OMGAAN MET WHIPLASH GRATIS

Transcriptie

1 OMGAAN MET WHIPLASH GRATIS Auteur: Karsten Aantal pagina's: 256 pagina's Verschijningsdatum: Uitgever: Elmar EAN: Taal: nl Link: Download hier

2 Hoe om te gaan met whiplashklachten

3 Kennissite gemaakt door professionals en ervaringsdeskundigen sámen. Erkend door universiteiten, Hoge Scholen, zorgprofessionals en patiëntenorganisaties. Hoe kan ik dat uitleggen? Een woord die mijn bestaan dagelijks beïnvloedt, die mijn leven een andere draai heeft gegeven na het ongeluk. Ik heb een aanrijding gehad, op kerstavond Lange tijd lag de nadruk op de zichtbare schade, lichamelijk. Wervels, ribben en bekken moesten weer op hun plek worden gezet. Een zekere mate van voorzichtigheid omdat mijn gezonde lichaam niet meer zo sterk was als voorheen en ik er niet meer als voorheen op kon vertrouwen. En de cognitieve klachten? Niet op woorden kunnen komen, concentratie- en coördinatieproblemen, lezen was lastig omdat de letters wiebelden, tv kijken was vermoeiend omdat je het beeld én verhaal moet volgen, een telefoongesprek voeren maakte me bekaf en nadien kon ik me niet meer herinneren wat er gezegd was, et cetera.. Acht jaar later en nog steeds is het lastig om in openbare ruimtes te zijn ik word moe van alles wat buiten de deur gebeurd aan geluiden en beeld. Mijn emmer raakt snel vol en het enige wat helpt is rusten: ogen en oren dicht, ontspannen in absolute stilte. Alhoewel ik ermee heb leren leven en ik desondanks veel onderneem, ontkom ik er niet aan om me geregeld moedeloos te voelen. In een stil huis, met oorsuizingen, hoofdpijn, last van nek en schouders, duizelingen en soms misselijk. Uit eten? Daar moet ik niet aan denken! Whiplash is geen diagnose maar een verzamelnaam voor klachten die kunnen zijn ontstaan door een plotselinge heen-en-weerbeweging van het hoofd en de nek; in de volksmond wordt dit een whiplash genoemd. Een aan whiplash gerelateerde aandoening is geen ziekte maar een syndroom. Een syndroom is een combinatie van samenhangende verschijnselen een symptomen-complex waarvan de oorzaak nog niet bekend is. Bij een groot deel van de mensen die een whiplash hebben doorgemaakt gaan de klachten vanzelf voorbij. Wanneer de klachten na 6 maanden nog niet voorbij zijn spreekt men van het late whiplash syndroom. Tot nu toe wordt die therapie alleen structureel toegepast in een setting die, doordat deze meestal niet vergoed wordt door ziektekostenverzekeraars, in de praktijk alleen beschikbaar is als een instantie bereid is de kosten te betalen. De rol van de bedrijfsarts, de verzekeringsgeneeskundige en de medisch adviseurs betrokken bij de claim blijven in deze les onbelicht, maar duidelijk moge zijn dat hun bemoeienis soms van groot belang is. De potentieel ziekmakende effecten van de claim, met de voor patiënten uiteindelijk zeer nadelige, meestal slachtofferrolbevestigende jurisprudentie op basis van inadequate medische informatie, is een bron van zorg. Uit deze informatie valt af te leiden waardoor het zo slecht afliep met patiënt A en zo goed met patiënt B, en wordt het begrijpelijk dat niet aangetoond werkzame therapieën uitgevoerd en voorgeschreven blijven. Dames en Heren, over whiplash is al veel geschreven en nog veel meer zal volgen. Er is geen voor de hand liggende medische reden te bedenken waarom een ongeval dat niet leidt tot directe en objectiveerbare medische schade blijvende gevolgen zou moeten hebben. Toepassen van de juiste therapie lijkt vooral te bestaan uit het achterwege laten. Preventieve activiteiten bestaan niet zozeer uit aanpassing van vervoermiddelen nog nooit waren auto's zo rijkelijk voorzien van hoofdsteunen, airbags en kreukelzones, en nog nooit kwam de chronische whiplash zo vaak voor als wel uit geruststellende uitleg en adviezen. Vaak zult u een belangrijke inspanning moeten leveren om de gecompliceerde whiplashknoop te ontwarren. Daar staat tegenover dat u als arts enigszins beschermd lijkt te zijn tegen het krijgen van het postwhiplashsyndroom, mogelijk doordat artsen minder de neiging hebben de acute verschijnselen na een whiplashtrauma als iets ernstigs te zien. Kortbeek LHThS. Ned Tijdschr Geneeskd; Wijngaarden GK van. Functional somatic syndromes. AnnIntern Med ; Thebest approach to the problem of whiplash? One ticket to Lithuania, please. Clin Exp Rheumatol ; Functional somaticsyndromes: one or many? Lancet ; Conservative treatment for whiplash Cochrane review. The CochraneLibrary. Issue 1. Oxford: Update Software; Spine ;20 8 Suppl :1SS. Ferrari R. The whiplash encyclopedia. Gaithersburg, Md. Pain after whiplash: a prospective controlled inception cohort study. JNeurol Neurosurg Psychiatry ; Early interdisciplinary rehabilitation programmefor whiplash associated disorders. Disabil Rehabil ; Ferrari R, Russell AS. The whiplash syndrome common sense revisited. J Rheumatol ; Turk DC. Clin J Pain; Behandelingsstrategieën bij somatoforme stoornissen. Houten: BohnStafleu Van Loghum; Results ofa multimodal treatment program for patients with chronic symptoms after awhiplash injury of the neck. Spine ; Effectieve hulp aan somatiserendepatiënten. Med Contact ; Doorbreek de vicieuze cirkel. Physician resistance tothe late whiplash syndrome. Overslaan en naar de inhoud gaan. Home Artikelen Klinische les. Delen Facebook Twitter LinkedIn. Whiplash kan iedereen overkomen Ik ben veel met bloemen bezig en doe vrijwilligerswerk. Zo ben je toch nog een beetje met mensen bezig. Mijn dagen zijn hiermee gevuld. Nu gaat het huishouden natuurlijk ook niet zo snel. Als ik wat heb gedaan, moet ik even rusten. Stofzuigen gaat kamer voor kamer. Soms ga ik over mijn grenzen. Dan krijg ik veel pijn en kramp. Maar als het maar voor iets leuks is geweest, vind ik het niet zo erg. Voor hem is het ook best moeilijk, ik kan veel niet meer en ik ben een andere vrouw geworden. Ik voel me niet meer de gezellige Lukie die ik was. Alles moet gepland worden. Dat is moeilijk, maar het is ook goed zo. Ik heb mijn leven opnieuw ingericht en het is best leuk zo. Boos ben ik niet. Ik ben ook niet zo'n mens dat makkelijk boos wordt. Ik ben ook nooit boos geweest op de man die me aanreed. Maar ik word wel heel verdrietig van dergelijke uitspraken. En het doet pijn. Door artsen die zich zo instellen kan het fout gaan. Als mijn klachten meteen serieus waren genomen, was het misschien zo ver niet gekomen. Nroxy 13 december Ik heb bijna 6 maand geleden een accident gehad met whiplash tot gevolg. Had hoofdpijn en nog altijd elke week 4 tot 5 keer. Stijve en pijnlijke nek en last in mijn rug is sindsdien ook erger. Had daarvoor al in het begin van het jaar thuis gezeten met een zware hernia en vernauwing van mijn ruggenmergkanaal aangeboren. Nu sinds een 6 tal weken last beginnen krijgen heel heftig in mijn schouder. Soms krijg ik hem niet meer omhoog en 's nachts vaak wakker van de pijn. Naar de huisarts en die zei me dat het kon zijn van het accident. Gisteren dus CT-scan laten nemen met contrast en niets op te zien. Dokter denkt nu iets aan de spieren maar zitten met onze handen in onze haren. Nu dankzij het contrast ook nog eens een ontstekking op schouder en bovenarm met als gevolg nog meer pijn die niet uit te houden is en bewegingsbeperking.

4 Is mijn rechterarm en dus ook mijn dominante arm. Ik ben al naar de arts van de verzekering moeten gaan en moet nu binnenkort nog eens terug. Zou dus wel graag meer weten tegen die tijd. Iemand dit ook voorgehad na kop-staart aanrijding?? Goed functioneren kan ik helaas niet meer en heb ook veel hoofdpijn en nekpijn. Ik heb vaak ook het gevoel dat mijn hoofd te zwaar is voor mijn nek. Verder heb ik nu ook vaak door alle beschadigingen, dat mijn nekspieren trillen en kan ik mijn hoofd niet stil houden. Ook dat heb ik eraan over gehouden. Ik ben wel goed geholpen door de advocaat, maar desondanks heeft mijn zaak nog 7,5 jaar geduurd daar de tegen partij zo dwars zat. Je kunt er toch niks van zien, dus zal het wel meevallen wordt er dan gezegd. Net zoals nu dat ook nog veel mensen zeggen in mijn omgeving. Dat is zo frustrerend. Ik probeer alle dagen mijn best te doen, maar dan gaat het echt niet meer en dan lig ik weer een paar dagen doodziek op bed. Ja je komt er helaas nooit weer van af, het blijft je achtervolgen helaas, maar we doen ons best. Tony 7 juni Ik heb al twee maanden een whiplash. Ik herken alles wat je zei. Bij mij wordt het steeds erger, ik had een van de beste geheugen ter wereld en onthield echt alles voor lange tijd. Sinds dat ongeluk loopt mijn geheugen steeds achteruit en ik vergeet best veel dingen. Zonder pijnstiller Tramadol ga ik dood van pijn. Ik ben altijd mentaal en fysiek heel sterk geweest en pro sporter geweest. Soms denk ik als een jaar zo door ga dan hoef ik niet meer te leven. Ik heb 2 prachtige kinderen en ze zijn nog te jong om hun vader te missen. Mensen, alsjeblieft, niet meer zeggen dat whiplash tussen je oren zit. Whiplash neemt jou leven van jou af. Na een trage whiplash ben je een totaal ander mens fysiek en mentaal. Katrien 6 juni Beste Renée, Welke behandeling heeft jou dan uiteindelijk geholpen. Ik sukkel al meer dan drie jaren met de klachten en de spier- migrainepijn zijn ondraaglijk geworden. Ik heb alle mogelijk behandelingen al geprobeerd en operaties maar niks helpt. Het is zo pijnlijk dat ik niet meer verder kan. De pijn is zo overheersend dat ik geen uitweg meer zie. Hoi Katrien, Als er verder geen schade is zoals breuken en verplaatsing van wervels e. Het is verstandig om tegen de pijn en het loskomen van de spieren tegelijkertijd magnesium te nemen. Zelf heb ik vloeibare magnesium. Na 11,5 jaar lijden heb ik eindelijk mijn leven weer terug. Van uitzichtloos naar vol in het leven staan. Jolanda 14 september Hoi, Bij mij is het precies hetzelfde verhaal mijn eerste en twee nekwervels zijn flink beschadigd. Ben hierdoor vergeetachtig, kan geen licht drukte enz. Het schrijven of lezen is dramatisch en dan heb ik het nog niet gehad over een gesprek voeren, een grote ramp. Alle medische behandelingen doorlopen eind resultaat is niet meer te helpen.. Nu heb ik een afspraak staan bij het UWV omdat de klachten niet minder zijn geworden. Jo 1 juni Mijn verhaal is precies zoals die van jouw gelopen. Heb alle specialisten enz. Doorlopen en gevraagd om hulp. Het is nu 3 jaar geleden. Van een actieve vrouw met een fulltime job, ben ik nu het tegen voorgestelde. Vergeet alles. Soms loop ik of ik dronken ben. Kan geluid en licht erg slecht verdragen laat staan een groep mensen bij elkaar. Mijn schrijven lezen tv kijken achter de pc zitten is verleden tijd. Dagelijks zoveel pijn dat ik niet weet waar ik het moet zoeken. Op 2 februari is mijn WGA afgelopen en slaat de stress toe. Maar te veel spanning zorgt ervoor dat ik letterlijk inval. Wie heeft Voor mij nog een advies. Renee 25 november Hallo, ook ik heb een whiplash na een kopstaart. Veel klachten, elke dag hoofdpijn, geen concentratie, slecht zicht met pijn in oog, moe, altijd pijn in nek en schouders. Maar ik heb hoop, ik ben onder behandeling met een nieuwe techniek die zij toepassen. Na de eerste behandeling voelde ik dat ik meer kracht had in mijn nek ik heb altijd het gevoel dat mijn hoofd te zwaar is voor mijn nek. Je bent wel na elke behandeling heel moe en misselijk, maar ik merk toch verbetering ondanks die vervelende bijwerking. Mijn therapeut heeft ook goed resultaat met mensen die al 20 jaar klachten hebben. Ik wilde het even delen omdat ik weet hoe moeilijk het is om de juiste behandeling te vinden. Ik mocht bijvoorbeeld niet beginnen met revalideren in een bepaald revalidatiecentrum, omdat ik niet belastbaar genoeg ben. Gelukkig heb ik deze behandeling gevonden. Ik hoop dat het jullie misschien ook helpt. Voor mijn slechte zicht ga ik binnenkort naar het een neurovisueel centrum. In Nederland in het ziekenhuis alle onderzoeken gedaan maar er komt niets uit. Tijdens het gesprek met het Neurovisueel centrum merkte ik meteen dat ze mijn klachten herkennen, ze gaven ook aan dat ze met een speciale bril mijn ogen rust kunnen geven. Fixatie disparate heet het en het komt vaak voor na een whiplash. Wie weet heeft iemand hier ook nog wat aan. Kosten hiervan worden vergoed, de nieuwe behandeling helaas niet. Groetjes en sterkte Renée. Linda 8 juli Hai Renée, Fijn en tegelijk confronterend om hier zoveel herkenning te lezen. De zorg voor whiplashpatiënten zou zoveel beter moeten zijn in Ik ben erg benieuwd naar de nieuwe behandeling waar je over schrijft. Hoe heet de behandeling en wat houdt het in? Kim 5 december Hoi, Je geeft aan dat jouw therapeut ook goed resultaat heeft met mensen die al twintig jaar klachten hebben. Myaz 2 oktober Het is net of ik word beschreven in de verhalen. Het is nu bijna drie jaar geleden en heb er nog steeds heel erg veel last van. Ik weet het gewoon niet meer. Meeste mensen inclusief de specialisten denken dat het allemaal wel meevalt en dat alles tussen de oren zit. Ik word niet begrepen, de enige die mij of ons kunnen begrijpen zijn de mensen die het ook meemaken. Ik hoop dat jullie allemaal weer kunnen genieten van jullie leven. Rinus 1 augustus Goed om te horen dat ik zeker niet de enige ben. Ben in oktober aangereden van achteren en op mijn voorganger geduwd. Ik heb nog elke dag pijn nek en schouder. Ik herken alles wat je zegt, ik ben veranderd in alles. Ik heb ook nog ptss opgelopen. Heb totaal twintig injecties in hoofd en nek gehad maar niks helpt. Ga niet heel lang door als je je geweldig voelt. Op die manier werk je een terugslag in de hand. Blijf niet zoeken naar het botje dat scheef zit, de zenuw die afgeklemd wordt, de hersenbeschadiging die je misschien wel hebt. Over het algemeen is er niets te vinden. Alleen door aanpassen van je levensstijl krijg je de regulering van je vegetatieve zenuwstelsel weer op orde. Vermijd de woorden: altijd, steeds maar, nooit. Probeer preciezer uit te drukken wat je bedoelt. Een brug naar een nieuw toekomst. Wat je moet doen om succesvol met whiplashklachten om te gaan 1. Blijf actief. Zoek uitdagingen. Zoek de dingen waarin je plezier hebt, die nog wel kunnen. Doe fysieke dingen. Zorg dat je af en toe je bloed voelt stromen. Denk aan je conditie. Schenk aandacht aan je benen, je voeten en de rest van je lijf. Maak een lijstje van de activiteiten die je energie opleveren. Let op je grenzen.

5 "Een whiplash heeft veel invloed op mijn leven" Maak een onderscheid tussen micro-pauzes, mini-pauzes en echte grotere pauzes. Bedenk dat het ongeval geweest is, verleden tijd, je maakt niet opnieuw schade als je je slecht voelt en toch je dagelijkse dingen doet. Wees aardig voor jezelf. Bedenk wat dat betekent. Maak onderscheid tussen de korte termijn en de lange termijn. Geef jezelf toestemming af en toe eens hartgrondig te klagen. Dat lucht op. Reserveer van tevoren een bepaalde tijd hiervoor en houd je ook aan die tijd. Besteed aandacht hoe je in het leven staat. Het kan je veel opleveren. Ga niet heel lang door als je je geweldig voelt. Op die manier werk je een terugslag in de hand. Erkend door universiteiten, Hoge Scholen, zorgprofessionals en patiëntenorganisaties. Hoe kan ik dat uitleggen? Een woord die mijn bestaan dagelijks beïnvloedt, die mijn leven een andere draai heeft gegeven na het ongeluk. Ik heb een aanrijding gehad, op kerstavond Lange tijd lag de nadruk op de zichtbare schade, lichamelijk. Wervels, ribben en bekken moesten weer op hun plek worden gezet. Een zekere mate van voorzichtigheid omdat mijn gezonde lichaam niet meer zo sterk was als voorheen en ik er niet meer als voorheen op kon vertrouwen. En de cognitieve klachten? Niet op woorden kunnen komen, concentratie- en coördinatieproblemen, lezen was lastig omdat de letters wiebelden, tv kijken was vermoeiend omdat je het beeld én verhaal moet volgen, een telefoongesprek voeren maakte me bekaf en nadien kon ik me niet meer herinneren wat er gezegd was, et cetera.. Acht jaar later en nog steeds is het lastig om in openbare ruimtes te zijn ik word moe van alles wat buiten de deur gebeurd aan geluiden en beeld. Mijn emmer raakt snel vol en het enige wat helpt is rusten: ogen en oren dicht, ontspannen in absolute stilte. Alhoewel ik ermee heb leren leven en ik desondanks veel onderneem, ontkom ik er niet aan om me geregeld moedeloos te voelen. In een stil huis, met oorsuizingen, hoofdpijn, last van nek en schouders, duizelingen en soms misselijk. Uit eten? Daar moet ik niet aan denken! Me in de drukte begeven van de supermarkt idem! De behandeling van niet-objectiveerbare nekklachten na een ongeval hangt af van de tijd die sinds het ongeval verstreken is. Acute nekklachten na een ongeval die niet berusten op een aantoonbare afwijking, kennen een zeer gunstige prognose. Presenteert een patiënt zich binnen uren tot dagen met nekklachten na een ongeval, dan is vaak op basis van de anamnese en het lichamelijk onderzoek al een diagnose te stellen. Voor aanvullend onderzoek is slechts plaats als dat om medische redenen noodzakelijk is. Veelal zal men concluderen dat er een contusie dan wel een overrekking van weke delen is zonder aantoonbare structurele schade. In dat geval volstaat het advies gedoseerde rust te nemen voor enkele dagen met zo nodig pijnstilling; ook dient feitelijk juiste, geruststellende voorlichting gegeven te worden, bestaande uit het advies de nek in de loop der dagen weer in toenemende mate normaal te gebruiken. Er is geen aanwijzing dat welke andere behandeling ook in deze fase werkzaam is. Mocht u begeleiding door een fysiotherapeut aangewezen achten, vergewis u er dan van dat deze adviseert over beweging en houding, en niet anders behandelt dan met oefentherapie. U zou de vinger aan de pols kunnen houden door de patiënt opnieuw op het spreekuur te laten komen of de fysiotherapeut vooraf te bellen. Te vaak mondt een goedbedoelde verwijzing uit in frequente behandelsessies met massage en toepassing van apparaten, of verhandelingen over scheefstaande wervels, omdat de fysiotherapeut ook manueel therapeut blijkt te zijn. Zijn de klachten niet binnen enkele weken verdwenen of zodanig verbeterd dat ze in het dagelijks leven geen wezenlijk probleem meer vormen, dan dreigt de overgang naar het chronische postwhiplashsyndroom. Deze overgang en de behandeling daarvan zijn interessant door de veelheid aan medische en niet-medische aspecten. Voor het vaak uitgebreide klachtenpatroon zult u eerst een differentiaaldiagnose willen opstellen. Whiplash kent geen specifieke klachten, terwijl de gepresenteerde klachten behoren tot de meest voorkomende binnen de Nederlandse bevolking. De differentiaaldiagnose is dan ook lang en kent diagnosen op het gebied van vele medische specialismen. Op orthopedisch gebied dient overwogen te worden nekpijn door houdingsproblematiek en overbelasting. Neurologisch komen vooral letsels van het perifere zenuwstelsel wortelavulsie, plexuslaesie en ziekten van het centrale zenuwstelsel in aanmerking. Op psychiatrisch gebied zijn de voornaamste aandachtsgebieden somatisatie, een somatoforme stoornis, een aanpassingsstoornis, een pijnstoornis, depressie, angst met lichamelijke uitingen, conversie en simulatie. Verifieerbare diagnosen op kno- en oogheelkundig gebied zijn zeldzaam. Bij de meeste patiënten zal men concluderen dat er geen medische afwijkingen in strikte zin zijn. De chronische klachten komen dan voort uit een gedragsmatige reactie. Factoren die daarbij een rol spelen, zijn bijvoorbeeld de verwachting die de patiënt heeft om na een aanrijding whiplashsymptomen te krijgen als gevolg van de media-aandacht voor dit verschijnsel, het opwekken en versterken van die symptomen door inadequate medische en paramedische behandeling, suggestibiliteit en de bevestiging van invaliditeit en beperkingen door behandelend en controlerend artsen. Als een patiënt bij u komt, vraag dan waarom hij of zij komt. Voelt hij behoefte aan nader onderzoek, bespreek dan wat de waarde is van dergelijk onderzoek. Lijkt de aanleiding voor de komst een letselschadeclaim te zijn, dan is uw behandeling waarschijnlijk weinig zinvol. Is de patiënt wellicht teleurgesteld in andere behandelaars? Vraag u ook af waarom de patiënt ú bezoekt en wat dat u doet. Raakt u geïrriteerd door die moeilijk verklaarbare klachten? Of bevinden zich in uw praktijk juist vele whiplashpatiënten, ook uit ver van uw praktijk gelegen plaatsen, en voelt u zich daardoor gevleid? Is de patiënt bij u op zoek naar erkenning? Houd er rekening mee dat de patiënt meestal een eigen agenda, wensen en verwachtingen heeft bij het bezoek. In het laatste geval dient u ruim de tijd te nemen voor uw patiënt en goed op de hoogte te zijn van de relevante literatuur, die omvangrijk en nog volop in ontwikkeling is. Bezie tenslotte kritisch het resultaat van de door u ingestelde behandelingen. Wie is de patiënt die tegenover u zit? Is het om enkele kernachtige voorbeelden te noemen de jarige hardwerkende man met verspreide artrose die alleen klaagt over zijn nek, de jarige manipulerende vrouw met twee kinderen die in een ontslagprocedure zit, of de jarige passieve vrouw zonder ziekte-inzicht die al jaren somatoforme klachten kent en geheel de slachtofferrol heeft aangenomen? Waaruit bestaat de medische voorgeschiedenis van de patiënt? Hoe staat deze tegenover zijn of haar klachten en hoe gaat hij of zij daarmee om? Wordt de whiplashproblematiek bewust of onbewust aangevoerd om het eigenlijke, werkelijke probleem te overdekken? Na het doorlopen van deze arbeidsintensieve, doch noodzakelijke exercitie kunnen wij ons zetten aan de behandeling van de chronische whiplashpatiënt.

6 Als wij eerlijk zijn, moeten wij erkennen dat geen van de huidige behandelwijzen die het ongeval centraal stellen als veroorzaker van een chronisch whiplashsyndroom, vruchten afwerpt. Ook therapieën zoals die gewoonlijk gegeven worden in revalidatieklinieken, gespecialiseerde whiplashcentra of klinieken voor niet-aangeboren hersenletsel zijn niet aangetoond werkzaam. Het lijkt derhalve juist deze behandelwijzen te staken of slechts onder wetenschappelijk gecontroleerde condities in een experimentele setting te doen plaatsvinden. Met de whiplashpatiënt die lange tijd na een ongeval nog klachten uit zonder dat objectiveerbaar letsel wordt gevonden, is iets bijzonders aan de hand. Voorzover bekend zit dat bijzondere niet in een organische beschadiging. Als u voorafgaand aan de daadwerkelijke behandeling de eerder genoemde aandachtspunten langsloopt, zult u waarschijnlijk aanknopingspunten vinden om een op deze specifieke patiënt toegespitste behandeling in te zetten. Voorbeelden van die aandachtspunten zijn overbelasting in het privé-leven of op het werk u kunt dan de patiënt advies geven respectievelijk naar een bedrijfsarts verwijzen, of evidente psychopathologische stoornissen dan is verwijzing naar psycholoog of psychiater aangewezen. Neem niet alleen de patiënt serieus, maar ook uzelf: leg uit dat nekpijn na autorijden of een woordvindingsstoornis vrijwel nooit een pathologisch proces representeert. Vaak vergeet de patiënt dat er vóór het ongeval ook klachten waren en dat er na het ongeval vele niet met het ongeval samenhangende welzijnsverminderende gebeurtenissen kunnen zijn opgetreden.