen. Ik zal de Duitse regeling op enige interessante punten vergelijken met die van Nederland. Mijn onderzoekvraag luidt derhalve als volgt; Wat zijn de verschillen en met betrekking tot de uitbreiding verlenging van het in de verhouding tussen handelspartijen naar Duits en Nederlands Om een duidelijk beeld te krijgen van wat het instituut eigendomsvoorbehoud inhoudt, zal ik in het eerste hoofdstuk de toepassing, het karakter en de herkomst van het eigendomsvoorbehoud kort uiteenzetten. Vervolgens zal ik in het tweede hoofdstuk aandacht besteden aan de manier waarop het instituut in beide rechtsstelsels kan worden geconstrueerd. In staat de vraag welke vorderingen naar Duits en Nederlands recht onder het eigendomsvoorbehoud kunnen worden gebracht centraal. De verkoper wenst zichzelf immers door middel van het eigendomsvoorbehoud een zo groot mogelijke zekerheid te verschaffen. Welke vordering precies door het eigendomsvoorbehoud kunnen worden gezekerd, is voor hem derhalve een relevante vraag. Is de verkoper zich hiervan niet ten volle bewust, dan loopt hij het risico om in geval van faillissement van de koper alsnog met lege handen te staan. Kan hij zich bijvoorbeeld ook het eigendom van geleverde goederen voorbehouden indien de leverancier tevens als verhuurder optreedt en de huurder/ koper de huurpenningen van de afgelopen maand nog niet volledig heeft voldaan? Omdat de terminologie in de literatuur niet altijd eenduidig wordt gehanteerd, zal ik dit leerstuk in deze scriptie aanduiden met de term uitgebreid eigendomsvoorbehoud. Na een analyse van beide rechtsstelsels aangaande de reikwijdte van het eigendomsvoorbehoud, zal ik ingaan op de gevolgen van zaaksvorming, natrekking en vermenging. Met name in de relatie tussen professionele handelspartijen zullen goederen niet zelden reeds verwerkt of doorverkocht worden terwijl deze nog niet (volledig) zijn betaald. Wat betekent dit voor het eigendomsvoorbehoud van de verkoper? Het leerstuk van het verlengd eigendomsvoorbehoud zal aan bod komen in het vierde 5 Zie o.a. R.D.Vriesendorp 1984, p. 21 e.v 10

11 hoofdstuk. Aan het eind van ieder hoofdstuk zal ik de Nederlandse met de Duitse regeling vergelijken, waarna ik in de conclusie uiteen zal zetten of ik een aanpassing van de Nederlandse regeling, al dan niet geïnspireerd door het Duitse recht, wenselijk acht. 11

12 1. Toepassing, karakter en herkomst van het eigendomsvoorbehoud De verkoper die zaken levert welke niet terstond worden betaald, neemt risico s. Temeer geldt dit na invoering van het nieuw BW. Naar de regeling in het oud BW had ontbinding immers terugwerkende kracht (art Oud BW), zodat de onbetaalde verkoper met terugwerkende kracht eigenaar werd van de geleverde goederen. Hij was zodoende gerechtigd zijn goederen uit het faillissement van zijn koper te separeren. De terugwerkende kracht van de ontbinding is bij de invoering van het Nieuw BW geschrapt. Fiduciaire eigendom werd bovendien op grond van art. 3:83 lid 3 BW niet langer toegestaan. Hiervoor in de plaats is echter wel een wettelijke regeling omtrent het eigendomsvoorbehoud gekomen. Een instituut dat naar oud BW slechts mogelijk was op basis van gewoonterecht en naar analogie van de regeling omtrent huurkoop. Het eigendomsvoorbehoud moet derhalve naar huidig recht als enige door de wet uitdrukkelijk toegestane vorm van zekerheidseigendom worden gezien 6. Het eigendomsvoorbehoud blijkt letterlijk al zo oud als de weg naar Rome te zijn, althans van ongeveer dezelfde leeftijd. Immers, reeds in de Institutiones van het Corpus Iuris Civilis heeft men vormen van verkoperszekerheid aangetroffen die sterke gelijkenis vertonen met het eigendomsvoorbehoud zoals wij dat nu kennen 7. Het hedendaagse eigendomsvoorbehoud is een breed begrip dat in allerlei verschillende gedaanten voorkomt. Zo is de tegenwoordig de alom bekende en veelvuldig gebruikte financial lease van zaken als auto s, aandelen en zelfs mobiele telefoontoestellen in veel gevallen een populaire term voor huurkoop, welke op haar beurt een species is van het eigendomsvoorbehoud. Het gaat deze scriptie helaas te buiten om al deze verschillende vormen aan bod te laten komen. Ik heb er daarom voor gekozen om in deze scriptie enkel de situatie te behandelen waarin professionele handelspartijen goederen onder eigendomsvoorbehoud kopen en verkopen. Het zal in de regel gaan om de koopovereenkomst tussen een leverancier en een professionele koper, welke laatste de goederen al dan niet bewerkt of verwerkt zal wederverkopen. De verhouding tussen deze partijen is interessant omdat conform goed handelsgebruik veelvuldig gebruik gemaakt wordt van het zogenaamde leverancierskrediet. Dit houdt in dat de goederen eerst worden geleverd en later, nadat de goederen eventueel zijn verwerkt en doorverkocht, aan de leverancier worden betaald. Dit heeft tot gevolg dat de verkoper een insolventierisico op de koper loopt gedurende de 6 Relativering van het fiduciaverbod ten gevolge van het Sogelease-arrest in ogenschouw nemend. 7 R.D.Vriesendorp 1984, p. 134 e.v. 12

13 periode die tussen de aflevering van de goederen en de betaling daarvan ligt. Om te voorkomen dat de koper in een later stadium niet in staat blijkt om aan zijn verplichting jegens de leverancier te voldoen, vormt het eigendomsvoorbehoud vaak een standaardbeding in de algemene voorwaarden die de overeenkomst tussen professionele partijen zoals fabrikanten, grossiers, importeurs en detailhandelaren beheerst. Wanneer de verkoper een eigendomsvoorbehoud heeft bedongen, blijft hij eigenaar van de goederen tot het moment waarop de daar tegenoverstaande prestatie werd voldaan. De sterke positie waarin men als eigenaar verkeert, in combinatie met de betrekkelijk eenvoudige manier waarop een eigendomsvoorbehoud kan worden bedongen, verklaart de populariteit van het eigendomsvoorbehoud. Blijken zal echter dat het eigendomsrecht van de verkoper noodzakelijkwijs ten behoeve van de koper niet zonder beperking gehandhaafd kan worden. Het eigendomsvoorbehoud als instituut kent immers meerdere gezichten. Juridisch-technisch gezien is het een eigendomsrecht, terwijl het de facto een functie als zekerheidsrecht vervult. Met beide gezichtspunten zal derhalve rekening gehouden moeten worden. Ter verduidelijking van de dikwijls abstracte problematiek, zal ik in mijn scriptie tot slot herhaaldelijk verwijzen naar de volgende globaal geschetste casus. Casus La Glorieta B.V. La Glorieta B.V. (nader te noemen La Glorieta) is leverancier en producent van onder meer houten tuinhuisjes. Het tropisch hardhout waaruit de huisjes worden vervaardigd, wordt geleverd door een tweetal leveranciers, namelijk A en B, met welke La Glorieta een zogenaamd leverancierskrediet heeft afgesloten. La Glorieta koopt bovendien kant- en-klare tuinhuisjes in bij leverancier X, waarvan altijd een kleine voorraad wordt aangehouden. Tenslotte levert La Glorieta custom made huisjes, welke op bestelling en geheel naar wens van de klant worden vervaardigd. Ook in de tuinhuizensector slaat de crisis hard toe: Glorieta failleert. Ter verwarring ten aanzien van de terminologie wijs ik er tot slot nog op dat de verkoper in sommige contexten ook als leverancier zal worden aangeduid. Met de term afnemer wordt doorgaans de derde die goederen van de koper afneemt bedoeld. verkoper/ leverancier koper derde/ afnemer 13

14 2. Koopovereenkomst, juridische constructie van het eigendomsvoorbehoud en rechtspositie van betrokken partijen Omdat deze scriptie aan het eigendomsvoorbehoud in het kader van koopovereenkomsten tussen professionele partijen is gewijd, zal ik alvorens de juridische constructie van het eigendomsvoorbehoud aan bod komt, voor zover relevant zeer summier stilstaan bij de regeling omtrent de koopovereenkomst. 2.1 Nederlands recht Koopovereenkomst De koopovereenkomst wordt naar Nederlands recht beheerst door de bepalingen van titel 1 van boek 7 BW. De titel opent met artikel 1 als volgt: Koop is de overeenkomst, waarbij de een zich verbindt een goed te geven en de ander om daarvoor een prijs in geld te betalen. Krachtens art. 7:9 BW is de koper vervolgens verplicht het eigendom van de verkochte zaak aan de koper over te dragen. Overdracht gebeurt op de door art. 3:84 e.v. BW voorgeschreven wijze, namelijk door middel van een geldige titel, beschikkingsbevoegdheid en een geldige levering. Hieruit kan worden afgeleid dat betaling van de koopprijs geen voorwaarde voor overdracht is. Het gevolg hiervan is dat de koper volkomen rechtsgeldig de volledige eigendom kan verwerven alvorens de betaling is geschied. Dit onwenselijke resultaat tracht de leverancier veelal te voorkomen door het bedingen van een eigendomsvoorbehoud Constructie eigendomsvoorbehoud Ondanks haar lange bestaansgeschiedenis kreeg het eigendomsvoorbehoud pas bij de invoering van het Nieuw BW een summiere, zelfstandige, wettelijk regeling in art. 3:91 en 92 BW. De bepaling luidt als volgt: Artikel 3:92 BW 1. Heeft een overeenkomst de strekking dat de een zich de eigendom van een zaak die in de macht van de ander wordt gebracht, voorbehoudt totdat een door de ander verschuldigde prestatie is voldaan, dan wordt hij vermoed zich te verbinden tot overdracht van de zaak aan de ander onder opschortende voorwaarde van voldoening van die prestatie. 2. Een eigendomsvoorbehoud kan slechts geldig worden bedongen ter zake van vorderingen betreffende de tegenprestatie voor door de vervreemder aan de verkrijger krachtens overeenkomst geleverde of te leveren zaken of krachtens een zodanige overeenkomst tevens ten behoeve van de verkrijger verrichte of te verrichten werkzaamheden, alsmede ter zake van de 14

15 vorderingen wegens tekortschieten in de nakoming van zodanige overeenkomsten. Voor zover een voorwaarde op deze grond nietig is, wordt zij voor ongeschreven gehouden. 3. Een voorwaarde als in lid 1 bedoeld wordt voor vervuld gehouden, wanneer de vervreemder op enige andere wijze dan door voldoening van de tegenprestatie wordt bevredigd, wanneer de verkrijger van zijn verplichting daartoe wordt bevrijd uit hoofde van artikel 60 van Boek 6, of wanneer de verjaring van de rechtsvordering ter zake van de tegenprestatie is voltooid. Behoudens afwijkend beding, geldt hetzelfde bij afstand van het recht op de tegenprestatie. Kenmerkend voor de regeling is dat zij zowel verbintenis- als goederenrechtelijke elementen bevat. Wat betreft het verbintenisrechtelijke element houdt dit in dat het eigendomsvoorbehoud contractueel overeen dient te worden gekomen. Dit wordt bewerkstelligd door middel van een beding in de overeenkomst of algemene voorwaarden met de strekking om de eigendomsovergang op te schorten tot het moment van voldoening van de tegenprestatie. Uit lid 1 van art. 3:92 BW blijkt althans het vermoeden dat het eigendomsvoorbehoud door middel van een opschortende voorwaarde wordt geconstrueerd. Het eigendomsvoorbehoud kan evenwel op een andere manier geconstrueerd worden. Men denke hierbij aan een spiegelbeeldige constructie waarbij de vervreemder eigenaar onder opschortende voorwaarde wordt en de verkrijger eigenaar onder ontbindende voorwaarde van niet betaling of door middel van een bruikleenconstructie. De grens van deze open norm wordt gevormd door de in lid 2 van art. 92 BW genoemde typen vorderingen en het fiduciaverbod van art. 84 lid 3 BW. Hierover zal ik echter in hoofdstuk 3 verder uitweiden. Omdat in de praktijk veelal met de constructie van opschortende voorwaarden wordt gewerkt, zal ik hier in de navolgende bespreking van uitgaan Levering Art. 3:91 BW regelt de levering door middel van machtsverschaffing van onder opschortende voorwaarde geleverde goederen. Ingevolge art. 3:110 BW zal de koper de zaak voor de verkoper gaan houden tot het moment van volledige betaling en derhalve de overgang van de eigendom. Dankzij het vierde lid van art. 3:84 BW krijgt deze levering onder voorwaardelijke verbintenis goederenrechtelijke werking. De levering werkt dus niet absoluut maar is aan dezelfde voorwaarden als de onderliggende overeenkomst onderhevig. Het eigendom zal van rechtswege overgaan op het moment dat de aan de door partijen bedongen tegenprestatie is voldaan. De vervreemder blijft op zijn beurt eigenaar onder ontbindende voorwaarde tot op het moment dat aan de tegenprestatie is voldaan. Van rechtswege in deze context houdt in dat er geen aanvullende handelingen vereist zijn voor de daadwerkelijke overdracht. Na voldoening van de tegenprestatie gaat de eigendom derhalve terstond over. Kortom, de daadwerkelijke overdracht van de goederen is afhankelijk van de te vervullen voorwaarde, niet van de levering van de goederen. 15

16 Positie van de koper De koper onder eigendomsvoorbehoud moet tot op het moment van voldoening van de tegenprestatie worden aangemerkt als houder van de goederen voor de vervreemder 8. Dit toegepast op de casus levert de volgende situatie op. La Glorieta wordt slechts houder van respectievelijk de huisjes en het tropisch hout dat door leveranciers A, B en X onder eigendomsvoorbehoud werd geleverd. Vanaf het tijdstip van de levering heeft de koper al wel in bepaalde opzichten een absolute aanspraak op de goederen. De overdracht is zoals reeds besproken immers na levering nog slechts afhankelijk van de te vervullen voorwaarde. De opschortende voorwaarden hebben krachtens 3:84 lid 4 BW bovendien goederenrechtelijke werking. Faillissement 9 of onwil van de leveranciers kan de overgang van de eigendom, mits aan de overeengekomen voorwaarden door de koper wordt voldaan, dientengevolge niet frustreren 10. Het houderschap van de koper brengt in beginsel evenwel beschikkingsonbevoegdheid ten aanzien van onbezwaarde overdracht en gebruik van de goederen met zich mee 11. Omdat dit praktisch gezien een aanmerkelijke belemmering voor de koper vormt, zal door partijen soms bedongen worden dat de koper (in beperkte mate) bevoegd zal zijn tot het verrichten van voorgenoemde rechtshandelingen. Men spreekt in zo n geval van overdracht In het kader van de normale uitoefening van het bedrijf van de koper 12. Immers, de koper zal eerder in staat zijn vordering jegens de leverancier te voldoen indien hij de mogelijkheid heeft om het hout te verwerken en de tuinhuisjes vervolgens te verkopen. Juridisch-technisch komt dit waarschijnlijk op het volgende neer 13. Naast de opschortende voorwaarde van volledige betaling zal de doorlevering aan een derde als twee opschortende voorwaarde worden beschouwd. Op het moment waarop de koper het goed doorlevert, wordt de opschortende voorwaarde vervuld, zodat de koper eigenaar en derhalve beschikkingsbevoegd is en zodoende (vrij van eigendomsvoorbehoud van de verkoper) kan doorleveren aan de afnemer 14. Dit alles dient evenwel expliciet door partijen te zijn overeengekomen. Het enkele feit dat het goed bestemd is om te worden doorgeleverd, rechtvaardigt geen 8 HR , NJ 1974, 346 (Nationaal Grondbezit/Kamphuis). 9 Omdat reeds aan alle vereisten voor levering is voldaan, staat art. 35 Fw de voltooiing van de overdracht niet in de weg. 10 Reehuis 1998, nr HR 8 juni 1973, NJ 1974, 346 (Nationaal Grondbezit/Kamphuis). 12 Ook wel geclausuleerd eigendomsvoorbehoud genoemd. 13 Veelal zal de juridisch-technische kant niet omschreven zijn in de algemene voorwaarden of de koopovereenkomst tussen partijen. Vaak wordt immers slechts een beding worden opgenomen in de trant van de koper is gerechtigd tot verdere vervreemding van de onder eigendomsvoorbehoud geleverde goederen. 14 R. Zwitser 1996, p en, p

17 inbreuk op het eigendom van de verkoper 15. De mogelijkheid om bevoegdelijk door te kunnen leveren dient volgens de Hoge Raad derhalve afgeleid te worden uit de overeenkomst tussen de leverancier en de koper. Een en ander toegepast op de casus levert de volgende situatie op. La Glorieta zal in beginsel niet bevoegd zijn tot overdracht van de huisjes en het hout zolang de koopprijs daarvoor niet (volledig) is voldaan. Hiervan kan in de overeenkomsten met haar leveranciers van worden afgeweken. Met leverancier X kan overeengekomen worden dat de kant-en-klare tuinhuisjes vrij van eigendomsvoorbehoud overgedragen mogen worden. Doorlevering van de huisjes aan een tuincentrum heeft derhalve tot gevolg dat het eigendomsvoorbehoud van Leverancier X komt te vervallen. De bonafide koper die zich geconfronteerd ziet met een ten tijde van de levering beschikkingsonbevoegde verkoper kan eveneens een beroep doen op art. 3:86 lid 1 BW, waarin expliciet naar art. 3:91 BW wordt verwezen. Laten we wederom terugkeren naar de casus. Dit keer is La Glorieta niet bevoegd om de door Leverancier X onder eigendomsvoorbehoud geleverde goederen vrij van eigendomsvoorbehoud aan derden door te leveren. In faillissement van La Glorieta zou in dat geval de leverancier mogelijkerwijs de (onbewerkte) goederen bij het tuincentrum terug kunnen halen. Het eigendomsvoorbehoud is dan immers bij wederverkoop niet teniet gegaan. Het tuincentrum rest als derde dan nog slechts een beroep op de algemene derdenbeschermingsregeling van art. 3:86 lid 1 BW. Voor een geslaagd beroep op deze bepaling is vereist dat het tuincentrum ten tijde van de voltooiing van de levering te goeder trouw was ten aanzien van de beschikkings(on)bevoegdheid van La Glorieta 16. Uit het Hoogovens/ Matexarrest blijkt te kunnen worden afgeleid dat dit vrij snel wordt aangenomen, de koper heeft namelijk geen onderzoeksplicht ten opzichte van de koper. In deze uitspraak kon de derde zelfs ondanks wetenschap van het eigendomsvoorbehoud tussen leverancier en koper, een geslaagd beroep op derdenbescherming doen 17. Deze uitspraak lijkt echter gedateerd omdat tegenwoordig doorgaans een uitgebreid eigendomsvoorbehoud bedongen wordt. Ik zal hier in hoofdstuk drie verder op in gaan. In geval van deconfiture van de verkoper zal de koper zijn recht behouden om het uitstaande bedrag aan de curator te voldoen, zodat de koper ondanks faillissement de volledige eigendom kan verwerven. 15 HR , NJ 1993, 623 (Hinck/Van der Werff & Visser/ Love- Love). 16 Asser/Van Mierlo & Van Velten 3-VI* 2010 rn Idem. Uit recente (lagere) rechtspraak blijken evenwel alle omstandigheden te worden meegewogen in de beoordeling of een derde recht heeft op de bescherming van art. 3:86 lid 1 BW. Zie bijvoorbeeld Rechtbank Rotterdam, 14 juli 2010, LJN BN

18 Beschikking over voorbehouden eigendom Over de mogelijkheid van de koper om over de geleverde goederen te beschikken, is in de loop der jaren veel gediscussieerd. De vraag is onder meer van belang voor de mogelijkheid van de koper tot overdracht of verpanding van het voorbehouden eigendom. Volgens de meeste auteurs moet het eigendom van goederen onder opschortende en ontbindende voorwaarde beide als zakenrechtelijk recht worden gezien 18. Anderen hangen de engere uitleg aan die het naar Nederlandse recht ondeelbare eigendomsrecht in strijd achten met de voorgenoemde zienswijze 19. Voor juist wordt momenteel aangenomen dat de koper in goederenrechtelijke zin over zijn voorbehouden eigendom kan beschikken. Hij is gerechtigd tot overdracht ervan, echter met dien verstande dat als gevolg van het nemo-plusbeginsel 20 slechts het voorwaardelijk eigendom kan worden overgedragen. Opmerking verdient nog dat de overdracht in ieder geval niet kan afdoen aan de rechten die de verkoper zich ten aanzien van de goederen heeft voorbehouden. Niet zelden krijgt men te maken met een samenloop van (bij voorbaat gevestigde) pandrechten en eigendomsvoorbehoud. Ook hier geldt dat de koper in beginsel niet bevoegd is tot verpanding van het voorbehouden eigendom. Bescherming voor de pandnemer is slechts mogelijk indien er sprake is van een vuistpand, zo blijkt uit art. 3:238 BW. Nu er echter doorgaans sprake zal zijn van een stil pandrecht, zal de pandnemer dus meestal aan het kortste eind trekken Positie van de verkoper Krachtens art. 5:1 BW is eigendom het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben. Als eigenaar van de goederen lijkt de vervreemder in eerste instantie dus een sterke positie ten opzichte van de geleverde goederen te behouden. Zo blijft hij onder andere bevoegd om over de goederen te beschikken en derhalve over te gaan tot overdracht en bezwaring ervan. Gedeeltelijke overdracht van de goederen aan een derde behoort tevens tot de mogelijkheden. De derde wordt in dat geval medeeigenaar van het voorbehouden eigendom 22. Het nemo-plusbeginsel beschermt evenwel ook de koper tegen inbreuk door de verkoper op de door haar verworven rechten. De vervreemder is immers slechts eigenaar onder de ontbindende voorwaarde van nietvoldoen van de tegenprestatie. De ontbindende voorwaarde heeft derhalve goederenrechtelijke betekenis in de zin dat het tegen een ieder kan worden ingeroepen. 18 Reehuis 1998, nrs 35 en 42., Goederenrecht 2007 (Beren-Rankschot) nr. 493 en Asser/Van Mierlo & Van Velten 3-VI* 2010 rn Zie o.a. R.D.Vriesendorp 1998, p. 85 en Nemo-plusbeginsel: Niemand kan meer rechten overdragen dan hij zelf heeft. 21 Asser/Van Mierlo & Van Velten 3-VI* 2010 rn HR 28 april 1989, NJ 1990, 252 (van Essen/ NMB; Puinbreker-arrest). 18

19 Toepassing op de casus moge dit verduidelijken. Leverancier X wil een aantal huisjes die reeds onder eigendomsvoorbehoud aan La Glorieta zijn geleverd, overdragen aan een derde-inkoper. Hij is hier in beginsel toe bevoegd. Echter, uit het Nemo-plusbeginsel vloeit voort dat leverancier X slechts de voorbehouden eigendom van de huisjes aan de (derde-)inkoper kan overdragen. De nieuwe derde-verkrijger verliest dientengevolge de eigendom zodra La Glorieta aan al haar verplichtingen jegens leverancier X heeft voldaan. Een beroep op art. 3:86 lid 1 BW staat echter nog open voor de derde-verkrijger. Het zal de derde evenwel in de regel niet gemakkelijk afgaan om de goede trouw aan te tonen, omdat de goederen zich ten tijde van de levering doorgaans niet meer onder de leverancier bevinden. In tegenstelling tot andere voor de (Nederlandse) zekerhedenpraktijk van belang zijne rechten zoals het hypotheek- en pandrecht, heeft het eigendomsvoorhoud overigens niet het karakter van een afhankelijk of nevenrecht. Indien een door middel van een eigendomsvoorbehoud gesecuriseerde vordering wordt gecedeerd, dan gaat het eigendomsvoorbehoud niet van rechtswege over op de cessionaris 23. Dit betekent voor de casus het volgende. Indien leverancier X haar vordering op La Glorieta aan een bank cedeert, dan zal de bank het eigendomsvoorbehoud niet jegens La Glorieta kunnen inroepen Faillissement van de koper Een faillissement van de koper is bij uitstek de situatie waarin de leverancier de vruchten plukt van zijn bedongen eigendomsvoorbehoud. Heeft de verkoper zich namelijk het eigendom van de goederen voorbehouden, dan blijven de goederen buiten de faillissementsboedel en kunnen ze op grond van art. 5:2 BW door hem worden gerevindiceerd. Alvorens de verkoper hiertoe gerechtigd is, zal hij de curator echter in de gelegenheid moeten stellen om alsnog de volledige vordering te voldoen zodat de (failliete) koper alsnog de volledige eigendom van de goederen te verwerven. Het eigendomsvoorbehoud levert de koper dus de facto een separatistenpositie op. Alle leveranciers die hun goederen aan La Glorieta onder eigendomsvoorbehoud hebben geleverd, kunnen van de curator volledige betaling of restitutie van de goederen eisen. De verkoper dient evenwel rekening te houden met de afkoelingsperiode. In dat geval zou het bodemvoorrecht van de fiscus namelijk nog wel eens roet in haar eten kunnen gooien Einde van het eigendomsvoorbehoud In lid 3 van art. 92 BW worden de mogelijkheden opgesomd die het eigendomsrecht teniet doen gaan. Naast de voldoening van de verschuldigde prestatie gaat het eigendomsvoorbehoud teniet doordat de verkoper er afstand van doet ingevolge art. 6: HR 18 februari 1994, NJ 1994, 462 (Nijverdal Ten Cate/ Mr. Wildervank q.q.), Reehuis 1998, nr Reehuis 1998, nr

20 BW, dan wel door verjaring of schuldeisersverzuim in de zin van art. 6:60 BW. Het eigendomsvoorbehoud vervalt tevens zodra de goederen hun zelfstandigheid verliezen ten gevolge van natrekking, vermenging of zaakvorming krachtens respectievelijk de artt. 5:3, 5:15 en 5:16 BW Uitoefening van het eigendomsvoorbehoud buiten faillissement De vraag wanneer de verkoper zijn goederen rechtens kan terugeisen moet primair beantwoord worden aan de hand van de overeenkomst en of de algemene voorwaarden zoals die tussen partijen is of zijn tot stand gekomen. Indien tussen partijen niets werd overeengekomen, dient te worden aangenomen dat bij (definitieve) terugname van de goederen de onderliggende overeenkomst van rechtswege wordt ontbonden. Krachtens art. 6:265 lid 2 BW is hiervoor verzuim vereist. Dikwijls zal het voorkomen dat reeds een deel van de koopprijs aan de verkoper is voldaan. Op grond van art. 6:271 BW zijn partijen in zulks geval gehouden de reeds verrichte handelingen ongedaan te maken. De goederen zullen aldus terug aan de eigenaar ter hand moeten worden gesteld en het reeds betaalde bedrag zal door de verkoper dienen te worden gerestitueerd. Een interessante vraag is of revindicatie zonder ontbinding van de onderliggende overeenkomst mogelijk is. Een positieve beantwoording van deze vraag leidt er immers toe dat het eigendomsvoorbehoud als pressiemiddel jegens de koper kan worden ingezet. Algemeen wordt aangenomen dat terugname, mits dit een tijdelijk karakter heeft, gerechtvaardigd is. Hiervoor is dan wel minstens een tekortkoming of dreigende tekortkoming van de koper vereist 26. Definitieve terugname en ontbinding heeft tot gevolg dat de verkoper weer vrijelijk over zijn eigendom kan beschikking, hij is derhalve niet verplicht tot executie. 25 Zie hierover verder hoofdstuk Naar analogie van pandrecht 3:237 lid 3 stil pandrecht, Reehuis 1998, nr