Bouwschoolverlaters. Rendement en arbeidsmarktrelevantie van bouwopleidingen

Transcriptie

1 Bouwschoolverlaters Rendement en arbeidsmarktrelevantie van bouwopleidingen

2

3 Bouwschoolverlaters

4 Het auteursrecht voor de inhoud berust geheel bij de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw. Overnemen van de inhoud (of delen daarvan) is uitsluitend toegestaan met schriftelijke toestemming van het EIB. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld. November 2012

5 Bouwschoolverlaters Rendement en arbeidsmarktrelevantie van bouwopleidingen M.H. Vrolijk, MSc

6

7 Inhoudsopgave Conclusies op hoofdlijnen 7 1 Inleiding Achtergrond Doel en onderzoeksvragen Opbouw van het rapport 9 2 Van school naar baan Onderwijs en bouwkundige opleidingen Typen schoolverlaters Een economisch perspectief 13 3 Werkwijze Verzameling van gegevens Controle en bewerking van gegevens Analyse van gegevens 16 4 Arbeidsmarktpositie Gediplomeerde bouwschoolverlaters Ongediplomeerde bouwschoolverlaters Bouwschoolverlaters Arbeidsmobiliteit 20 5 Baanzoekduur Rendement Arbeidsmarktrelevantie Invloed van individuele aspecten 25 6 Salaris Rendement Arbeidsmarktrelevantie Invloed van individuele aspecten 28 7 Kwalitatieve oordelen van bouwschoolverlaters Rendement Arbeidsmarktrelevantie 33 Literatuur 35 Bijlage 1 Populatie 37 Bijlage 2 Verdeling steekproef en populatie 39 Bijlage 3 Complementaire log-log analyse baanzoekduur (V)MBO 41 Bijlage 4 Uitkomsten gediplomeerde bouwschoolverlaters 43 EIB-publicaties 47 5

8 6

9 Conclusies op hoofdlijnen De beperkte instroom van jongeren in het bouwkundig onderwijs is ten opzichte van de grotere vraag naar arbeid op de lange termijn een punt van aandacht. Het besef bestaat dat de bouwschoolverlater van belang is voor de ontwikkeling van het personeelsbestand van de bouwsector. Onder ruim bouwschoolverlaters uit de cohorten en zijn in 2009 en 2010 gegevens verzameld om inzicht te geven in het rendement en de arbeidsmarktrelevantie van de bouwkundige opleiding. De uitkomsten hebben op deze periode betrekking. In dit onderzoek zijn bouwschoolverlaters leerlingen geweest die voor een bouwkundige opleiding in het bekostigd voltijd onderwijs ingeschreven stonden en die opleiding al dan niet met een diploma hebben verlaten en in het daarop volgende studiejaar niet meer ingeschreven stonden bij een opleiding in het bekostigd onderwijs. Rendement Bij het rendement van de bouwkundige opleiding draait het om de vraag: Wat levert een bouwkundige opleiding op? Deze vraag wordt in dit onderzoek beantwoord in termen van arbeidsmarktpositie, baanzoekduur, salaris en kwaliteit van bouwschoolverlaters. De arbeidsmarktpositie geeft aan waar bouwschoolverlaters na de opleiding terecht komen. Ongeveer tweederde van de bouwschoolverlaters gaf aan dat zij ten tijde van de dataverzameling ofwel werkt in de bouw (44%), een bouwkundige opleiding volgt buiten het bekostigd onderwijs (16%) of werkloos een baan zoekt in de bouw (4%). Het rendement is in termen van arbeidsmarktpositie bij gediplomeerde bouwschoolverlaters en bouwschoolverlaters uit het MBO wat hoger. De baanzoekduur is de tijd die schoolverlaters nodig hebben om een (passende) baan te vinden. Van de bouwschoolverlaters vond 82% een baan in één maand of korter. Gediplomeerde bouwschoolverlaters vinden naar verhouding sneller een baan dan ongediplomeerde bouwschoolverlaters. Het salaris geeft inzicht in de prijs die werkgevers voor een pakket van kennis, ervaring en vaardigheden willen betalen op een markt met een zekere schaarsteverhouding. Het bruto fulltime maandloon is voor werkende gediplomeerde bouwschoolverlaters uit het hoger onderwijs gemiddeld en uit het MBO en VMBO gemiddeld en 804. Bij werkende ongediplomeerde bouwschoolverlaters ligt het gemiddelde lager, op respectievelijk 1.904, en 700. Het oordeel van bouwschoolverlaters over de aansluiting tussen opleiding en werk is een indicator voor de kwaliteit van het onderwijs. Het oordeel drukt uit of werk gevonden kan worden dat aansluit bij de richting en het niveau van de gevolgde opleiding. Een overgrote meerderheid (86%) van de werkende bouwschoolverlaters is tevreden over de aansluiting tussen opleiding en werk. Op basis van dit oordeel is de kwaliteit van het onderwijs doeltreffend. Arbeidsmarktrelevantie Hoe beïnvloedt een bouwkundige opleiding de kansen van een willekeurig individu op de arbeidsmarkt? Als we het hebben over de arbeidsmarktrelevantie van de bouwkundige opleiding dan beantwoorden we deze vraag. Vergelijkingen in baanzoekduur en hoogte van het salaris tussen banen vormen voor studiekiezers een signaal over schaarsteverhoudingen in de markt. Meer behoefte aan een schoolverlater met een bepaalde opleiding uit zich dan in respectievelijk een kortere baanzoekduur of een hoger startsalaris. Hieruit kan worden afgeleid dat opleidingen waar de baanzoekduur of het startsalaris relatief hoger is tot de relevante opleidingen voor de arbeidsmarkt behoren. 7

10 De baanzoekduur van gediplomeerde bouwschoolverlaters blijkt in snelheid vergelijkbaar met de gemiddelde zoekduur van gediplomeerde schoolverlaters van andere opleidingen van hetzelfde niveau. Ook het gemiddeld bruto uurloon van werkende gediplomeerde bouwschoolverlaters lijkt sterk op het gemiddeld bruto uurloon van gediplomeerde schoolverlaters van andere opleidingen. Op basis van de baanzoekduur en het salaris zijn de bouwkundige opleidingen gemiddeld genomen niet meer of minder relevant dan een gemiddelde (technische) opleiding van hetzelfde niveau. Arbeidsmarktrelevantie uit zich ook in redenen die studiekiezers hebben om voor een opleiding te kiezen. Van de bouwschoolverlaters gaf 74% aan dat zij voor de bouwkundige opleiding koos omdat de opleiding aansloot bij hun interesse en capaciteiten. Dit betekent dat zij verwachtten dat er tijdens de opleiding wat met die productieve eigenschappen gebeurt. Van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters komt 21% op dit oordeel terug. Goede kansen op de arbeidsmarkt, genoemd door 30% van de bouwschoolverlaters, is een minder relevante reden om voor een bouwkundige opleiding te kiezen. Aanknopingspunten voor beleid Uit het onderzoek vloeien drie beleidsmatige aanknopingspunten voort ten bate van bedrijfstakbinding van bouwschoolverlaters met de bouw. Het eerste aanknopingspunt ligt in het (blijven) aanbieden van stages. Het bieden van stages is in de regel veel waard. Het biedt de mogelijkheid om leerlingen voor de sector te winnen. Leerlingen kunnen kennismaken met de beroepspraktijk en beroepservaring opdoen. Via stages kunnen werkgevers een beter beeld over de productieve capaciteiten van de leerling krijgen. Leerlingen kunnen tegen lage kosten informatie verzamelen over de arbeidsmarkt, het aanbod van banen en de marktwaarde van hun kennis en vaardigheden. De voordelen hiervan komen in dit onderzoek tot uiting in de kans van bouwschoolverlaters op het vinden van een baan in 0-1 maand. Uit het onderzoek blijkt dat die kans toeneemt als de baan bij het stagebedrijf wordt gevonden. Het tweede aanknopingspunt ligt in het (blijven) opdoen van beroepsspecifieke vaardigheden. Het gaat hier om vaardigheden die voor bouwberoepen relevanter zijn dan voor andere beroepen. Individuen die over relatief veel bouwberoepsspecifieke vaardigheden beschikken zijn in theorie voor bouwberoepen productiever en kunnen daardoor meer verdienen of hebben meer loopbaanperspectief binnen de sector. Dit zou tot gevolg moeten hebben dat zij met grotere kans lang aan de sector verbonden blijven. Eén van deze voordelen komt tot uiting in dit onderzoek. Het volgen van een bouwkundige opleiding kan worden gezien als investering in bouwberoepsspecifieke vaardigheden. Uit dit onderzoek blijkt dat een baan die past bij de richting van de opleiding (bouw) voor de bouwschoolverlater zowel salarisvoordeel oplevert als een grotere kans op het vinden van een baan in 0-1 maand. Het derde aanknopingspunt ligt in differentiatie binnen de opleiding. Uit het onderzoek blijkt dat de groep bouwschoolverlaters (28%) die de opleiding makkelijk vond vrij groot is. Dit roept de vraag op in hoeverre zij optimaal hebben geprofiteerd van de gekozen opleiding. Hebben zij eruit gehaald wat erin zit? Zo niet, dan biedt differentiatie binnen de opleiding een mogelijkheid om hen meer uitdaging te bieden of om hun capaciteiten optimaal te ontwikkelen. Net als bij het tweede aanknopingspunt kan dit die groep productiever maken, waardoor zij meer kunnen verdienen of meer loopbaanperspectief hebben binnen de sector, wat dus tot gevolg zou moeten hebben dat zij met grotere kans lang aan de sector verbonden blijven. 8

11 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Bedrijven in de bouwsector hebben behoefte aan voldoende aanbod van gekwalificeerd personeel. In de laatste jaren staat het aanbod van hoog- en laag opgeleiden in de bouw onder druk. Enerzijds komt dit door een beperkte instroom van jongeren in het bouwkundig onderwijs. Anderzijds komt dit door een grote uitstroom van ouderen én jongeren uit de bouwsector (Kok, 2010). Het besef bestaat dat de bouwschoolverlater van belang is voor de ontwikkeling van het personeelsbestand van de sector. Bestaande onderzoeken 1 over de overgang van school naar baan bieden geen of beperkt inzicht in de bouwschoolverlater. Dit onderzoek wil hier meer inzicht in geven. 1.2 Doel en onderzoeksvragen Het doel van het onderzoek is inzicht te geven in de overgang van school naar baan van bouwschoolverlaters van alle onderwijsniveaus in Nederland. Met data die in 2009 en 2010 onder ruim bouwschoolverlaters is verzameld, worden de volgende vragen beantwoord: 1. Wat is het rendement van het bouwkundig onderwijs? 2. Wat is de arbeidsmarktrelevantie van het bouwkundig onderwijs? Gegeven de vraag naar jongeren in de bouw op de langere termijn, worden ontwikkelingen op de korte termijn in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. 1.3 Opbouw van het rapport Het rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 worden de achtergronden van het onderwerp besproken: Welke opleidingen zijn van belang? Hoe worden schoolverlaters gedefinieerd en hoe kan de overgang van school naar baan vanuit een economisch perspectief worden beschreven? In hoofdstuk 3 wordt de werkwijze van het onderzoek beschreven: Hoe zijn de gegevens verzameld? Waarop zijn de gegevens gecontroleerd? En: hoe zijn de gegevens geanalyseerd? In de vier daarop volgende hoofdstukken wordt ingegaan op het rendement en de arbeidsmarktrelevantie van het bouwkundig onderwijs. Dit wordt beschreven aan de hand van de arbeidsmarktpositie (hoofdstuk 4), baanzoekduur (hoofdstuk 5), salaris (hoofdstuk 6) en kwalitatieve oordelen van bouwschoolverlaters (hoofdstuk 7). 1 Zie bijvoorbeeld CBS, ROA, SEO/Elsevier, Studiekeuze123, De Studentenmonitor. 9

12 10

13 2 Van school naar baan De groep leerlingen die vanuit het onderwijs de bouwarbeidsmarkt instroomt, vormt een belangrijk deel van het arbeidsaanbod (Kok, 2010). In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het onderwijs en bouwkundige opleidingen (2.1), hoe schoolverlaters worden gedefinieerd (2.2) en hoe de overgang van school naar baan vanuit economisch perspectief beschreven kan worden (2.3). 2.1 Onderwijs en bouwkundige opleidingen Het gevolgde onderwijs speelt een belangrijke rol in de baan die iemand zoekt of uitoefent. Het Nederlandse onderwijssysteem wordt weergegeven in figuur 2.1. De diverse vormen van onderwijs onderscheiden zich in eindniveau, duur en de manier waarop leerlingen les krijgen. In het algemeen stromen leerlingen door naar diverse vormen van onderwijs afhankelijk van hun resultaten, voorkeur en vooropleiding. Colo/NRP (2011a) geeft een beschrijving van het Nederlandse onderwijssysteem. Figuur 2.1 Het Nederlandse onderwijssysteem DOCTORSGRAAD O P E N U N I V E R S I T E I T SPECIALISTENOPLEIDING KWALIFICATIENIVEAU jaar KWALIFICATIE NIVEAU jaar SECUNDAIR BEROEPSONDERWIJS (MBO) WETEN- SCHAPPELIJK ONDERWIJS (WO- MASTER) 1-3 jaar WETEN- SCHAPPELIJK ONDERWIJS (WO- BACHELOR) 3 jaar HOGER BEROEPS- ONDERWIJS (HBO -MASTER) 1-3 jaar HOGER BEROEPS- ONDERWIJS (HBO -BACHELOR) 4 jaar MIDDEN - KADER- OPLEIDING KWALIFICATIE NIVEAU jaar VAK- OPLEIDING BASIS- BEROEPS- OPLEIDING KWALIFICATIE NIVEAU jaar ASSISTEN - TEN - OPLEIDING KWALIFICATIE NIVEAU 1 0,5-1 jaar VOORBEREIDEND WETEN- SCHAPPELIJK ONDERWIJS (VWO) 6 jaar leeftijd jaar KADER BASIS THEORE- GEMENG- BEROEPS- BEROEPS HOGER TISCHE DE GERICHTE GERICHTE ALGEMEEN LEERWEG LEERWEG LEERWEG LEERWEG VOORTGEZET ONDERWIJS (HAVO) VOORBEREIDEND MIDDELBAAR 5 jaar BEROEPSONDERWIJS leeftijd jaar (VMBO) 4 jaar leeftijd jaar BASISVORMING BASISONDERWIJS 8 jaar, leeftijd 4-12 jaar S P E C I A A L O N D E R W I J S Bron: Colo/NRP (2011b) Voortgezet onderwijs Na het basisonderwijs stromen leerlingen door naar een vorm van voortgezet onderwijs: VWO, HAVO of VMBO. VWO en HAVO zijn vormen van algemeen onderwijs. Ze zijn bedoeld als voorbereiding op het hoger onderwijs 2. Leerlingen kiezen in de bovenbouw voor een profiel. Deze keuze bepaalt een deel van het vakkenpakket. VWO en HAVO kennen vier profielen: cultuur en maatschappij, economie en maatschappij, natuur en gezondheid en natuur en techniek. De profielkeuze voor 2 Al kunnen leerlingen na het gunstig doorlopen van de eerste drie jaar VWO en HAVO ook instromen in het MBO. 11

14 natuur en techniek is het meest relevant voor bouwkundige opleidingen in het hoger onderwijs. Na het volgen van een VWO of HAVO-opleiding zijn leerlingen in het algemeen nog geen relevante arbeidskrachten voor de bouwarbeidsmarkt. Dit komt door het algemene en voorbereidende karakter van het onderwijs. Het VMBO is een vorm van beroepsgericht onderwijs. Het VMBO leidt naar het MBO. Een leerling die instroomt in het VMBO, kiest in de bovenbouw voor een leerweg en een sector. De keuze voor een leerweg bepaalt de manier van leren. Het VMBO kent vier leerwegen die het aanbod van theoretische en praktijkgerichte vakken bepalen. De leerwegen zijn: theoretisch, gemengd, kaderberoepsgericht en basisberoepsgericht. De keuze voor een sector bepaalt een deel van het vakkenpakket. Het VMBO kent vijf sectoren: techniek, zorg en welzijn, economie, landbouw en intersectoraal. Binnen de sector bestaan verschillende beroepsgerichte programma s. Voor de bouw is de sector techniek relevant. Hierin vinden we bijvoorbeeld de beroepsgerichte programma s bouwtechniek, bouw-breed en instalektro. Leerlingen die een bouwtechniek of bouw-breed programma volgen, krijgen (afhankelijk van de leerweg) een oriëntatie op de bouw en bouwberoepen, professionele vaardigheden, technische informatica, introductie timmeren / meubelmaken, introductie metselen, introductie stukadoren, introductie schilderen, introductie reclame en decoratieve technieken, introductie infrastructuur, het bouwproces, CAD/CAM en houtbewerkingsmachines, industrialisering en automatisering in de bouw, telematica, esthetica. De bouwtechniekprogramma s kennen technische specialisaties in fijnhoutbewerken, metselen, schilderen, timmeren. Het bouw-breedprogramma kent een bredere technische specialisatie (CEVO, 2011). Leerlingen die een instalektro programma volgen, krijgen (afhankelijk van de leerweg) een oriëntatie op instalektro, professionele vaardigheden, infrastructuur, leidingnet in de woning, afmonteren in de woning, leidingnet in de utiliteitsbouw, elektrische toestellen en machines in de utiliteitsbouw, monteren en bekabelen, buisbewerking, hardsolderen, water-, sanitair- en verwarmingstechniek, elektronica, automatiseren, telematica en cad. Leerlingen die een VMBO opleiding hebben gevolgd, kunnen relevante arbeidskrachten voor de bouwarbeidsmarkt zijn, al is hun kennis- en ervaringsniveau nog beperkt. MBO Het MBO is een vorm van beroepsgericht onderwijs. Het MBO is bedoeld als vervolg op het VMBO. Een leerling die in het MBO instroomt, kiest voor een soort opleiding, een leerweg en een studierichting. Leerlingen kunnen kiezen uit vijf soorten opleidingen: assistentenopleiding, basisberoepsopleiding, vakopleiding, middenkader opleiding, specialistenopleiding. De keuze voor een soort opleiding bepaalt de mate waarin een leerling wordt voorbereid op het zelfstandig uitvoeren van werkzaamheden en het dragen van verantwoordelijkheid. De keuze voor een leerweg bepaalt de mate van praktijkonderwijs. Het MBO kent twee leerwegen: de beroepsbegeleidende leerweg (BBL) en beroepsopleidende leerweg (BOL). BBL-leerlingen volgen minimaal 60% van de totale onderwijstijd praktijkonderwijs, bij BOL-leerlingen is dit minimaal 20%. Omdat BBL-leerlingen meer dan de helft van hun onderwijstijd werken, zijn zij al op de bouwarbeidsmarkt actief. Het MBO kent vele verschillende studierichtingen voor beroepen in de algemene bouw, infra, afbouw en installatie ten behoeve van uitvoerend en kaderpersoneel. Hoger onderwijs Hoger onderwijs (HO) kan worden gevolgd na het voortgezet onderwijs (VWO, HAVO) of het MBO (kwalificatie-niveau 4). Het hoger onderwijs omvat het HBO en WO. Het HBO is een beroepsgerichte vorm van hoger onderwijs. Bij het WO ligt de nadruk op wetenschappelijk onderzoek. Het HBO en WO kennen bacheloropleidingen die na afronding voortgezet kunnen worden in masteropleidingen. In het HBO en WO zijn bouwkundige opleidingen te vinden zoals bouwkunde, bouwtechnische bedrijfskunde, civiele techniek, werktuigbouwkunde, bouwmanagement en vastgoed, planologie, architecture, building & planning, vastgoedkunde, stedenbouw. Bekostigd en niet-bekostigd onderwijs Er kan een onderscheid worden gemaakt naar bekostigd en niet-bekostigd onderwijs. Bekostigd onderwijs is door de overheid erkend en gefinancierd onderwijs. Het bekostigd onderwijs ontvangt subsidies van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) Niet-bekostigd onderwijs is onderwijs dat niet door de overheid wordt gefinancierd. Onderwijs- 12

15 instituten die zijn aangewezen als exameninstelling (zoals Luzac, LOI, NTI), internationale of buitenlandse scholen en scholen die wat de inrichting van het onderwijs en de bevoegdheid van de leraren betreft overeenkomen met bekostigde scholen zijn vormen van niet-bekostigd onderwijs. 2.2 Typen schoolverlaters Wanneer leerlingen het onderwijssysteem verlaten, dan kunnen zij schoolverlaters worden genoemd. In dit onderzoek worden twee typen schoolverlaters onderscheiden: ongediplomeerde schoolverlaters en gediplomeerde schoolverlaters. Ongediplomeerde schoolverlaters zijn leerlingen geweest die voor een opleiding in het bekostigd voltijd onderwijs ingeschreven stonden en die opleiding zonder diploma hebben verlaten en in het daarop volgende studiejaar niet meer ingeschreven stonden bij een opleiding in het bekostigd onderwijs. Gediplomeerde schoolverlaters zijn leerlingen geweest die voor een opleiding in het bekostigd voltijd onderwijs ingeschreven stonden en die opleiding met een diploma hebben verlaten en in het daarop volgende studiejaar niet meer ingeschreven stonden bij een opleiding in het bekostigd onderwijs. 2.3 Een economisch perspectief De arbeidsmarkt is de plek waar vraag en aanbod van arbeid of banen samenkomen en arbeidscontracten worden gesloten. Het is de plek waar pakketten van tijd, kennis, ervaring en vaardigheden worden uitgewisseld voor pakketten van beloning, taken en verantwoordelijken. Individuele beslissingen bepalen hoeveel van elk wordt uitgewisseld op basis van het principe dat partijen hun schaarse middelen zo optimaal mogelijk willen inzetten. De markt is in evenwicht wanneer allen passend werk vinden. De overgang van school naar baan kan worden beschreven als een keuzeproces. Een schoolverlater die heeft besloten niet meer verder te studeren, kan kiezen om de arbeidsmarkt te betreden. De schoolverlater gaat op zoek naar een baan. Op dat moment is de schoolverlater voor een bepaalde periode werkloos. Op diezelfde arbeidsmarkt zijn werkgevers op zoek naar kandidaten voor banen en hebben dus een vacante functie. Dat er sowieso naar banen of kandidaten moet worden gezocht komt doordat noch kandidaat, noch werkgever alle mensen op de arbeidsmarkt kennen (Spence, 1973). De werkloosheidsduur en de duur van de vacante functie hangt af van de mogelijk te behalen inkomsten en de zoekkosten. De schoolverlatende kandidaten concurreren onderling en met andere typen kandidaten voor een baan, terwijl de werkgevers met elkaar concurreren om kandidaten. Zo gebeurt het dat er periodiek bij werkgevers kandidaten langskomen. Op basis van informatie die tussen werkgever en kandidaat wordt uitgewisseld, krijgt zowel de werkgever als de kandidaat (periodiek) een aanbod. Het aanbod kan worden geaccepteerd of genegeerd, waarna werkgever en kandidaat samen gaan werken of verder (moeten) blijven zoeken. De eerste vraag die in dit onderzoek centraal staat is wat een bouwkundige opleiding oplevert. Deze vraag gaat dus over het rendement van bouwkundige opleidingen. In welke mate worden bouwschoolverlaters inderdaad gekoppeld aan banen in de bouw? Hoe snel gebeurt dat dan en voor welke prijs? En wat kunnen we zeggen over de kwaliteit? De tweede vraag die in dit onderzoek centraal staat is in welke mate een bouwkundige opleiding de kansen van een willekeurig individu op de arbeidsmarkt verandert. Deze vraag gaat dus over de arbeidsmarktrelevantie van bouwkundige opleidingen. Vinden bouwschoolverlaters sneller een baan dan andere schoolverlaters? Of tegen een betere prijs? En wat vonden bouwschoolverlaters bij hun studiekeuze van hun kansen op de arbeidsmarkt? 13

16 Hieronder worden een aantal verklaringen gegeven waardoor arbeidsmarktpositie, zoekduur en startsalaris worden beïnvloedt. Arbeidsmarktparticipatie en arbeidsmarktpositie Zoals aangegeven hebben schoolverlaters de keuze om wel of niet aan de arbeidsmarkt deel te nemen. Dit noemen we de participatiebeslissing. Deze beslissing hangt af van het aangeboden uurloon en het individuele reserveringsloon, dat weer afhankelijk is van voorkeuren over consumptie, vrije tijd en het reeds beschikbare overige inkomen (Berkhout, 2004:27). Een reden waarom bouwschoolverlaters niet gekoppeld worden aan banen in de bouw kan liggen in de participatiebeslissing. De schoolverlaters kiezen er dan bijvoorbeeld voor om in een andere sector te werken, buiten het bekostigd onderwijs door te leren of om niet-zoekend werkloos te zijn. Een andere reden waarom bouwschoolverlaters niet gekoppeld worden aan banen in de bouw kan zijn dat een bouwschoolverlater door overmacht (zoals arbeidsongeschiktheid) niet kan participeren. Arbeidsmarktomstandigheden, zoekgedrag en zoekduur De snelheid waarmee kandidaten bij werkgevers langskomen wordt beïnvloed door het zoekgedrag van beide partijen op de markt (Berkhout, 2004). Het zoekgedrag is de manier waarop een schoolverlater aan een baan probeert te komen (en de werkgever dus aan een kandidaat). Hierin kan het aantal ondernomen zoekactiviteiten als ook de gekozen zoekkanalen worden onderscheiden. Het aantal zoekactiviteiten hangt bijvoorbeeld samen met de arbeidsmarktomstandigheden en de lengte van de individuele zoekperiode. In een krappe arbeidsmarkt kan de lengte van de individuele zoekperiode korter zijn en daarmee het aantal zoekactiviteiten lager. Wat de zoekkanalen betreft worden banen en kandidaten daar gevonden waar de zoekkanalen op elkaar zijn afgestemd. Persoonskenmerken, baankenmerken en startsalaris Werkgevers hebben geen zekerheid over de productieve eigenschappen van de kandidaten. Daarom verzamelen werkgevers informatie om verschillende kandidaten van elkaar te onderscheiden. Omdat dit kosten met zich mee brengt, gaan werkgevers af op de informatie en signalen die kandidaten afgeven (Spence, 1973). Door de tijd leert de werkgever welke informatie en signalen geassocieerd kunnen worden met productieve capaciteiten. De persoonskenmerken en onderwijsloopbaan worden zo gebruikt om de geschiktheid van kandidaten voor een baan te toetsen. Persoonskenmerken hebben bijvoorbeeld betrekking op leeftijd, geslacht en de regio waar de kandidaat woont. De onderwijsloopbaan beschrijft bijvoorbeeld de gevolgde leerwegen, het opleidingsniveau en gemiddeld eindcijfer. Ook baankenmerken als contracttype, leidinggevende functie en sector van werkzaamheid kunnen van invloed zijn op het startsalaris. 14

17 3 Werkwijze Dit hoofdstuk beschrijft hoe het onderzoek is uitgevoerd: hoe gegevens zijn verzameld (3.1); waarop gegevens zijn gecontroleerd (3.2); en hoe de gegevens zijn geanalyseerd (3.3). 3.1 Verzameling van gegevens Uitgebreide gegevens over bouwschoolverlaters waren niet bereikbaar of beschikbaar in bestaande databestanden. Daarom zijn deze gegevens door het EIB verzameld om de onderzoeksvragen te beantwoorden 3. Hiervoor is een enquête gehouden onder voltijd schoolverlaters van bouwkundige studierichtingen. Het gaat om schoolverlaters in de studiejaren 2007/2008 en 2008/2009 die bij de grootste bouwkundige studierichtingen bekostigd onderwijs hebben gevolgd en ingeschreven stonden bij Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Hiertoe is van DUO een overzicht verkregen van alle VO, MBO en HO-studierichtingen in Nederland. Het gaat om studierichtingen in het bekostigd onderwijs. Leerlingen in het privaat onderwijs zijn in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Uit het overzicht van DUO zijn de ongeveer bouwkundige studierichtingen geselecteerd. De bouwkundige studierichtingen worden niet in gelijke mate door leerlingen gekozen. Dit onderzoek concentreert zich op de schoolverlaters van de 72 grootste bouwkundige studierichtingen (de onderzoekspopulatie). Bijlage 1 geeft een overzicht van de onderzoekspopulatie. De onderzoekspopulatie bestaat uit ongeveer 7% van het totale bouwkundige studieaanbod in Nederland. Daarin vinden we ruim 85% van alle leerlingen aan een bouwkundige studierichting terug. Kleine bouwkundige studierichtingen zijn in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Door responsuitval zal het aantal bruikbare waarnemingen over kleine studierichtingen te klein zijn voor betrouwbare uitspraken (cf. Berkhout, 2004). De steekproef die vervolgens is getrokken, is om deze reden ook gestratificeerd op grootte van de studierichtingen. Via DUO heeft het EIB bouwschoolverlaters per brief benaderd. In de brief werd het doel, duur en uitvoerder van het onderzoek kenbaar gemaakt. Ter bevordering van de respons werd in de brief gewezen op de vertrouwelijke verwerking van gegevens en werden ieder jaar 10 geldprijzen van 250 onder de steekproef verloot. De bouwschoolverlater werd in de brief gevraagd met een persoonlijke code in te loggen op een internetenquête en de vragen te beantwoorden bouwschoolverlaters waren hiertoe bereid. Zij beantwoordden in de periode mei 2009-juli 2009 of in juni 2010 circa 40 vragen. 3.2 Controle en bewerking van gegevens Bij enquêtes kunnen verschijnselen voorkomen die de kwaliteit van de uitkomsten kan beïnvloeden (Bethlehem, 2010:4). Om de invloed hiervan beperkt te houden zijn de gegevens gecontroleerd op overdekking en ten onrechte ontbrekende waarden. Eerst is gecontroleerd op overdekking. Het kan zijn dat de respons respondenten bevat die niet tot de doelpopulatie behoren. In dit onderzoek zouden respondenten dus geen schoolverlater blijken te zijn. Via een vraag in de enquête is geverifieerd of de respondent voldoet aan de definitie van gediplomeerde of ongediplomeerde schoolverlater. 499 respondenten gaven aan niet tot de geregistreerde doelpopulatie te behoren. Zij zijn uitgesloten van analyse, omdat zij hierdoor ook geen vragen over hun opleiding hebben kunnen beantwoorden. Vervolgens is gecontroleerd op ten onrechte ontbrekende waarden. Het kan gebeuren dat respondenten op één of meer vragen geen antwoord geven, terwijl dit wel van ze wordt verlangd (Israëls et al., 2008:4). Er wordt dan gesproken over ten onrechte ontbrekende waarden. De ten onrechte ontbrekende waarden kunnen bij de analyse leiden tot onsamenhangende resultaten. Voordat de gegevens zijn geanalyseerd, is daarom gecontroleerd of ten onrechte ontbrekende waarden in de dataset voorkwamen. Het aantal ten onrechte ontbrekende waarden was nihil. Na controle van gegevens resteren bouwschoolverlaters. 3 Wij danken de EIB alumni dr. P.H.G Berkhout en drs. E. Ubels voor de opzet en uitvoering van de dataverzameling. 15

18 3.3 Analyse van gegevens Naast het probleem van ten onrechte ontbrekende waarden kan het zijn dat er van een bouwschoolverlater te weinig of geen enkele informatie wordt verkregen. Deze unit-non-respons kan leiden tot vertekening van de resultaten, wanneer bepaalde groepen bouwschoolverlaters in de respons onder- of oververtegenwoordigd zijn. Voordat de gegevens zijn geanalyseerd is de samenstelling van de respons en de onderzoekspopulatie vergeleken. Door responsuitval bleek het aantal bruikbare waarnemingen in bepaalde groepen van de dataset te klein te zijn voor betrouwbare uitspraken. Waar mogelijk zijn vergelijkbare opleidingen samengevoegd om een bruikbaar aantal waarnemingen te verkrijgen. Waarnemingen waarvoor dit niet mogelijk was zijn uitgesloten van analyse. Zodoende resteren bouwschoolverlaters. Voor de groepen in de dataset met een voldoende aantal bruikbare waarnemingen zijn vanwege onder- en oververtegenwoordiging de uitkomsten gewogen (zie bijlage 2). Post-stratificatie is als weegtechniek gebruikt. Dit is een veel gebruikte weegtechniek. Gewichten worden verkregen door de fractie populatie-elementen in een klasse te delen door de fractie steekproef-elementen in dezelfde klasse (Bethlehem, 2008). Variabelen met informatie over de opleiding zijn gebruikt voor de weging. 16

19 4 Arbeidsmarktpositie Waar komen bouwschoolverlaters terecht? Aan de hand van de arbeidsmarktpositie wordt in dit hoofdstuk ingegaan op het rendement van het bouwkundig onderwijs voor gediplomeerde bouwschoolverlaters (4.1), ongediplomeerde bouwschoolverlaters (4.2) en het totaal van bouwschoolverlaters (4.3). In paragraaf 4.4 worden de resultaten in de context van de arbeidsmobiliteit geplaatst. 4.1 Gediplomeerde bouwschoolverlaters Tabel 4.1 laat de arbeidsmarktpositie zien van gediplomeerde bouwschoolverlaters. Hieruit blijkt dat van de gediplomeerde bouwschoolverlaters 58% aangeeft dat zij werken, 27% studeert, 3% is zonder werk en werkzoekend en 11% geeft een andere reden op (vaak werken en leren ). In totaal geeft 66% van de gediplomeerde bouwschoolverlaters aan dat hun arbeidsmarktpositie te maken heeft met de bouw. Van hen is 66% werkzaam in de bouw 4, 29% volgt een bouwkundige opleiding en 5% is zonder werk en zoekt werk in de bouw. Van de gediplomeerde bouwschoolverlaters die in de categorie anders werken en leren hebben aangegeven, is onbekend welk deel hiervan een bouwkundige (vak-)opleiding betreft. Tussen de opleidingsniveaus doen zich verschillen voor. Zo is te zien dat het percentage bouwschoolverlaters dat doorleert, daalt naarmate het opleidingsniveau stijgt. Van de gediplomeerde bouwschoolverlaters uit het HO werkt het grootste deel (89%). Bij de gediplomeerde bouwschoolverlaters uit het MBO werkt 69% en 22% leert door. Dit geldt nog sterker voor de gediplomeerde bouwschoolverlaters uit het VMBO waar 30% werkt en 46% doorleert. Een gedetailleerde uitsplitsing van gediplomeerde bouwschoolverlaters naar arbeidsmarktpositie wordt weergegeven in figuur 4.1. Het rendement per opleiding wordt weergeven in bijlage 3. Tabel 4.1 Percentage gediplomeerde bouwschoolverlaters naar arbeidsmarktpositie per opleidingsniveau HO MBO VMBO Totaal Werkend in de bouw Werkend buiten de bouw Studerend aan bouwkundige opleiding Studerend aan andere opleiding Zonder werk en werkzoekend in bouw Zonder werk en werkzoekend niet in bouw Anders Totaal Totaal in bouw Bron: EIB 4 Inclusief specialistische dienstverlening als architecten- en ingenieursbureaus. 17

20 Figuur 4.1 Percentage gediplomeerde bouwschoolverlaters naar arbeidsmarktpositie en opleidingsniveau Algemene bouw en projectontwikkeling Gespecialiseerde bouw en bouwinstallatie Cultuur, recreatie en overige dienstverlening Hoger onderwijs MBO VMBO Werkend in: Landbouw, nijverheid, energie Grond-, water- en wegenbouw Overige bouw Handel, vervoer en horeca Advies ingenieurs/architecten Overheid en zorg Overige sectoren Studerend aan: Bouwopleiding universiteit Bouwopleiding HBO Bouwopleiding MBO Bouwopleiding VMBO Bouwopleiding anders Andere opleiding Zonder werk en werkzoekend In bouw Niet in bouw Anders % Bron: EIB 4.2 Ongediplomeerde bouwschoolverlaters Tabel 4.2 laat de arbeidsmarktpositie zien van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters. Van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters geeft 66% aan dat zij werken, 11% studeert, 11% is zonder werk en werkzoekend en 11% geeft een andere reden op (vaak werken en leren ). In totaal geeft 56% van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters aan dat hun arbeidsmarktpositie te maken heeft met de bouw. Van hen is 80% werkzaam in de bouw 5, 7% volgt een bouwkundige opleiding en 13% is zonder werk en zoekt werk in de bouw. Van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters die in de categorie anders werken en leren hebben aangegeven, is onbekend welk deel hiervan een bouwkundige (vak-) opleiding betreft. Tussen de opleidingsniveaus doen zich verschillen voor. Naar verhouding kiest het merendeel van de ongediplomeerde bouwschoolverlaters uit het HO en MBO om te (gaan) werken. Voor ongediplomeerde bouwschoolverlaters uit het VMBO kiest het merendeel om verder te leren. Een gedetailleerde uitsplitsing van ongediplomeerde bouwschoolverlaters naar arbeidsmarktpositie wordt weergegeven in figuur Inclusief specialistische dienstverlening als architecten- en ingenieursbureaus. 18