WATERINNOVATIEBRON. De wateruitdagingen Tussenstand december 2006

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "WATERINNOVATIEBRON. De wateruitdagingen Tussenstand december 2006"

Transcriptie

1 De wateruitdagingen Tussenstand december 2006 Tweede fase van de WINN-verkenning naar de maatschappelijke waterinnovatieopgaven van Rijkswaterstaat WATERINNOVATIEBRON

2 De wateruitdagingen Tussenstand december 2006 Tweede fase van de WINN-verkenning naar de maatschappelijke waterinnovatieopgaven van Rijkswaterstaat

3 Colofon Ontwerp DVD en foto s Drukwerk Redactie Informatie ISBN Met dank aan Artoos Communicatiegroep, Rijswijk Kater Produkties, Erik van Plateringen Drukkerij Artoos Nederland B.V., Rijswijk Willem Bruggeman, Iris Casteren van Cattenburch info@waterinnovatiebron.nl, Jacqueline Cramer (Sociaal-Economische Raad, Universiteit Utrecht) Paul Schnabel (Sociaal en Cultureel Planbureau) Pier Vellinga (Klimaatcentrum, Vrije Universiteit Amsterdam) Nout Wellink (De Nederlandsche Bank) Pieter Winsemius (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, VROM) Chris Zevenbergen (Dura Vermeer) 2006 WINN (WaterINNovatiebron), Rijkswaterstaat, ministerie van Verkeer en Waterstaat, Den Haag

4 Inhoud Proloog Mw. prof. dr. J.M. (Jacqueline) Cramer: Laat zien hoe Nederland het wereldwijde watervraagstuk op kan pakken Prof. dr. P. (Paul) Schnabel: Waterbewustwording is de grootste innovatieopgave voor Rijkswaterstaat Prof. dr. ir. P. (Pier) Vellinga: Nederland moet nu kiezen: Deltametropool of Manhattan in Twente Dr. A.H.E.M. (Nout) Wellink: Begin op tijd, blijf flexibel, en doe wat je zegt Dr. P. (Pieter) Winsemius: Creëer je eigen tegenspel Dr. ir. C. (Chris) Zevenbergen: VenW moet geen risico s managen, maar onzekerheden Epiloog

5

6 Proloog WINN, het waterinnovatieprogramma van Rijkswaterstaat, startte begin 2006 met een onderzoek naar de maatschappelijke trends rond water. Doel van dat onderzoek is om de waterinnovatieopgaven voor Rijkswaterstaat te benoemen. Welke invloed heeft bijvoorbeeld het veranderende klimaat op water? Welke betekenis hebben de mondiale economische verschuivingen of de groeiende netwerksamenleving? WINN scande tientallen externe beleidsdocumenten, onderzoeken en visies. In de zomer van 2006 legde WINN de conclusies voor aan zes gezaghebbende specialisten uit de Nederlandse samenleving. Hoe zien zij de toekomst? Wat zijn de maatschappelijke behoeften rond water? Wat betekent duurzame ontwikkeling voor ons? Wat verwachten zij van Rijkswaterstaat in verhouding tot markt en regio? En wat zijn in hun ogen nu eigenlijk de grote opgaven voor Rijkswaterstaat, als het gaat om water? In zes interviews geven de zes specialisten uiteenlopende, stuk voor stuk zeer waardevolle adviezen. Opvallend is dat zij het over een ding eens zijn: de toekomst kun je niet voorspellen, dus moet je je innovaties zo flexibel mogelijk houden. Geen harde infrastructuur die het landschap voor eeuwen bepaalt, maar een flexibel ontwerp dat met zijn tijd kan meebewegen. Ook zijn de geïnterviewden het erover eens dat er iets gedaan moet worden aan het waterbewustzijn van de Nederlander. De burger moet goed weten waar hij aan toe is, wat de gevolgen zijn van wonen en leven in een kunstmatig gecreëerd landschap, welke gevolgen de klimaatverandering kan hebben voor de veiligheid van burgers. En: kun je baggerspecie veilig gebruiken als bouwstof? Veel is er gezegd, veel is er opgeschreven. In deze serie artikelen vliegen we in vogelvlucht over de zes gesprekken en laten we de experts zelf aan het woord. Hun verhalen spreken voor zichzelf. Zoveel is duidelijk: water stelt ons allen voor een missie. Een missie voor Rijkswaterstaat, maar ook voor het bedrijfsleven, voor kennisinstituten, belangenorganisaties, adviseurs, en niet te vergeten: voor de burgers in Nederland. Het is daarom een missie die we gezamenlijk moeten oppakken. Misschien kunnen we vandaag nog beginnen. Rijkswaterstaat-WINN nodigt u van harte uit.

7

8 Mw. prof. dr. J. M. (Jacqueline) Cramer, SER en hoogleraar duurzaam ondernemen aan het Copernicus Instituut Universiteit Utrecht, adviseert Rijkswaterstaat: Laat zien hoe Nederland het wereldwijde watervraagstuk op kan pakken en stimuleer dat! U pleit voor duurzame ontwikkeling. Wat houdt dat in? Zoals de commissie Bruntland in 1987 al beschreef: duurzame ontwikkeling gaat om het verzekeren van een leefbare aarde voor niet alleen onze generatie, maar ook voor toekomstige generaties. Die leefbare aarde heeft niet alleen maar betrekking op het milieu, hoewel die natuurlijk wel heel wezenlijk is voor duurzame ontwikkeling. Het leefbaar houden van de aarde betekent ook: ervoor zorgen dat alle mensen op deze wereld op een bepaald welvaartsniveau kunnen leven. Armoede bestrijden, zoveel mogelijk vrede en veiligheid garanderen. Duurzame ontwikkeling betekent dat economische, ecologische en sociale ontwikkelingen hand in hand gaan. Dat het ene niet ten koste van het andere gaat. Maar het is best lastig om bijvoorbeeld economische ontwikkeling niet zodanig voorop te stellen dat ecologische en sociale ontwikkelingen daaronder lijden. Kunt u de relatie tussen duurzame ontwikkeling en water aangeven? Veiligheid ten aanzien van water, waterkwaliteit en waterkwantiteit zijn zo elementair voor onze wereldbevolking dat water heel prominent op de agenda moet staan. Er komen genoeg uitdagingen op ons af. Zeespiegelstijging, overstromingen, orkanen, waterbewegingen: dat is de veiligheidskant. Waterschaarste heeft te maken met het feit dat er zo verschrikkelijk veel mensen op deze aarde wonen, waarvan een deel ook nog naar de stad trekt. Daardoor worden zowel de water- voorzieningen als de waterkwaliteit een probleem en staat dus de veiligheid - in de zin van gezondheid - op het spel. Een land als Nederland heeft wat mij betreft een uitermate goede startpositie om het waterthema op de kaart te zetten. Bovendien kunnen wij wereldwijd bijdragen aan de oplossing van watervraagstukken. Hoe vindt u dat de Nederlandse overheid nu omgaat met het watervraagstuk en duurzame ontwikkeling? Op zichzelf is de overheid niet slecht bezig, maar wij bevinden ons niet meer in de voorhoede zoals in de jaren 90. Die enorme ontwikkeling op het gebied van milieu van toen is inmiddels gestabiliseerd. De vraag is dan ook op welke manier wij voor het vraagstuk van natuur en milieu weer 7

9 een nieuwe koers kunnen ontwikkelen, die aanspreekt en inspireert. Die ook weer vernieuwing tot stand brengt en onze concurrentiepositie wereldwijd versterkt. Juist nu we op de drempel staan van nieuwe verhoudingen in de wereld strekt het zoeken van een nieuwe koers veel verder dan het duurzaamheidsvraagstuk van de jaren wij dat we die belastinggelden ook nodig hebben om een sociaal welvaartsniveau te garanderen dat we sinds de oorlog hebben opgebouwd. En afbreken doet niemand graag. Daar komt nog bij dat het - in tijden van vergrijzing en minder mensen die de kost verdienen om de vergrijzing te betalen - sowieso al moeilijk is om onze Ondernemersschap bevorderen, zorgen dat wij echt op een paar thema s sterk worden, wat onze concurrentiepositie op een andere manier dan vroeger garandeert en versterkt 90. We zoeken naar een manier waarop wij deze wereld, maar vooral ook Nederland, economisch sterker kunnen maken en tegelijkertijd ook het niveau van sociale welvaart en welzijn en ecologische randvoorwaarden heel duidelijk in acht nemen. Waar schort het aan in Nederland? Als wij economisch gezien sterker willen worden in de wereld, dan zouden wij ten eerste het ondernemerschap moeten stimuleren. Wij zouden dat kunnen doen door belastingen te verlagen voor ondernemers. Aan de andere kant zeggen sociale voorzieningen te garanderen. Een ander punt is dat wij in Nederland relatief gelukkig zijn. De gemiddelde Nederlander heeft een fijn leven. Vergelijk dat maar eens met 50 jaar geleden, toen iedereen alleen maar aan het buffelen was om voldoende geld te hebben. En vergelijk ons maar eens met een land in Azië, waar iedereen nog zo n naoorlogse mentaliteit heeft schouders eronder! De Aziaten werken soms wel 13 uur per dag, studenten werken zich drie slagen in de rondte. En hier is vrije tijd ons heilig. Maar als wij dat zien in het licht van de wereld, dan is de vraag hoe we Nederland en Europa toch op een concurrentieniveau houden, dat spoort met wat die nieuwe opkomende economieën allemaal aan energie weten te mobiliseren. Dat is een enorme spanning. Kan de overheid daarin sturend optreden? Absoluut. Ga niet zitten knabbelen aan het sociale bouwwerk waarvoor je met z n allen hard gevochten hebt om het overeind te houden, want dat wordt je niet in dank afgenomen. Zoek naar interessante en inspirerende perspectieven. Bijvoorbeeld op milieugebied: laat zien dat we door bepaalde initiatieven niet alleen maar het milieu verbeteren, maar ook onze knowhow verhogen en onze economische concurrentiepositie versterken. Kom niet met doemverhalen, dan haken mensen al gauw af; maar laat bijvoorbeeld zien wat Nederland kan bijdragen aan zo n wereldwijde uitdaging als het watervraagstuk. Is het niet simpelweg aan bedrijven om hun know-how te exporteren? Welke rol heeft de overheid daarbij? De bedrijven moeten het inderdaad doen. Maar ondernemerschap wordt sterk beïn-

10 vloed door de condities waaronder ondernemerschap kan plaatsvinden. Ondernemers zie je nu vertrekken naar andere landen omdat ze door de overregulering en de belastingen geen ruimte krijgen om te ondernemen. Voor die ruimte, en voor een duidelijke, overzichtelijke regelgeving moet de overheid zorgen. Op sommige gebieden, zoals water, is het absoluut noodzakelijk dat de overheid een sturende rol behoudt. Denk maar aan de drinkwatervoorziening, die niet alleen over gezond drinkwater gaat, maar ook over het inpassen van het systeem in de ruimtelijke ordening, natuurbescherming, landbouwontwikkelingen. Zijn bedrijven in staat om al die belangen af te wegen? Bedrijven blijven doorgaans op hun hoofdtaak zitten, en niet op hun neventaak. Nog een voorbeeld: er gaat toch geen bedrijf investeren in veiligheidsmaatregelen rond de zeespiegelstijging als niet de overheid nadrukkelijk de urgentie van het probleem aan de orde stelt en een lange termijn beleid heeft om daarbinnen ondernemersschap te laten floreren? De overheid heeft een zeer belangrijke taak om de doelen en de visie te formuleren voor wat er gebeuren moet. Dat is geen ondernemerszaak. En vervolgens moet de overheid ook de juiste maatschappelijke actoren op tijd bij zo n proces betrekken. Is een nationale of regionale aanpak gewenst? Vanuit de SER hebben wij altijd gezegd: regionaal wat kan, maar nationaal wat moet. Dat vind ik een heel goede uitgangspositie, omdat je natuurlijk toch als land bepaalde doelen wilt proberen te bereiken. Op nationaal niveau moet je eerst vaststellen met welke uitdagingen Nederland van doen heeft. Vervolgens kun je het aan regio s overlaten om creatieve oplossingen te komen voor hun gebied. Vindt u de Nederlander voldoende bewust van water? Nee. De attentie voor de wateruitdagingen mag wel wat omhoog. De sense of urgency is nu alleen aanwezig als er zich een uitzonderlijke situatie voordoet. Dus vind ik dat de overheid echt een keuze moet maken welke thema s we hier gaan aanpakken. Want als je teveel ballen in de lucht houdt, dan weet je niet welke je opvangt. Hoe moet je de communicatie over water aanpakken? Het hemd is nader dan de rok. Waar mensen vooral over praten is: ik moet weg, ik moet verplaatst worden, want ik woon op de verkeerde plek. Het is natuurlijk heel vervelend, laten we wel wezen, maar je hoort geen positieve kanten als wij proberen om ons gezamenlijk voor te bereiden op de verandering. Je kunt het nooit zo maken dat er geen mensen zijn die zich niet gedupeerd voelen. Je kunt alleen proberen om een inspirerend toekomstperspectief concreet te maken. Om daarbij actief mensen te betrekken die nieuwe mogelijkheden ondersteunen. De overheid moet niet de regie van alle processen hebben, maar wel de regie van de hoofdlijn. Er moet een democratisch besluit genomen worden over onze toekomst. De Tweede Kamer moet over hoofdlijnen besluiten nemen, niet over de details. Waar het spaak loopt, daar moet je aan de slag. Welke opgave heeft Nederland? Ten eerste moeten we met z n allen weer dat gemeenschappelijke gevoel van trots en spirit krijgen: wij pakken dingen aan 9

11 10 en willen vernieuwen en veranderen! Dat maakt een heleboel creativiteit los. Ten tweede moeten we in deze snel veranderende tijden in de wereld flexibel zijn. En daar heb je leiderschap voor nodig. Een overheid die mensen perspectief biedt. En waar moet Rijkswaterstaat mee aan de slag? Met een paar kluiven om in te bijten en zeker geen dertig. Heel nadrukkelijk moet je op de agenda plaatsen: veiligheid, het opvangen van het water en de drinkwatervoorziening. Je kunt in het waterbeheer in kwalitatieve zin nog wel een slag maken, niet zozeer door de kwaliteit van het hechten aan gezondheid, dus voor de wellnessindustrie en nieuwe vormen van recreatie zijn er mogelijkheden te over. Wat betekent dat voor het waterbeheer in het merengebied, in Friesland, en in Noorden Zuid-Holland? Stimuleer de bedrijvigheid op het gebied van watertechnologie water te verbeteren, maar de kwaliteit in de zin van integratie in de omgeving. Vergeet de schoonheid van water niet, en de onuitputtelijke recreatiemogelijkheden. De sociale ontwikkelingen in Nederland vragen daar bijna om. Denk maar aan de vergrijzing, de vrije tijd van mensen boven de 60. Al die baby-boomers zijn over het algemeen welgesteld en redelijk vitaal, ze zien. Aan het eind van de 19e eeuw kwam er een heleboel vernieuwing tot stand en daarna is het eigenlijk alleen maar een kwestie geweest van het verbeteren van die vernieuwing. Alleen al de ICT en de media zullen gigantische veranderingen teweegbrengen, die wij ons nauwelijks kunnen voorstellen. De economie is eigenlijk footloose geworden: allerlei economische acti- Wat zijn nu de grootste uitdagingen voor Nederland in de komende eeuw? ICT, biotechnologie en nanotechnologie zijn de nieuwe clusters van technologieën die de komende 100 jaar verder worden doorontwikkeld op een manier zoals wij sinds het einde van de 19e eeuw in het transport en in de elektriciteitsvoorziening een hele ontwikkeling hebben geviteiten kun je op alle plekken ter wereld uitvoeren met behulp van ICT. De interessante vraag is: wat is er dan niet footloose? Wat zijn de activiteiten waarmee je in een land als Nederland, je economie bindt? Kennis en mensen worden wereldwijd ingekocht: hoe houd je toch de revenuen van alle investeringen die je doet in mensen? Dat is een gigantisch ingewikkelde opdracht. Het wordt een heel complexe wereld, waarbij alles zeer mondiaal is. En tegelijkertijd hebben wij een ongelooflijke drang om de identiteit van onze eigen cultuur te behouden. Hoe kunnen we die uitdagingen aanpakken? Ondernemerschap bevorderen, zorgen dat wij echt op een paar thema s sterk worden, wat onze concurrentiepositie op een andere manier dan vroeger garandeert en versterkt. We zullen de niches moeten opzoeken, minder de grote zaken, want die zijn allemaal internationaal. We zullen ook het ondernemerschap onder MKB ers, onder kenniswerkers, moeten versterken. En tegelijkertijd moeten we natuurlijk ook zorgen voor sociale cohesie. Dat mensen

12 in deze maatschappij participeren. Dat we mensen die buiten de boot vallen optimaal de mogelijkheid geven om een nieuwe toekomst te kunnen opbouwen. In het verlengde daarvan zullen wij ook moeten stimuleren dat mensen voortdurend kunnen bijleren: levenslang leren, noemen we dat. Hoe kan Rijkswaterstaat daarop anticiperen? Stimuleer de bedrijvigheid op het gebied van watertechnologie. Wetende dat waterschaarste één van de hoofdproblemen in de wereld gaat worden, zouden we moeten proberen om bijvoorbeeld bedrijvigheid rond het omzetten van zout naar zoet water economisch interessant te maken. Als dat lukt, hebben we een nieuwe markt gecreëerd. Om John Nesbitt te citeren: spreek niet meer over gross national product of over gross domestic product, maar over economic domains. Want: het gaat over een globaliserende wereldeconomie, niet alleen over je bruto nationaal product of je eigen bedrijvigheid. Het gaat over het creëren van nieuwe domeinen van economische activiteit. Dat kunnen er veel meer zijn dan alleen maar de traditionele domeinen waar wij nu aan denken. Zoek ook aansluiting bij andere departementen, organiseer je innovatie breder dan je nu doet! Bijvoorbeeld met de landbouw? Omdat de vrije wereldhandel in jaar een feit zal zijn, moeten we het in Nederland straks hebben van landbouw die innovatief is, die in staat is om producten te maken die vernieuwend zijn en uit het oogpunt van duurzaamheid aan de eisen voldoen. De tuinbouw heeft al een gigantische innovatieslag gemaakt. Die zijn bezig om energielevering aan de kassen te maken, om naar producten te gaan waar zij met weinig gebruik van bestrijdingsmiddelen heel goede producten maken met een grote opbrengst. Dat is precies wat wij in het kader van duurzaamheid willen. De akkerbouw en veeteelt zullen het moeilijker krijgen in de wereldeconomie, met het opkomende Oost-Europa. Een deel van de landbouw gaat toewerken naar streekproducten, naar biologische geteelde producten, en vult daarmee een niche van de mainstream wereldmarkt. Er zal een markt zijn voor producten van de eigen grond. Tegelijkertijd zal er meer ruimte zijn voor andere activiteiten, omdat het areaal landbouw zal afnemen. Dat levert kansen op voor het waterbeheer, want het wordt gemakkelijker om gebieden voor water vrij te maken als het alternatief niet meer economisch aantrekkelijk is. Wat is uw boodschap aan WINN als waterinnovatieprogramma van Rijkswaterstaat? Maak inspirerende speerpunten waarvoor je mensen kunt mobiliseren, maak duidelijk wat er nu precies gaat gebeuren. Begin niet aan dertig innovatieve projecten maar zorg ervoor dat je een of een paar heldere doelen - samen met alle betrokkenen die van belang zijn - ook echt gaat realiseren. Zichtbaarheid, uitstraling: daar moet het over gaan. 11

13 12

14 Prof. dr. P. (Paul) Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau: Waterbewustwording is de grootste innovatieopgave voor Rijkswaterstaat Hoe kan Rijkswaterstaat zijn waterinnovatieopgaven vaststellen? Door zichzelf inzicht te verschaffen in toekomstige ontwikkelingen? 100 jaar vooruitkijken is onzin. Stel dat je in 1906 leefde: had je dan iets zinnigs kunnen zeggen over de wereld in het jaar 2006? Tien jaar is eigenlijk al veel. Kijk maar om je heen: er veranderen in korte tijd zoveel dingen, met name in de maatschappelijke sfeer, de demografie, de economie. Dat maakt de opdracht van Rijkswaterstaat lastig. Want het meeste van de huidige infrastructuur wegen, vaarwegen, waterkeringen, enzovoort ligt er in principe nog over 10, 20, 30 jaar en waarschijnlijk ook wel 100 jaar Hoe kun je de infrastructuur zo inpassen in het landschap dat het flexibel met de tijd meebeweegt? Dat is een geweldig belangrijke innovatieopgave voor Rijkswaterstaat. U zegt: voorspellen is niet mogelijk. Kun je wel ingezette trends doortrekken naar de toekomst? Als je al iets kunt zeggen over bijvoorbeeld het jaar 2030, dan is het dat Nederland eruitziet zoals nu, alleen nog wat voller en drukker. De dichtheid van het gebruik van het land zal wat verder zijn toegenomen door de groei van de bevolking, en met name door de groei van de huishoudens. De bevolkingsgroei is belangrijk, maar nog belangrijker is de toename van kleinere huishoudens: een trend die duidelijk doorzet. Kinderen gaan tegenwoordig met 18 of 20 jaar het huis uit. Vervolgens komt er een huishouden alleen, dan met een partner, en dat hoeft niet altijd dezelfde partner te zijn met wie de kinderen worden gekregen, een op de drie huwelijken eindigt in een scheiding, en uiteindelijk eindigen wij meestal weer alleen. Bij die levenscyclus hoort een leefpatroon, een woonpatroon en een mobiliteitspatroon. Bij een huis hoort een auto en als het een huishouden is met meerdere personen, horen daar meestal twee auto s bij. Dat zijn de dingen die plaats innemen en die infrastructuur vragen. Met inmiddels meer dan 16 miljoen mensen - tegenover 5 miljoen in leven we nu veel intensiever op vrijwel hetzelfde grondgebied. Deze mensen willen niet alleen meer persoonlijke ruimte dan honderd jaar geleden, zij gebruiken die ruimte ook meer omdat zij over middelen van vervoer beschikken. Hun actieradius is enorm uitgebreid. Dat betekent dat de ruimte per persoon minder en dus kostbaarder wordt. 13

15 1 Is er een relatie tussen water en de manier waarop mensen de ruimte willen gebruiken? Mensen willen heel graag water in hun omgeving hebben. Dat hoeft niet persé een rivier of de zee te zijn, maar een vijver, plas, sloot, gracht of kanaal is ook goed. Er zijn zelfs theorieën dat het biologischevolutionair bepaald is dat mensen bij Rijkswaterstaat moet eerst iets doen aan het besef van de bevolking dat wonen onder de waterspiegel risico s en problemen met de waterhuishouding met zich meebrengt. Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders zich van de veranderingen in het milieu op dit moment minder bewust zijn dan de mensen in een aantal andere landen en dat ook minder acuut of als een is- De waterschappen zijn ongeveer de oudste georganiseerde vorm van bestuur die wij in ons land kennen voorkeur wonen op een iets verhoogde plek in een omgeving die zij goed kunnen overzien, een parklandschap, en dat daar ook altijd water moet zijn, omdat water voor mensen een levensbehoefte is, maar ook dat het contact met het water een prettig gevoel geeft. Mensen kijken graag naar water. Dat zou wel eens een extra uitdaging voor Rijkswaterstaat kunnen betekenen, net nu door onder meer de klimaatverandering de rivieren meer ruimte nodig hebben, bouwen in laag Nederland misschien problemen oplevert, en de druk om zeewaarts te gaan uitbreiden toeneemt. sue beleven. Terwijl er inderdaad serieuze uitdagingen voor de Nederlandse waterhuishouding zijn: de stijging van de zeespiegel combineert slecht met de daling van de bodem in het westen van het land en de waarschijnlijke toenemende wisseling van de waterstanden van de rivieren. Het probleem is natuurlijk dat nog niet is gebleken dat dit in Nederland tot een drama kan leiden. Het acute gevoel in gevaar te zijn, zoals we dat voor de deltawerken wel hebben beleefd, is weer snel vergeten, behalve misschien in de rampgebieden zelf. De bijna-overstroming van tien jaar geleden was dus géén overstroming. Hoe ziet de burger het waterbeheer in Nederland? De waterschappen zijn ongeveer de oudste georganiseerde vorm van bestuur die wij in ons land kennen. Er bestaat dus een heel lange traditie op dat gebied, waar heel merkwaardig de burger in het algemeen heel weinig van weet. Alleen de boeren zijn op de hoogte. Mensen hebben geen enkele binding met het waterschap. Als waterschappen belangrijk zijn, maak dan zichtbaar wat het waterschap doet. Organiseer open dagen op de gemalen, laat zien dat een molen niet een landschapsobject is, maar dat de molen een waterregulator is geweest. Dat de molen Nederland voor een groot deel mogelijk heeft gemaakt. Het valt me op dat Rijkswaterstaat in deze studie de verbinding met de waterschappen helemaal nergens noemt. Zijn het echt twee aparte werelden? Misschien moet je daarvoor water en wegen wel uit elkaar halen. Die zitten nu samen bij Rijkswaterstaat, en dat is niet goed uit te leggen. Geef het water een nieuw accent en zoek aansluiting bij de waterschappen. Voor de burger is dat uiteraard niet belangrijk. Die gaat ervan

16 uit dat de overheid het land beveiligt tegen water en begrijpt heel goed dat daarin heel veel geïnvesteerd moet worden. Wie die werken vervolgens uitvoert, dat vindt de burger niet interessant. Is er voldoende waterbewustzijn in Nederland? Wij zitten in deze eeuw voor een grote opgave met het stijgende water, van de zee en de rivieren en tegelijkertijd het inklinkende land. Bewustwording op dat gebied voor het voortbestaan van het land is dus een grote maatschappelijke opdracht. Het zou verstandig zijn om mensen daar wat sterker op te wijzen en ook duidelijk te maken dat het inderdaad niet zo verstandig is om 10 meter onder de zeespiegel een leuke woonwijk neer te zetten en dat dan niet eens op palen te doen. Wat kunnen wij daaraan doen? Je kunt bijvoorbeeld laten zien wat er gebeurt als je het land niet onderhoudt op de manier zoals Rijkswaterstaat en de waterschappen dat nu doen. Wat gebeurt er als je niet bemaalt, de dijken niet onderhoudt, enzovoort? Er zijn maar heel weinig Nederlanders die beseffen dat het veenweidegebied, zoals het er nu uit ziet, niet natuurlijk is ontstaan. Als we de natuur haar gang hadden laten gaan, zou het een moerasgebied zijn, waar je niet in kunt. Het besef van de kunstmatigheid van het Nederlandse landschap moet er zijn. Angst en besef liggen dicht bij elkaar. Het is heel goed dat kinderen tegenwoordig vanaf de eerste dag leren dat ze water uit een rivier, gracht of kanaal niet mogen drinken. Het idee alleen al maakt ons bijna misselijk. Dat is uit angst voor allerlei ziekten die we kunnen krijgen. Misschien zijn we wel te bang, maar het gebruik van doemscenario s om de bewustwording een handje te helpen vind ik helemaal niet verkeerd. Inmiddels is toch wel duidelijk dat de statistische risicobenadering of kansberekening niet werkt. Vertel gewoon hoe het zit! Sterker nog: laat zien wat er gebeurt als de dijk doorbreekt, richt een soort Madurodam in voor onze wateropgaven (dat is er al, maar niet voor het publiek). Maak mensen ervan bewust dat de strijd tegen het water een eeuwige strijd zal zijn in dit land en dat die strijd nooit definitief gewonnen zal worden. Hoe staan migrantengroepen, die uit drogere gebieden afkomstig zijn, tegenover het water? Zijn zij zich bewust van de gevaren en risico s? De tweede of derde generaties vernederlandsen. Kijk maar eens naar de uitstroom van de Surinamers naar Almere: Hollandser kan bijna niet. De echte Amsterdammer zit allang niet meer in Amsterdam, de gewone Amsterdammer woont in Purmerend, Hoorn of Almere. Dat zijn typisch gebieden waar contact met het water nog echt aanwezig is. Maar vergis je niet: ook allochtonen uit landen waar minder water is, hebben een gemakkelijker contact met Nederland als waterland dan met Nederland als polderland. In een beroemd voorbeeld antwoordt een Surinamer op de vraag hoe hij het vond in het buitengebied van Noord-Holland: Ben ik een koe? Wat heb ik aan dit landschap, het is kaal, het is groen, je mag er niet in, en als je erin gaat, zak je zo ongeveer door de grond! De polders zijn minder aantrekkelijk dan het strand, de rivieren of de meren. 1

17 1 Bewustzijn van veiligheid en risico s speelt ook bij het gebruik van baggerspecie als bouwstof. Hoe ziet u dat? Het probleem is natuurlijk dat, als je het woord al hoort, je het dan ook al bijna ruikt en dan heb je al meteen het gevoel dat het niet deugt. Het is gevaarlijk spul, letterlijk, want je kunt er in verdwijnen en het zit vast vol gif. Tijd speelt wel een belangrijke rol: ik denk bijvoorbeeld aan alle vuilnisbelten die tot duinen zijn omgetoverd, en Goed waterbeheer is een voorwaarde voor de primaire levensbehoeften hier in Nederland. Daar ligt dus ook een taak voor de rijksoverheid de steenkolenbergen die tot skischansen zijn verworden. Ik zou zeggen: neem de tijd om zo n gebied eerst op te hogen en het te laten inklinken. De laag aarde die je erop aanbrengt moet uiteraard betrouwbaar aandoen, en onomstotelijk veilig zijn voor mensen. Onderschat niet hoe bezorgd mensen kunnen zijn voor de veiligheid van hun kinderen en hun eigen gezondheid. Daar helpt eerlijke en open communicatie bij, maar ik denk dat de overheid momengerspecie, maar ik zou het niet meteen voor de woningbouw gebruiken. Heeft de Nederlandse burger eigenlijk nog wel vertrouwen in de overheid? Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Het is moeilijk te verwerven en als er eenmaal twijfel is ontstaan, verdwijnt het bijzonder snel en is het moeilijk terug te winnen. Het vertrouwen in de overheid en het vertrouwen in de regering zijn twee teel niet betrouwbaar genoeg gevonden wordt om zo n boodschap geloofwaardig over te brengen. Dat moet je misschien aan onafhankelijke instanties overlaten. Wetenschappelijke rapporten helpen daar overigens weinig bij, omdat wetenschappers als zij goed werken nooit zullen zeggen dat er nooit een effect zal zijn. Zij zullen hooguit zeggen dat zij het niet kunnen meten, of dat het zeer onwaarschijnlijk is dat het effecten zal hebben. Ik weet niets van bagverschillende dingen. Eigenlijk was er altijd wel een behoorlijk groot vertrouwen in de overheid in Nederland. In het begin van deze eeuw is het vertrouwen in de regering met de Fortuyn révolte ineens heel snel gedaald. Van zeer betrouwbaar tot behoorlijk niet te vertrouwen. Ligt dat aan het kabinet? Nee, in ieder geval niet alleen. Dat heeft ook te maken met de burger die steeds kritischer is en soms ook slechte ervaringen heeft, met milieusituaties waarin de overheid lang ontkende dat er iets aan de hand was, terwijl er uiteindelijk toch iets aan de hand bleek te zijn. Of met het feit dat de burger slechts delen van de boodschap oppikt. Denk maar aan de legionella bacterie die in juli 2006 in Amsterdam weer actief was. Dan vertelt de GGD dat de meeste mensen niets van die bacterie merken. Maar die boodschap blijft niet hangen. De boodschap die wordt opgepakt is dat iemand aan de legionellabacterie gestorven is. Hoe kun je goede beleidsadviezen geven als de toekomst onzeker is? Het Sociaal en Cultureel Planbureau ont-

18 houdt zich van de zinsnede: Je moet dit of dat doen maar zegt doorgaans: Je zou dit beter niet kunnen doen en daar juist wel aan kunnen denken. Dat heeft te maken met de manier waarop wij onderzoek doen: we laten zien hoe de dingen zich ontwikkelen en waar ze vandaan komen. Scenario s ontwikkelen doen we niet, maar we signaleren de breuklijnen en veranderingen. Sociologie is niet zozeer een ontwerpwetenschap. Het is meer een verwerpwetenschap: het laat zien waarvan je afstand moet nemen. Rijkswaterstaat is bij uitstek een ontwerpwereld. Technologie is berekenbaar, daar vertrouwen mensen op. Maar niet alle problemen zijn door techniek op te lossen! Het waterbeheer heeft wel degelijk met mensen en gedrag te maken. Kun je waterbeheer niet aan bedrijven overlaten? Goed waterbeheer is een voorwaarde voor de primaire levensbehoeften hier in Nederland. Daar ligt dus ook een taak voor de rijksoverheid. Maak tastbaar waarom waterbeheer hier nodig is, laat maar zien hoe Nederland er anders uit zou zien. En vergeet daarbij niet dat de overheid initiatief moet nemen voor veranderingen in het waterbeheer, niet het bedrijfsleven. Veiligheid en voldoende water, ook bij klimaatverandering, dat zijn bij uitstek publieke zaken. Als je dat gaat privatiseren krijg je nog veel grotere problemen dan nu bij energie en waterleidingbedrijven. Je kunt wel het bedrijfsleven stimuleren. De zekerheid van de waterhuishouding moet niet een economisch verhandelbaar goed zijn. Het is het algemeen belang van de allerhoogste orde. 17

19 1

20 Prof. dr. ir. P. (Pier) Vellinga, directeur Klimaatcentrum, Vrije Universiteit Amsterdam, voorzitter Stichting Natuur en Milieu Nederland moet nú kiezen: Deltametropool of Manhattan in Twente? Wat is de belangrijkste opgave voor Rijkswaterstaat op dit moment? Rijkswaterstaat kan alleen maar voortbestaan als ze permanent innoveert. De relatie tussen mensen en landen verandert, behoeften veranderen. Rijkswaterstaat moet zich nog meer richten op die veranderende maatschappij. Nederland heeft grote behoefte aan een technisch-wetenschappelijke bouwkundige, competente en vooral maatschappelijk geëngageerde overheidsorganisatie. Daar ligt voor Rijkswaterstaat de grootste uitdaging: hoe zorg je ervoor dat Rijkswaterstaat niet pas aan de slag kan als het kalf verdronken is dus na een grote lastige gebeurtenis - maar dat de belastingbetaler vooraf waardering heeft voor Rijkswaterstaat, zodat zij haar anticiperend werk kan doen? Hoe kan Rijkswaterstaat inderdaad die netwerkorganisatie worden, die wel zijn eigen verantwoordelijkheid heeft maar ook de goodwill van andere partijen? Die gezien wordt als partner en niet als een soort staat in de staat? Hoe moet Rijkswaterstaat die uitdaging aanpakken? Rijkswaterstaat staat onder druk, en als je onder druk staat, moet je laten zien wat je kunt, waar je goed in bent. Rijkswaterstaat is goed in het regisseren van grote bouwwerken, zoals de Maeslantkering of de Tweede Maasvlakte. Het is aan Rijkswaterstaat om aan te geven wat het probleem of de uitdaging is. Daarmee kan ze de markt uitnodigen om met creatieve oplossingen te komen, terwijl ze ondertussen wel de competentie vasthoudt om die oplossingen te beoordelen. Hoe zorg je ervoor dat je toch nog je competenties en ook de technische kennis kan etaleren als je niet meer aan de beleidsknoppen zit? Een sterkere relatie met de kennisinstellingen zal cruciaal zijn, maar het moet wel een relatie zijn die meer ruimte geeft en minder controleert en alleen op hoofdlijnen regisseert. Dat is best lastig, zeker voor mensen in een technische omgeving. Waarom? Rijkswaterstaat was een trechterorganisatie, die voor een probleem 20 alternatieven binnenshuis langzaam trechterde tot de beste overtuigend uit de bus kwam. De Betuwelijn is daar een voorbeeld van. Die beste oplossing wordt dan omarmd, de oogkleppen worden opgezet en de rest wordt vergeten. Bij de Tweede Maasvlakte is dat anders gegaan: daar zijn drie alter- 19

WATERINNOVATIEBRON. De wateruitdagingen Tussenstand december 2006

WATERINNOVATIEBRON. De wateruitdagingen Tussenstand december 2006 De wateruitdagingen Tussenstand december 2006 Tweede fase van de WINN-verkenning naar de maatschappelijke waterinnovatieopgaven van Rijkswaterstaat WATERINNOVATIEBRON Colofon Ontwerp DVD en foto s Drukwerk

Nadere informatie

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta)

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Agenda Stad Concernstaf CSADV Stadhuis Grote Kerkplein 15 Postbus 538 8000 AM Zwolle Telefoon (038) 498 2092 www.zwolle.nl Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Hoe houden we onze delta leefbaar

Nadere informatie

Dutch Coastline Challenge. Op weg naar 2 e Bijeenkomst 22 juni 2017

Dutch Coastline Challenge. Op weg naar 2 e Bijeenkomst 22 juni 2017 Dutch Coastline Challenge Op weg naar 2 e Bijeenkomst 22 juni 2017 Bevindingen 1 e bijeenkomst: Ons gezamenlijk verhaal Klimaatverandering beheerst het nieuws en de eerste zichtbare effecten staan bij

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012 Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Symposium LifeLines, Groningen (UMCG), 1 oktober 2012 Dames en heren, [Inleiding] Ik vind het wel leuk, maar ook een beetje spannend. Maar moet

Nadere informatie

ZELFVOORZIENEND: TRENDS, MOGELIJKHEDEN EN GRENZEN

ZELFVOORZIENEND: TRENDS, MOGELIJKHEDEN EN GRENZEN ZELFVOORZIENEND: TRENDS, MOGELIJKHEDEN EN GRENZEN Lezing ter gelegenheid van het GEO Promotion Congres van eigen bodem 10 maart 2017 Groningen. door prof. em. Pier Vellinga Waddenacademie Colin OPBOUW

Nadere informatie

Klimaat verandert toerisme

Klimaat verandert toerisme 5 10 15 20 25 30 35 40 Tekst 4 Klimaat verandert toerisme (1) Het klimaat verandert, zoveel is inmiddels wel zeker. De temperatuur loopt op, neerslagpatronen veranderen, de kans op hittegolven neemt toe,

Nadere informatie

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving

IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving IenM begroting 2015: inzetten op betere verbindingen in een schonere leefomgeving 16 september 2014-15:25 Het ministerie van Infrastructuur en Milieu besteedt in 2015 9,2 miljard euro aan een gezond, duurzaam

Nadere informatie

Inleiding regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst

Inleiding regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst Inleiding regeerakkoord 2017-2021 Vertrouwen in de toekomst Inleiding Mensen in Nederland hebben veel vrijheid. Nederlanders vormen een sterke groep. Iedereen kan proberen om verder te komen in zijn leven.

Nadere informatie

Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk

Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk De kust is (niet) veilig! De dijk aan de kust van Petten ziet er zo sterk en krachtig uit, maar toch is hij niet

Nadere informatie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische

Nadere informatie

Lesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta

Lesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de

Nadere informatie

Toespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011

Toespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011 Toespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011 Dames en heren, Degenen, die hier te lande na 1820 verbetering van

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e

Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Innovatieplatform Twente S a m e n w e r k e n a a n i n n o v a t i e Twente is een innovatieve regio die nationaal en internationaal sterk in opkomst is. Daarom is op initiatief van de provincie Overijssel

Nadere informatie

Openingswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013.

Openingswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013. Openingswoord van CdK Ank Bijleveld-Schouten bij de bijeenkomst over burgerinitiatieven in Overijssel op 2 oktober 2013. Dames en heren, Wat fijn dat u vandaag bij ons bent. Ik heet u hartelijk welkom

Nadere informatie

Opvang na uw uitzending. Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk

Opvang na uw uitzending. Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Opvang na uw uitzending Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk werk helpt iedereen binnen of direct rondom Defensie met problemen die voortkomen uit het werk.

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

Mantelzorg, waar ligt de grens?

Mantelzorg, waar ligt de grens? Mantelzorg, waar ligt de grens? CDA Talentacademie 2014-2015 Anita Relou Wat is volgens het christendemocratisch gedachtengoed de grens van mantelzorg. Inleiding 2015. Een jaar met veel veranderingen in

Nadere informatie

Topsectoren. Hoe & Waarom

Topsectoren. Hoe & Waarom Topsectoren Hoe & Waarom 1 Index Waarom de topsectorenaanpak? 3 Wat is het internationale belang? 4 Hoe werken de topsectoren samen? 5 Wat is de rol voor het MKB in de topsectoren? 6 Wat is de rol van

Nadere informatie

Werkconferentie agenda omgevingsvisie Limburg

Werkconferentie agenda omgevingsvisie Limburg Werkconferentie agenda omgevingsvisie Limburg Op 11 september 2018 zijn zo n 80 medewerkers van verschillende Noord- en Midden-Limburgse gemeenten, het Waterschap, het Rijk, Provinciale Staten, andere

Nadere informatie

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat. Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig

Nadere informatie

Lesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta

Lesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Lesbrief Watersysteem Droge voeten en schoon water www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Droge voeten en schoon water Waterschappen zorgen ervoor dat jij en ik droge

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

HC zd. 42 nr. 31. dia 1

HC zd. 42 nr. 31. dia 1 HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:

Nadere informatie

Werkboek Het is mijn leven

Werkboek Het is mijn leven Werkboek Het is mijn leven Het is mijn leven Een werkboek voor jongeren die zelf willen kiezen in hun leven. Vul dit werkboek in met mensen die je vertrouwt, bespreek het met mensen die om je geven. Er

Nadere informatie

Excellenties, Dames en heren,

Excellenties, Dames en heren, Alleen de uitgesproken tekst geldt. Welkomstwoord van drs. Ank Bijleveld-Schouten, Commissaris van de Koningin in de provincie Overijssel, bij de opening van de relatiebijeenkomst Lente in Overijssel,

Nadere informatie

INDUSTRIE EN SAMENLEVING HET VIZIER OP 2025. De bijdrage van de industrie aan de kwaliteit van leven in 2025

INDUSTRIE EN SAMENLEVING HET VIZIER OP 2025. De bijdrage van de industrie aan de kwaliteit van leven in 2025 INDUSTRIE EN SAMENLEVING HET VIZIER OP 2025 De bijdrage van de industrie aan de kwaliteit van leven in 2025 Startnotitie: Naar een Visie voor de Nederlandse industrie 28 maart 2010 Naar de Visie 2025 -

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Positieve verpleegkunde: op weg naar een bloeiende samenleving!

Positieve verpleegkunde: op weg naar een bloeiende samenleving! Van Kleef Lezing 10-12-2015 Spreker: Jan Walburg, Hoogleraar Positieve Psychologie, Universiteit van Twente Positieve verpleegkunde: op weg naar een bloeiende samenleving! Aan positieve psychologie kleeft

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

Terpendag18. mei Bagger, bouwstof van de toekomst?

Terpendag18. mei Bagger, bouwstof van de toekomst? Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Kust en Zee T.a.v. WaterINNovatiebron Postbus 20907 2500 EX Den Haag voldoende frankeren Terpendag18 mei 2005 Bagger, bouwstof van de toekomst? WINN 2 Voor meer informatie

Nadere informatie

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND WERK ALS ÉÉN OVERHEID De fysieke en sociale leefomgeving van Nederland gaan de komende decennia ingrijpend veranderen. Transities in de energievoorziening, de landbouw,

Nadere informatie

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010

Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Dames en heren, [Inleiding] In de zomer van 1946 voer een schip van Thailand naar Nederland. Een kleine Nederlandse

Nadere informatie

'Maak werk van Vrije tijd in Brabant'

'Maak werk van Vrije tijd in Brabant' 'Maak werk van Vrije tijd in Brabant' OPROEP VANUIT DE VRIJETIJDSSECTOR Opgesteld door: Vrijetijdshuis Brabant, TOP Brabant, Erfgoed Brabant, Leisure Boulevard, NHTV, MKB, BKKC, Stichting Samenwerkende

Nadere informatie

Voorzitter, een mooi politiek moment, de laatste algemene beschouwingen van dit College, de opmaat naar de begroting voor het verkiezingsjaar.

Voorzitter, een mooi politiek moment, de laatste algemene beschouwingen van dit College, de opmaat naar de begroting voor het verkiezingsjaar. Naar Groningen 2.0 Voorzitter, een mooi politiek moment, de laatste algemene beschouwingen van dit College, de opmaat naar de begroting voor het verkiezingsjaar. In het laatste jaar van deze statenperiode

Nadere informatie

Zoekopdrachten bij Het water komt. **

Zoekopdrachten bij Het water komt. ** Module 1 De geschiedenis van de Delta. 1 Strijd tussen land en water 2 Overstromingen door de eeuwen heen 3 Oorzaken van overstromingen: de mens zelf 4 Waterbeheer. Blz. 4 Achter de duinen had je veengronden

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

De Budget Ster: omgaan met je schulden

De Budget Ster: omgaan met je schulden De Budget Ster: omgaan met je schulden Budget Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Budget Ster MOTIVATIE EN VERANTWOORDELIJKHEID STRESS DOOR SCHULDEN BASISVAARDIGHEDEN STABILITEIT FINANCIEEL ADMINISTRATIEVE

Nadere informatie

Sociaaleconomische Toekomstscenario s

Sociaaleconomische Toekomstscenario s Sociaaleconomische Toekomstscenario s Geschikt voor zoet en zout? door Gert Jan van den Born 1 Toekomstverkenningen Scenario s zijn gekoppeld aan onzekerheden in de toekomst Binnen domein van ruimtelijke

Nadere informatie

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019

Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Zoet is goed maar een beetje zout smaakt beter door Pier Vellinga *) Spaarwater eindsymposium Schouwburg de Harmonie, Leeuwarden, 12 maart 2019 Presentatie in drie delen: 1. Het klimaat verandert; wat

Nadere informatie

Leiderschap in Turbulente Tijden

Leiderschap in Turbulente Tijden De Mindset van de Business Leader Leiderschap in Turbulente Tijden Onderzoek onder 175 strategische leiders Maart 2012 Inleiding.. 3 Respondenten 4 De toekomst 5 De managementagenda 7 Leiderschap en Ondernemerschap

Nadere informatie

Station Nieuwe Meer Het internationale & inclusieve woon- en werkgebied van Nieuw West

Station Nieuwe Meer Het internationale & inclusieve woon- en werkgebied van Nieuw West Station Nieuwe Meer Het internationale & inclusieve woon- en werkgebied van Nieuw West 2030 Station Nieuwe Meer is niet alleen een nieuwe metrostation verbonden met Schiphol, Hoofddorp, Zuidas en de Amsterdamse

Nadere informatie

Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag

Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Welkom, blij dat u er bent. Uit het feit dat u met zovelen bent gekomen maak

Nadere informatie

Extra verhaal bij de uitzending 'Klimaatchaos': gevolgen van klimaatprobleem gaan ook Nederland raken

Extra verhaal bij de uitzending 'Klimaatchaos': gevolgen van klimaatprobleem gaan ook Nederland raken Weerman Gerrit Hiemstra Extra verhaal bij de uitzending 'Klimaatchaos': gevolgen van klimaatprobleem gaan ook Nederland raken Extra verhaal bij de uitzending 'Klimaatchaos': gevolgen van klimaatprobleem

Nadere informatie

De estafette: Klimaatverandering

De estafette: Klimaatverandering De estafette: Klimaatverandering door Sander Voerman WP nr. 4/2011 Afgelopen jaar is in Nederland de aandacht voor het probleem van de klimaatverandering volstrekt verstomd. Internationaal vormt ons land

Nadere informatie

KINDEREN EN HET MILLENNIUM

KINDEREN EN HET MILLENNIUM KINDEREN EN HET MILLENNIUM Naast de bijdragen van een aantal auteurs die herinneringen ophalen aan het verleden van Kampen en haar inwoners, wilde de redactie aan jongeren de mogelijkheid bieden hun visie

Nadere informatie

Welvarend Westfriesland

Welvarend Westfriesland Welvarend Westfriesland De visie van het bedrijfsleven op de regio. Ter inspiratie voor uw beleid in 2018 Welvarende Regio Onze regio kent een rijke geschiedenis van welvaart met ondernemende Westfriezen

Nadere informatie

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet!

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet! Gevaarlijke liefde Gevaarlijke liefde In de pauze Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Als je verliefd wordt ben je in de wolken. Tegelijk voel je je

Nadere informatie

Zaken die niet meer zo zeker zijn

Zaken die niet meer zo zeker zijn Een goed gesprek over Zaken die niet meer zo zeker zijn Met u praten wij vaak over zekerheid. Dat is namelijk ons vak: het organiseren van uw zekerheid. Dat kan op vele manieren. Bijvoorbeeld door verstandig

Nadere informatie

Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af. Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014

Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af. Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014 Deltaprogramma: het werk aan onze delta is nooit af Katja Portegies Staf Deltacommissaris 11 juni 2014 1 Tot 6.70 m. onder zeeniveau 60% overstroombaar gebied, daar wonen ongeveer 9 miljoen mensen met

Nadere informatie

Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?)

Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?) Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?) Toelichting op de opdracht Tijdens deze opdracht gaan jullie in kleine groepjes in onderhandeling met elkaar over een pakket

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd?

solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd? Bijdrage prof. dr. Kees Goudswaard / 49 Financiering van de AOW: solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd? Deze vraag staat centraal in de bij drage van bijzonder hoogleraar Sociale zekerheid prof.

Nadere informatie

Werken in een andere sector of branche: iets voor u?

Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Uw hele loopbaan blijven werken in dezelfde sector of branche? Voor veel werknemers is het bijna vanzelfsprekend om te blijven werken in de sector of

Nadere informatie

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken!

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! Dé expert in praktische apotheektrainingen E-PAPER Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! 1 Inhoudsopgave De cliënt en ik 3 Weet jij nog waarom je in de apotheek wilde

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al

Nadere informatie

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept

Samen Ontwikkelen. Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen Stuurgroep Nationaal Landschap Groene Hart i.o. 19 september 2012 / concept Samen Ontwikkelen 2. Water Bodem & Gebruik 3. Het Groene Hart, met zijn veenweiden, Over de realisatie van

Nadere informatie

OVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT

OVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT E-blog OVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT Reeks: bestuurders over vitaliteit Colofon: einde artikel Wilma de Jong, lid van de Raad van Bestuur van BrabantZorg, is een kordate

Nadere informatie

VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT. Jos Sanders & collega s, TNO

VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT. Jos Sanders & collega s, TNO VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT Jos Sanders & collega s, TNO MEGATRENDS & ONTWIKKELINGEN ARBEID 1. Demografie: meer en diverser 2. Economie: grilliger en globaler 3. Sociaal-cultureel:

Nadere informatie

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach

Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Sustainable solutions from a multidisciplinary approach Infrastructures & Mobility Delft Research Initiatives Delft Research Initiatives Energie, Gezondheid, Infrastructuren & Mobiliteit, en Leefomgeving

Nadere informatie

Allereerst wil ik u een gezegend, gezond en gelukkig Nieuwjaar toewensen! En uiteraard hoop en wens ik dat het uw ondernemingen goed gaat.

Allereerst wil ik u een gezegend, gezond en gelukkig Nieuwjaar toewensen! En uiteraard hoop en wens ik dat het uw ondernemingen goed gaat. Toespraak bij het Nieuwjaarsontbijt van de Building Society, door Commissaris van de Koningin, drs. Ank Bijleveld-Schouten, op 10 januari 2012 te Delden. Dames en heren, Allereerst wil ik u een gezegend,

Nadere informatie

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden

Nadere informatie

Deltabeslissing Waterveiligheid

Deltabeslissing Waterveiligheid Deltaprogramma Waterveiligheid Deltabeslissing Waterveiligheid Het Deltaprogramma: een nieuwe aanpak Onze huidige dijknormen dateren grotendeels uit de jaren zestig. Ze zijn opgesteld na de Watersnoodramp

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Bijgaand doe ik u de antwoorden toekomen op de vragen gesteld door de leden Jacobi en Cegerek (beiden PvdA) over waterveiligheid in het kustgebied.

Bijgaand doe ik u de antwoorden toekomen op de vragen gesteld door de leden Jacobi en Cegerek (beiden PvdA) over waterveiligheid in het kustgebied. > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456

Nadere informatie

Perspectief op de nationale omgevingsvisie en grondbeleid. Jaar van de Ruimte VvG congres 12 november Nathalie Harrems

Perspectief op de nationale omgevingsvisie en grondbeleid. Jaar van de Ruimte VvG congres 12 november Nathalie Harrems Perspectief op de nationale omgevingsvisie en grondbeleid Jaar van de Ruimte 2015 VvG congres 12 november 2014 Nathalie Harrems Directie Ruimtelijke Ontwikkeling Wat is er aan de hand? Tijdperk van de

Nadere informatie

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Soms voel je je gevangen door het leven. Vastgezet door de drukte, en beklemd in je eigen hoofd. Je voelt je niet vrij en je voelt geen liefde. Met deze tips breng

Nadere informatie

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

KWARTAALMONITOR APRIL 2016. Omzetontwikkeling van freelancers en flexwerkers in Nederland

KWARTAALMONITOR APRIL 2016. Omzetontwikkeling van freelancers en flexwerkers in Nederland KWARTAALMONITOR APRIL 2016 Omzetontwikkeling van freelancers en flexwerkers in Nederland Inhoud 3 WAT TE DOEN MET ÉÉN MILJOEN 4 BEDRIJVEN SPELEN IN OP WET DBA 5 VEEL STARTENDE FREELANCERS OP LEEFTIJD 6

Nadere informatie

Gelukkig scheiden is een keuze!

Gelukkig scheiden is een keuze! Echtscheidingsexpert notaris Palko Benedek over kansen voor iedereen die in een echtscheiding zit: Gelukkig scheiden is een keuze! Wanneer je in een scheiding terecht komt, is communiceren vaak heel erg

Nadere informatie

Flexibel werken én een hypotheek

Flexibel werken én een hypotheek Flexibel werken én een hypotheek Een hypotheek met Reacties uit de media op de perspectiefverklaring perspectiefverklaring Columnist Frank Kalshoven, de Volkskrant Alleen hypotheken verstrekken aan mensen

Nadere informatie

Verslag participatiedebat deel 2. Het werknemersperspectief

Verslag participatiedebat deel 2. Het werknemersperspectief Verslag participatiedebat deel 2. Het werknemersperspectief Datum: Plaats: Gespreksleiding: Gastsprekers: Participanten: Bezoekers: Thema: vrijdag 17 oktober 2014, 15:00-17:00 uur De Gouden Zaal van DROOMvilla

Nadere informatie

Meer met minder. Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel. Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI. 6 juni 2012

Meer met minder. Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel. Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI. 6 juni 2012 Meer met minder Waterschaarste en grotere vraag naar voedsel Laan van Staalduinen, Algemeen directeur LEI 6 juni 2012 Inhoud presentatie Mondiale trends die van invloed zijn op toekomstige watervraag Nationale

Nadere informatie

pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden

pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden pggm.nl Mantelzorg en dementie in de beleving van PGGM&CO-leden Enquête Mantelzorg en dementie 2014 Vooraf In juli 2014 vroegen wij onze leden naar hun ervaringen met mantelzorg in het algemeen, en mantelzorg

Nadere informatie

Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013

Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013 Speech Maxime Verhagen bij 50-jarig jubileum GMB Openluchtmuseum Arnhem, donderdagmiddag 5 september 2013 Geachte aanwezigen, Nederland heeft een al sterke internationale reputatie als het om deltatechnologie

Nadere informatie

Arnold Monshouwer. Business Club Bernisse

Arnold Monshouwer. Business Club Bernisse Arnold Monshouwer Business Club Bernisse Wie zijn wij? Waarom innoveren? Wat is innovatie? Hoe kom ik op ideeën? Hoe pak ik het aan? Agenda Even voorstellen 1. Beter, eerder en sneller innoveren 2. Onafhankelijk

Nadere informatie

Kerngegevens Arbeidsmarktagenda oktober 2017 MEEST GESTELDE VRAGEN. Aan het werk. voor ouderen!

Kerngegevens Arbeidsmarktagenda oktober 2017 MEEST GESTELDE VRAGEN. Aan het werk. voor ouderen! Kerngegevens Arbeidsmarktagenda 2023 oktober 2017 MEEST GESTELDE VRAGEN Aan het werk voor ouderen! KERNGEGEVENS ARBEIDSMARKTAGENDA 2023 AAN HET WERK VOOR OUDEREN! Interessant voor bestuur beleid uitvoering

Nadere informatie

Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013

Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013 Interview tv-programma Nieuwsuur commissaris van de Koning Max van den Berg d.d. 27 november 2013 Twan Huys: 150 mensen uit uw provincie stappen naar de rechter omdat ze vinden dat hun huizen zodanig in

Nadere informatie

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Wie ben ik? Mijn naam is Graham Degens Ik heb >30 jaar in de olie industrie gewerkt, om olie en gas optimaal

Nadere informatie

CASE STUDY MDM LEERT KLANTEN ZELF VISSEN

CASE STUDY MDM LEERT KLANTEN ZELF VISSEN Exact Online CASE STUDY MDM LEERT KLANTEN ZELF VISSEN www.exactonline.nl 2 EXACT ONLINE CASE STUDY ACCOUNTANCY MDM LEERT KLANTEN ZELF VISSEN MDM accountants & belastingadviseurs uit Den Haag is hard op

Nadere informatie

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen

Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Bijeenkomst bij Eneco in kader van onderzoek naar Nieuwe Business Modellen De noodzaak om te veranderen is onmiskenbaar. Burgers, bedrijven en overheid zoeken naar

Nadere informatie

- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s)

- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s) Samenvatting door Saskia 1046 woorden 8 april 2014 7,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 2.4 Files oplossen Files 29 mei 1955 was er in Nederland de eerste file. Duizenden inwoners van

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel) Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan

Nadere informatie

Het valt nog niet mee om een computer te zijn

Het valt nog niet mee om een computer te zijn Het valt nog niet mee om een computer te zijn IBO VAN DE POEL ANTHONI VAN LEEUWENHOEK HOOGLERAAR ETHIEK EN TECHNIEK TU DELFT De ontwikkeling van technologie kan soms impact hebben op de politieke voorkeuren

Nadere informatie

vaardigheden - 21st century skills

vaardigheden - 21st century skills vaardigheden - 21st century skills 21st century skills waarom? De Hoeksteen bereidt leerlingen voor op betekenisvolle deelname aan de wereld van vandaag en de toekomst. Deze wereld vraagt kinderen met

Nadere informatie

WAT MAAKT EEN ONDERNEMER GELUKKIG? NOU, GELD IN ELK GEVAL NIET

WAT MAAKT EEN ONDERNEMER GELUKKIG? NOU, GELD IN ELK GEVAL NIET TEKST: JUDITH KATZ, KARIN BOJORGE ILLUSTRATIE EN INFOGRAPHICS: MAREN BRUIN FORUM-ONDERZOEK WAT MAAKT EEN ONDERNEMER GELUKKIG? NOU, GELD IN ELK GEVAL NIET Wat vinden ondernemers nou het leukste aan het

Nadere informatie

Wat is de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (Rli)

Wat is de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (Rli) www.rli.nl Wat is de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (Rli) Adviesraad van de Regering Adviseert Regering en Parlement over fysieke leefomgeving landbouw, milieu, natuur, ruimtelijke ordening,

Nadere informatie

Visie Missie. De missie van onze stichting is de volgende: wie je morgen bent creëer je vandaag met de som van gisteren

Visie Missie. De missie van onze stichting is de volgende: wie je morgen bent creëer je vandaag met de som van gisteren Visie Missie De Jan Ligthartscholen van de Jan Ligthartgroep Tilburg hebben een duidelijk doel voor ogen: het onderwijs dusdanig inrichten dat het de basis vormt van het levenslang leren dat een mens doet.

Nadere informatie

De lokale maat in waterbeheer

De lokale maat in waterbeheer De lokale maat in waterbeheer met lokale kennis en betrokkenheid Een praktisch waterschap voor iedereen! Tegen maatschappelijk zo laag mogelijke kosten Met een rechtvaardige waterschapsbelasting Duurzaam

Nadere informatie

Waarom we een derde van ons leven missen 17. 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven. Hoe de wetenschap dromen grijpbaar maakt 24

Waarom we een derde van ons leven missen 17. 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven. Hoe de wetenschap dromen grijpbaar maakt 24 Inhoud inleiding Nieuw inzicht in onze dromen 11 i wat dromen zijn 1 Terugkeer naar een vergeten land Waarom we een derde van ons leven missen 17 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven Hoe de wetenschap

Nadere informatie

MdV UITGESPROKEN TEKST GELDT

MdV UITGESPROKEN TEKST GELDT MdV De begroting is wederom een knap staaltje werk waar door heel veel medewerkers in dit huis veel energie en vakmanschap in is gestoken. Dat verdient waardering, zowel richting college als richting al

Nadere informatie

Echt thuis. Ondernemingsplan 2011-2015

Echt thuis. Ondernemingsplan 2011-2015 Echt thuis Ondernemingsplan 2011-2015 2 INLEIDING Mooiland is een woningcorporatie met circa 27.000 woningen verspreid over ruim 150 gemeenten in heel Nederland. Daarmee zijn wij een van de twintig grootste

Nadere informatie

Krimp in Fryslân. Inwonertal

Krimp in Fryslân. Inwonertal Krimp in Fryslân Bevolkingsdaling, lokaal en regionaal, is een vraagstuk van nu én de komende jaren. Hoewel pas over enkele decennia de bevolking van Fryslân als geheel niet meer zal groeien, is in sommige

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl

The Netherlands of 2040. www.nl2040.nl The Netherlands of 2040 www.nl2040.nl 1 Tijden veranderen 2 Tijden veranderen 3 Nieuwe CPB scenario studie Vraag Waarmee verdienen we ons brood in 2040? Aanpak Scenario s, geven inzicht in onzekerheid

Nadere informatie

Roos van Leary. Mijn commentaar betreffende de score Mijn score was 4 punten van de 8.

Roos van Leary. Mijn commentaar betreffende de score Mijn score was 4 punten van de 8. Roos van Leary Beschrijving Boven-Samen (BS) dominant gedrag: leidend zelfdefinitie: ik ben sterker en beter dan jij; Ik overzie "het" definitie van de ander: jij bent zwak en hulpbehoevend relatiedefinitie:

Nadere informatie

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot Leven met aandacht Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot w e g D e v a n F r a n c i s c u s 2 Leven met aandacht Inhoud 1 De weg van Franciscus 9 2 De oprichting van de congregatie

Nadere informatie

VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT. Jos Sanders & collega s, TNO

VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT. Jos Sanders & collega s, TNO VEILIG EN GEZOND WERKEN IN EEN VERANDERENDE ARBEIDSMARKT Jos Sanders & collega s, TNO MEGATRENDS & ONTWIKKELINGEN 1. Demografie: meer en diverser 2. Economie: grilliger en globaler 3. Sociaal-cultureel:

Nadere informatie