Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen

Transcriptie

1 Ondernemen in de Sectoren Feiten en ontwikkelingen Zoetermeer, september 2005

2 ISBN: X Bestelnummer: A Prijs: 100,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting 7 1 Inleiding 11 2 Het MKB in Nederland Kerngegevens Ontwikkelingen Voedings- en genotmiddelenindustrie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector 35 4 Metaal- en elektrotechnische industrie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector 54 5 Olie-, chemische, rubber- en kunststofverwerkende industrie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector 71 6 Overige industrie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen 83 7 Bouwnijverheid De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector 106 3

4 8 Autosector De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Groothandel De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Detailhandel De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Horeca, catering en verblijfsrecreatie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Transportsector De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Post en telecommunicatie De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Perspectief Meer informatie over de sector 220 4

5 14 Financiële dienstverlening De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Zakelijke dienstverlening De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Meer informatie over de sector Overige dienstverlening De sector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Investeringen Perspectief Zorgsector De zorgsector in cijfers Marktomstandigheden Kracht van de sector Perspectief Meer informatie over de sector 284 5

6

7 Samenvatting 'Ondernemen in de Sectoren' biedt iedereen die op enigerlei wijze betrokken is bij de beleidsvorming en -uitvoering binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven inzicht in de actuele stand van zaken in 15 verschillende sectoren uit het bedrijfsleven. Deze publicatie borduurt voort op de eerder dit jaar verschenen publicatie Kleinschalig Ondernemen waarin een beeld is gegeven van de structuur en economische ontwikkelingen van het bedrijfsleven naar grootteklasse. In beide publicaties staat het MKB centraal. Het MKB in het Nederland Het Nederlandse MKB telt ondernemingen (99% van het totaal aantal ondernemingen). Deze hebben in het afgelopen jaar gezamenlijk 373 miljard euro afgezet en een winst van bijna 53 miljard behaald. In 2004 was het MKB goed voor 48% van de totale omzet en bruto toegevoegde waarde van het Nederlandse bedrijfsleven, en leverde het 55% van het totaal aantal arbeidsjaren. Het MKB telt ruim 4 miljoen werkenden. Deze realiseerden een gemiddelde arbeidsproductiviteit 1 van euro. In 2005 zullen de prestaties van het MKB verbeteren. Er wordt een afzetgroei van 1% en een winstgroei van 3,25% verwacht. Het aantal werkenden zal echter nog met afnemen. In 2006 zullen vooral de afzet en de werkgelegenheid nog verder aantrekken. De financiële en de zakelijke dienstverlening vormen de grootste sectoren van het MKB, gevolgd door de detailhandel en de bouw. Genoemde sectoren zijn goed voor bijna de helft van het aantal actieve ondernemingen in het MKB. Voedings- en genotmiddelenindustrie De voedings- en genotmiddelenindustrie is zeer divers, gezien de toegepaste verwerkingstechnieken en varieert van ambachtelijk (bijv. bak- en zoetwarenindustrie) tot procesindustrieel (bijv. zuivel, meel, suiker, frisdranken, bier en sigaretten). Het MKB telt ondernemingen met een werkgelegenheid van arbeidsjaren. In 2004 realiseerde de sector een volumestijging met 1%. Voor 2005 wordt een lichte krimp (-0,25%) en voor 2006 een groei (+1%) verwacht. De sector is relatief sterk afhankelijk van de binnenlandse markt. Hierdoor zijn er nog geen hoge groeicijfers te zien. Sterke punten van de voedings- en genotmiddelenindustrie zijn onder meer productinnovatie, ketenintegratie en -beheer en hoge arbeidsproductiviteit. Verbeterpunten zijn onder meer interne bedrijfsprocessen en onderscheidend vermogen. Metaal- en elektrotechnische industrie De metaal- en elektrotechnische industrie telt ondernemingen, hoofdzakelijk MKB. De metaalproductenindustrie is kleinschalig en arbeidsintensief: zij heeft een ondernemingenaandeel van 40%, een werkgelegenheidsaandeel van 30% en een omzetaandeel van 20%. De elektrotechnische industrie is het spiegelbeeld hiervan. De machine- en de transportmiddelenindustrie nemen een middenpositie in. Vooral de grootschalige basismetaalindustrie heeft een goed jaar achter de rug met een sterke stijging van het omzetvolume; de sector als geheel scoorde +2,5%. De vooruitzichten op korte termijn zien er gunstig uit, hoewel in 2005 de omzetgroei voornamelijk uit een prijsstij- 1 Bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. 7

8 ging voort zal komen. De werkgelegenheid zal voorlopig nog een krimp laten zien, maar de winst zal bij de ondernemingen in deze industriële sector sterk verbeteren. Olie-, chemische, rubber- en kunststofverwerkende industrie Deze sector wordt gedomineerd door het grootbedrijf in de zeer grootschalige procesindustriële basischemie. In de fijnchemie en de rubber- en kunststofverwerkende industrie is de betekenis van het MKB veel groter. De sector telt slechts ondernemingen, maar realiseert een volumeomzet van 78 miljard euro (= 7% van het totale bedrijfsleven). Van de omzet door het MKB wordt de helft in het buitenland behaald. Vorig jaar kwam de totale omzet 1% hoger uit dan in Kenmerkend voor de sector zijn het geringe aantal starters en de hoge innovativiteit. Prognoses voor 2005 en 2006 laten zien dat de sector het in 2005 van een prijsstijging moet hebben: het omzetvolume zal 1,25% en de werkgelegenheid 3,5% lager uitvallen dan vorig jaar. In 2006 zal het omzetvolume 1,75% plussen en zal de daling van de werkgelegenheid tot stilstand zijn gekomen. Overige industrie Zwaartepunten in de overige industrie zijn de grafische sector en de hout- en bouwmaterialenindustrie. Daarnaast behoren de textiel-, kleding- en lederindustrie en de papier- en papierwarenindustrie tot deze circa ondernemingen tellende sector. Ontwikkelingen die veranderingen teweegbrengen in de productiekolom zijn onder andere de digitale revolutie in de grafische industrie (nieuwe concurrentie van IT-bedrijven) en de toenemende modegevoeligheid en substitueerbaarheid van materialen in de hout- en bouwmaterialenindustrie. De omzetontwikkeling in de overige industrie is gematigd ten opzichte van de andere sectoren: in 2004 was sprake van een kleine daling (-0,75%), in 2005 wordt een kleine groei verwacht (+0,5%) en in 2006 een sterkere groei (+ 1,75%). Bouwnijverheid Eén op de tien bedrijven in ons land is actief in de bouw. De sector is vrijwel volledig gericht op de binnenlandse markt. In 2004 groeide de omzet met 1,25% en voor 2005 wordt een groei met 3,5% voorzien. Kenmerkend voor de sector is het grote aantal starters (w.o. veel zzp ers). De nabije toekomst ziet er weer rooskleuriger uit: herstel van de nieuwbouwproductie in het utiliteitssegment en continue groei in het onderhoudsen verbouwsegment. Naar verwachting zal het omzetvolume in de bouw met 3,5% in zowel 2005 als 2006 stijgen. Autosector De autosector (detailhandel en groothandel) telt ongeveer MKB-ondernemingen. In 2004 bleef hun omzetontwikkeling op -0,5% t.o.v. het jaar daarvoor steken. Het marktsegment voor nieuwe personenauto s lijkt nu verzadigd, de verkoop van occasions daalde licht en de daling in het onderhoudssegment zette voort. Daarentegen liet het marktsegment voor bedrijfsauto s een duidelijk herstel zien. In de sector is een geleidelijke verandering in de distributiestructuur gaande, die een toenemende concurrentie teweeg zal brengen. De kortetermijnprognoses zijn gematigd: in 2005 zal het omzetvolume uitkomen op -0,5% en pas in 2006 zal er een plus van 1% te zien zijn. Groothandel De groothandel profiteert van de groeiende export en wederuitvoer. De sector sloot 2004 dan ook positief af. De groothandel vormt een belangrijke schakel in het proces van ketenintegratie en -efficiency. De functie die het daarin vervult is sterk afhankelijk van de producten die gevoerd worden. Als sterke punten van de groothandel gelden de 8

9 hoge informatiseringsgraad, het ICT-gebruik en de openheid voor veranderingen. De vooruitzichten zijn dan ook gunstig: een volumestijging van 2% in 2005 en van 3,5% in De werkgelegenheid zal in 2006 weer een groei laten zien. Detailhandel Deze op de consument gerichte sector uit het bedrijfsleven heeft het zwaar: in 2004 moesten de circa ondernemingen voor de tweede keer achtereen een volumedaling incasseren. En ook 2005 zal hun op dit vlak niet veel goeds bieden. De verwachting is dat het omzetvolume met 1,5% zal dalen bij een prijsdaling van 1%. Ook de werkgelegenheids- en de winstverwachting zijn voor dit jaar nog negatief (-1,75% respectievelijk -7%). Toch lijkt de ergste dip voorbij en zal 2006 weer kleine plussen laten zien. De koopkrachtdaling bij de huishoudens en het spaargedrag in onzekere tijden spelen de detailhandel en met name de non-fooddetailhandel parten. Horeca, catering en verblijfsrecreatie Ook de horeca, catering en verblijfsrecreatie voelde het terughoudende koopgedrag van de consument, hoewel 2004 kleinere volumedalingen liet zien dan Door de diversiteit aan horecabedrijven lopen de omzetontwikkelingen per subsector zeer uiteen. Kenmerkend voor de sector zijn de vele segmentatiemogelijkheden en de innovativiteit van de starters in de horeca. Daarnaast heeft men te maken met relatief veel en veranderende wet- en regelgeving (w.o. hygiëne, rookvrije ruimten). De meeste investeringen in de sector zijn dan ook op dit laatste gericht. Dit jaar en volgend jaar zullen positiever uitpakken, hoewel in 2005 nog met een lichte volumedaling rekening moet worden gehouden. Transportsector Het goederenvervoer over land (35%) en de dienstverlening ten behoeve van het vervoer bepalen het grootste deel van de sectoromzet: 35% respectievelijk 41%. Die sectoromzet bedroeg in miljard euro, waarvan 26 miljard euro door het MKB gerealiseerd werd. De transportsector profiteert duidelijke van het herstel van de wereldhandel. Ruim een kwart van de MKB-omzet en een derde van de totale omzet wordt met de export behaald. Het omzetvolume van de sector viel in 2004 dan ook 3,25% hoger uit dan in Voor 2005 en 2005 zijn plussen van 2,75% en 4% geraamd. In de transportsector spelen schaalgrootte, internationalisering en optimalisering van logistieke processen een essentiële rol. Dit gaat hand in hand met samenwerking en innovatie. Post en telecommunicatie Met slechts ondernemingen is dit een zeer kleine sector. Zo n 99% behoort tot het MKB. Toch behaalt het grootbedrijf het leeuwendeel van de omzet (21 miljard euro tegenover 2 miljard euro door het MKB). Het is ook een groeiende sector: in 2004 steeg de omzet met 3,75%; voor 2005 én 2006 wordt een stijging met 3,25% verwacht. Liberalisering en privatisering van de sector heeft de consument in de afgelopen jaren veel opgeleverd (groot aanbod, betere kwaliteit en lagere prijzen). Het ondernemen in de communicatiesector staat in het teken van snelle technologische veranderingen en harde (prijs)concurrentie. Dit laatste zien we ook terug in de prognoses voor 2005 en 2006: prijsontwikkeling -1,5% en -1%, en werkgelegenheidsontwikkeling -3,5% en -1,25%. 9

10 Financiële dienstverlening In deze sector realiseren bedrijven circa 61 miljard euro omzet. Het MKB - merendeels assurantietussenpersonen - neemt hiervan 8 miljard euro voor zijn rekening. Het jaar 2004 laat een gezonde groei zien voor de meeste assurantietussenpersonen (omzet +1,75%) en ook de vooruitzichten zijn positief. De groei is onder andere toe te schrijven aan de stijgende omzet uit hypotheken en het herstel van levensverzekeringen. De schadeverzekeringen kennen een stabiele groei. De marktomstandigheden worden op dit moment gekenmerkt door stijgende spaartegoeden van particulieren, toename van het internetsparen, groter aanbod van consumptieve kredieten, zeer lage rentetarieven en verschuivingen tussen marktpartijen als gevolg van nieuwe wet- en regelgeving op het gebied van prepensioen, levensloopregeling, hypotheekrente, arbeidsongeschiktheid en ziektekosten. Zakelijke dienstverlening De zakelijke dienstverlening is zeer kleinschalig: de sector heeft een ondernemingenaandeel van 20% en een omzetaandeel van 8% in het totale bedrijfsleven. Het is een diverse sector met diverse omzetontwikkelingen. Zo scoorde de juridische en economische dienstverlening in %, terwijl de architecten-, ingenieurs- en marketingbureaus -1% scoorden. Op dit moment gaat het erg goed met de uitzendbureaus. Zij profiteren als eerste van een herstellende economie: bedrijven trekken eerst tijdelijk personeel aan, alvorens meer zekerheid te hebben en vaste contracten aan te gaan. De zakelijke dienstverlening is een broedplaats voor startende ondernemingen. Zo ook in 2004, een jaar waarin bijna nieuwkomers te verwelkomen waren. Overige dienstverlening Tot de overige dienstverlening behoren - overwegend kleinschalige - kappers, schoonheidsverzorgende bedrijven, textielreinigingsbedrijven, vakfotografen, sport- en fitnesscentra, beveiligingsbedrijven en andere persoonlijke diensten. Men is sterk gericht op de consument als afnemer. De kooplust voor overige diensten staat bij deze afnemersgroep onder druk. Dit heeft geresulteerd in een stagnatie van het omzetvolume in Voor 2005 wordt zelfs een kleine daling verwacht (-0,25%) en voor 2006 wederom een stagnatie. In de komende tijd staan creativiteit en ondernemerschap hoog op het prioriteitenlijstje van de MKB-ondernemers in deze sector. Zorgsector In ons land zijn circa ondernemingen van huisartsen, tandartsen en fysiotherapeuten actief. Hieronder vallen circa groepspraktijken. Dit aantal neemt toe en betreft met name fysiotherapeuten en huisartsen. Het ondernemen in deze sector zal sterk veranderen als gevolg van de veranderende wet- en regelgeving. Alle ogen zijn nu gericht op wat het nieuwe zorgstelsel teweeg zal brengen. Duidelijk is wel dat de medische consumptie steeds meer toeneemt. Voor de zorgsector als totaliteit wordt in de komende twee jaar een positieve ontwikkeling verwacht wat betreft de omzet, werkgelegenheid en winst. 10

11 1 Inleiding Aanleiding In de eerder dit jaar verschenen publicatie 'Kleinschalig Ondernemen 2005' wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklasse. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal en de belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. In de publicatie 'Ondernemen in de Sectoren. Feiten en ontwikkelingen ' staan de sectoranalyses centraal en daarmee is het een logisch vervolg op de eerder genoemde publicatie. Doel De informatie in 'Ondernemen in de Sectoren' is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de beleidsvorming en -uitvoering binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het rapport biedt hun inzicht in de actuele stand van zaken in 15 verschillende sectoren uit het bedrijfsleven. Het betreft een beschrijving van de structuur, het economisch functioneren, de marktomstandigheden, de kracht en het investeringsgedrag van de sector. De sectoren In alle 15 sectoren speelt het MKB-ondernemerschap een grote rol. De MKB-ondernemers dekken het leeuwendeel van het Nederlandse bedrijfsleven. De sectoren zijn: 1 de voedings- en genotmiddelenindustrie; 2 de metaal- en elektrotechnische industrie; 3 de olie-, chemische, rubber- en kunststofverwerkende industrie; 4 de overige industrie; 5 de bouwnijverheid; 6 de autosector; 7 de groothandel; 8 de detailhandel; 9 de horeca, catering en verblijfsrecreatie; 10 de transportsector; 11 de post en telecommunicatie; 12 de financiële dienstverlening; 13 de zakelijke dienstverlening; 14 de overige dienstverlening; 15 de zorgsector. Herkomst van de informatie Het economische beeld dat in 'Ondernemen in de Sectoren' wordt geschetst, is eind augustus 2005 vastgesteld. Het geschetste economische beeld is te beschouwen als een actualisering van de informatie uit 'Kleinschalig Ondernemen 2005'. Bij het bepalen van de sectorprognoses is gebruik gemaakt van het model PRISMA-K. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. De realisatiegegevens, zowel niveaus als mutaties, zijn vooral afkomstig uit de Nationale Rekeningen. De Nationale Rekeningen bevatten realisatiegegevens tot en met 2004 en zijn in augustus 2005 gepubliceerd door het CBS. De Nationale Rekeningen zijn onlangs 11

12 gereviseerd met terugwerkende kracht tot Dit betekent dat niveaus en mutaties belangrijk kunnen verschillen van eerdere edities van de Nationale Rekeningen. Ook is gebruik gemaakt van productiestatistieken van het CBS. De productiestatistieken zijn onder andere gebruikt voor de bepaling van grootteklassedata. Ook zijn deze statistieken gebruikt voor de schatting van economische variabelen die in de Nationale Rekeningen ontbreken, zoals omzet en winst. Bij de raming van de prognosejaren 2005 en 2006 is gebruik gemaakt van een groot aantal vrij beschikbare gegevens, zoals conjunctuurinformatie van het CBS, het CPB en de OESO. Ook zijn gegevens gebruikt uit monitoren en jaarlijkse registraties van sectororganisaties en andere binnen het onderzoeksprogramma 'MKB en Ondernemerschap' van het Ministerie van Economische Zaken door EIM ontwikkelde data en informatie. De ramingen hebben betrekking op de totale sector en niet alleen op het MKB. Ten slotte is gebruik gemaakt van het EIM-MKB-Beleidspanel. De bijna ondernemers uit het MKB zijn speciaal voor 'Ondernemen in de Sectoren' ondervraagd over hun investeringsgedrag. Leeswijzer Het rapport is als volgt opgebouwd. Het vangt aan met een beknopte beschrijving van het totale MKB in Nederland. In de volgende hoofdstukken staat steeds één sector centraal. Het begint met de voedings- en genotmiddelenindustrie en eindigt met de zorgsector (in de volgorde zoals de sectoren zojuist zijn opgesomd). De lezers kunnen dus direct naar de sector van hun keuze. Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw. Paragraaf 1 gaat in op de structuurgegevens (de sector in cijfers). Paragraaf 2 schetst de marktomstandigheden, waarbij aan de orde komen de afnemers, leveranciers, toetreders, concurrentie, nieuwe producten/diensten en de sectorspecifieke wet- en regelgeving. Paragraaf 3 laat de kracht van de sector zien aan de hand van de bedrijvendynamiek, schaalgrootte en netwerkvorming, het innovatievermogen en sectorspecifieke feiten en ontwikkelingen met betrekking tot de bedrijfsvoering. Paragraaf 4 gaat vervolgens in op het investeringsgedrag van de MKBondernemers. Paragraaf 5 sluit het hoofdstuk af met een overzicht van de sectororganisaties, websites, vakbladen en evenementen, met als doel de lezers de weg naar meer informatie over de sector te wijzen. 12

13 2 Het MKB in Nederland 2.1 Kerngegevens MKB-ondernemingen In ons land waren op 1 januari 2005 ongeveer ondernemingen actief in het bedrijfsleven. Het merendeel van deze ondernemingen (circa ofwel 99%) is actief in het MKB. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale omzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2004 was het MKB goed voor 48% van de omzet en bruto toegevoegde waarde en leverde het 55% van het totaal aantal arbeidsjaren. Afzet van 373 miljard euro In het afgelopen jaar kwam de afzet van het MKB uit op 373 miljard euro. Hiervan is viervijfde in het binnenland gerealiseerd en een vijfde in het buitenland. De MKB-export beslaat eenderde van de totale export door het Nederlandse bedrijfsleven. Ruim 4 miljoen werkenden Het MKB telt ruim 4 miljoen werkenden. Naar een gemiddelde MKB-onderneming gerekend komt dit neer op 4,5 arbeidsjaren. De gemiddelde arbeidsproductiviteit (bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar) bedraagt euro. Winst van 52,7 miljard euro Van de MKB-ondernemingen 1 heeft 82% in 2004 winst gemaakt. De totale winst van het MKB kwam neer op 52,7 miljard euro. Dat is 54% van de winst voor belasting die het totale bedrijfsleven in 2004 behaalde. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen is het MKB-aandeel 42%. In tabel 2.1 staan de kerngegevens van het MKB over 2004 en de prognoses voor 2005 en 2006 weergegeven. 1 Met twee of meer werkenden. 13

14 tabel 2.1 Kerngegevens MKB*, 2004, 2005 en MKB niveau omschrijving (x mld. euro) volumemutaties t.o.v. vorig jaar in % afzet 373 1,00 2,25 waarvan: buitenlandse afzet 69 2,75 4,25 binnenlandse afzet 304 0,75 1,75 bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten 181-1,00 2,25 arbeidsproductiviteit (x euro) 59 1,75 1,50 mutaties per jaar in % winst uit onderneming (nominaal) 52,7 3,25 4,25 niveau (x 1.000) mutaties (x 1.000) aantal werkenden MKB * MKB betreft alle bedrijven in Nederland (exclusief overheid) tot 100 werkenden. Bron: EIM, Kleinschalig Ondernemen, editie september Diversiteit in sectoren In tabel 2.2 is het MKB verdeeld naar sectoren. De tabel laat zien dat veruit de grootste groep ondernemingen actief is in de sector financiële en zakelijke diensten. Ook in de detailhandel en de bouw zijn veel ondernemingen actief. Samen zijn deze drie sectoren goed voor bijna de helft van het aantal actieve ondernemingen in het MKB. Uit de tabel is ook af te leiden dat de sectoren industrie en transport & communicatie relatief veel grote bedrijven kennen. De gemiddelde ondernemingsgrootte ligt hoger dan in de andere sectoren: 9,1 en 6,3. In de dienstverlenende sectoren vinden we gemiddeld de kleinste bedrijven. 14

15 tabel 2.2 Aantal actieve MKB-ondernemingen in het bedrijfsleven per sector, 1 januari 2005 sectoren aantal ondernemingen gemiddelde ondernemingsgrootte (in arbeidsjaren) industrie ,1 bouw ,5 groothandel ,5 detailhandel ,5 autosector ,4 horeca ,5 transport en communicatie ,3 financiële en zakelijke diensten ,1 persoonlijke dienstverlening ,2 zorgsector ,6 overige sectoren ,3 totaal bedrijfsleven ,5 Bron: EIM, Kleinschalig Ondernemen, editie september Ontwikkelingen Lichte toename van aantal starters In 2004 was sprake van een toename van het aantal starters; een toename die in alle bedrijfssectoren was te zien. Het aantal starters bedroeg in 2004 circa (+20% ten opzichte van 2003). De verwachting is dat dit aantal in 2005 nog licht zal toenemen tot een aantal van Dit heeft vooral te maken met de terughoudende opstelling van bedrijven wat het aannemen van personen betreft. Bij toenemende bedrijfsactiviteiten wordt liever capaciteit ingehuurd, wat mogelijkheden schept voor zzp'ers. Het aantal bedrijfsbeëindigingen neemt toe. In 2004 hebben ruim bedrijven de activiteiten gestaakt. Verwacht wordt dat dit aantal in 2005 op hetzelfde niveau zal liggen, zodat per saldo het aantal MKB-bedrijven iets zal toenemen. Licht herstel van de afzet In 2005 wordt een licht herstel van de afzet in het MKB verwacht. Dit zal naar verwachting uitkomen op 1,00%. In 2006 loopt de groei met 2,25% verder op. Vooral de exportgeoriënteerde sectoren kunnen een stijging realiseren als gevolg van de groeiende wereldeconomie. De binnenlandse bestedingen blijven achter bij de gemiddelde afzetgroei van het bedrijfsleven. Dit komt voornamelijk door een daling van de particuliere bestedingen. De koopkracht van gezinnen loopt terug en er is onzekerheid bij veel consumenten omtrent hun baan. De verwachting is dat het consumentenvertrouwen zal oplopen en dat de koopkracht en werkgelegenheid een herstel zullen laten zien. Dit zal in 2006 leiden tot een toename van de koopbereidheid. Herstel werkgelegenheid De werkgelegenheid in het MKB zal in 2005 nog licht afnemen ( arbeidsjaren). Als gevolg van een aantrekkende productie en herstel van de winstgevendheid zal in de 15

16 tweede helft van 2005 in het MKB weer een toename van het aantal banen te zien zijn. In 2006 treedt overal in het MKB weer groei op ( arbeidsjaren) met uitzondering van de detailhandel. Doordat de toename van de productie gedeeltelijk tot stand komt door een betere benutting van de aanwezige capaciteit zal de arbeidsproductiviteit gematigd toenemen. De werkloosheid zal in 2005 nog oplopen, als gevolg van een toenemend arbeidsaanbod, maar zal in 2006 door de gunstige werkgelegenheidsontwikkeling iets gaan afnemen. Winststijging De winstgevendheid van het MKB zal dit jaar door kostenbesparingen verder verbeteren. De kostenbesparingen hangen vooral samen met de daling van de werkgelegenheid en gematigde ontwikkeling van de loonkosten. De winststijging van het MKB wordt voor 2005 geraamd op 3,25%. In 2006 is een verdere winstgroei mogelijk (+4,25%) bij een aantrekkende wereldhandel en licht afnemende loonkosten. De winststijging bij MKB-ondernemingen zal leiden tot een groei van het besteedbaar inkomen van zelfstandigen. Terughoudendheid met investeringen Ondanks groeiende winsten en toenemende afzet, neemt het aantal investerende ondernemers in het MKB nauwelijks toe: 63% van de ondernemers heeft plannen om in 2005 te investeren. In het voorjaar van 2004 bedroeg dit aantal 61%. De terughoudendheid is terug te voeren op de onzekerheid over het conjuncturele herstel. Voor dit jaar wordt de investeringsgroei geraamd op 2,5%. In 2006 zal de groei naar verwachting sterk doorzetten (+5,75%). De te verwachten hogere productiegroei en winststijging zullen een extra impuls geven. 16

17 3 Voedings- en genotmiddelenindustrie De voedings- en genotmiddelenindustrie is in Nederland een grote industriële sector. De sector heeft in Nederland een groter aandeel in de nationale industriële productie dan het geval is in de meeste andere lidstaten van de Europese Unie. De sector bestaat uit sterk uiteenlopende deelsectoren naar product- en procestechnologie. De grootste zijn de vlees en vleesverwerking, zuivel, bak- en zoetwaren, margarine en vetten, en tabaksproducten. De toegepaste verwerkingstechniek varieert van ambachtelijk, zoals in een deel van de bak- en zoetwarenindustrie, tot procesindustrieel, zoals bij de productie van zuivel, meel, suiker, frisdrank, bier en sigaretten. 3.1 De sector in cijfers Omvang De Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie behaalde in 2004 met inzet van arbeidsjaren een omzet van 56 miljard euro. Hiervan wordt 23 miljard in het buitenland behaald: ruim 40%. Een vergelijking van het rijtje cijfers uit tabel 3.1 met het rijtje van de totale industrie maakt duidelijk dat de voedings- en genotmiddelenindustrie een minder groot aandeel heeft in het aantal ondernemingen en de werkgelegenheid van het totale Nederlandse bedrijfsleven dan in de omzet en toegevoegde waarde. Daaruit kan worden afgeleid dat bedrijven er gemiddeld wat groter zijn en de hogere arbeidsproductiviteit er hoger ligt dan elders in de industrie. De sector heeft een substantieel aandeel in de Nederlandse export: 9% van de totale export van het Nederlandse bedrijfsleven. Zie tabel 3.1. Ook voor het MKB in de Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie geldt dat met hetzelfde aantal mensen méér omzet en in het bijzonder méér toegevoegde waarde wordt gerealiseerd dan gemiddeld in het industriële MKB. tabel 3.1 De voedings- en genotmiddelenindustrie in 2004 voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB aandeel van de voedings- en genotmiddelenindustrie in totaal bedrijfsleven (in %) aantal ondernemingen per (x 1.000) werkgelegenheid in arbeidsjaren (x 1.000) omzet (x miljard) exportomzet (x miljard) bruto toegevoegde waarde (x miljard) Bron: CBS, bewerking EIM. Het merendeel van de ondernemingen behoort tot het midden- en kleinbedrijf, en 39% van de werkgelegenheid in de sector. Het aandeel van het MKB in de omzet ligt op 20% en het aandeel in de export op 13%. Het midden- en kleinbedrijf in de voedingsen genotmiddelenindustrie is vooral te vinden in de bak- en zoetwarenindustrie, met relatief minder kapitaal- en meer arbeidsintensieve producties. Producenten van 'primaire' producten zijn daarentegen overwegend grootschalig, met een hoge kapitaal- en 17

18 een lage arbeidsintensiteit. Het gaat hier om producten als zuivel, suiker, cacao en meel, die voornamelijk of in elk geval in belangrijke mate grondstof zijn voor verdere bewerking tot eindproduct. Andere procesmatige en (dus) grootschalige producties zijn die van bier, frisdranken en tabak, en van diervoeding. De vlees- en vleesverwerkende industrie neemt op dit punt een tussenpositie in, met een wat grootschaliger 'primaire bewerking' (slachterijen) en een wat kleinschaliger productie van eindproducten zoals snacks en vleeswaren Samenstelling Tabel 3.2 laat zien dat in de 'overige' voedingsmiddelenindustrie driekwart van alle bedrijven in de sector is te vinden. Die zijn goed voor tweederde van de werkgelegenheid, en voor iets meer dan de helft van de omzet. Het accent ligt derhalve op naar verhouding kleinschaliger en arbeidsintensievere producties. Daarbij moet worden aangetekend dat deze deelsector zeer divers van samenstelling is, met enerzijds de grootschalige zuivel- en frisdrankindustrie en anderzijds bijvoorbeeld de overwegend kleinschalige bak- en zoetwarenindustrie. De genotmiddelenindustrie is daarvan het spiegelbeeld: weinig bedrijven, maar met 20% een naar verhouding fors aandeel in de omzet van de totale sector. Het gaat om grootschalige procesmatige bedrijvigheid zoals de productie van sigaretten en bier. De dierlijke-voedingsmiddelenindustrie, met slachterijen en productie van vleeswaren als zwaartepunt, is goed voor ruim een kwart van de omzet. Het omzetaandeel van deze bedrijfstak is wat groter dan zijn aandeel in de bedrijvenpopulatie en de werkgelegenheid van de totale voedings- en genotmiddelenindustrie. Hij is daarmee wat grootschaliger dan gemiddeld. tabel 3.2 De voedings- en genotmiddelenindustrie verdeeld naar deelsectoren in 2004 (in %) ondernemingen werkgelegenheid omzet aantal (x 1.000) in % arbeidsjaren (x 1.000) in % miljoen in % dierlijke-voedingsmiddelenindustrie genotmiddelenindustrie overige voedingsmiddelenindustrie totaal Bron: CBS, bewerking EIM Economisch functioneren Omzetontwikkeling De voedings- en genotmiddelenindustrie geeft in zijn totaliteit in 2004 een lichte groei van de afzet te zien. De prognose voor het lopende jaar blijft daar iets bij achter: een minimale krimp. Van de drie onderscheiden bedrijfstakken geeft de genotmiddelenindustrie krimp te zien (met 2%), en zitten de beide voedingsmiddelensectoren rond de nulgroei, met een heel kleine plus voor de 'overige' voedingsmiddelen, en een heel kleine min voor de dierlijke voedingsmiddelen. De ontwikkeling van de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie als geheel weerspiegelt een relatief sterke afhankelijkheid van de binnenlandse markt: stagnerende consumentenbestedingen zorgen op de korte termijn voor minder rooskleurige vooruitzichten. Daar heeft de 'overige' industrie last van, maar ook de voedings- en genotmiddelenindustrie. Zie tabel 3.3 voor de cijfers. 18

19 tabel 3.3 Volumeontwikkeling van de omzet in de voedings- en genotmiddelenindustrie , totaal en per deelsector omzetontwikkeling in % t.o.v. het jaar daarvoor) dierlijke-voedingsmiddelenindustrie 1,00-0,25 genotmiddelenindustrie -0,25-2,00 overige voedingsmiddelenindustrie 1,50 0,25 totaal 1-0,25 Bron: EIM (2005 raming). Arbeidsproductiviteit Volgens OESO-gegevens is de arbeidsproductiviteit van de Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie een van de hoogste van de wereld. Dit heeft te maken met een groot gewicht van het procesindustriële grootbedrijf in de sector, en met een daarmee samenhangend relatief accent op in grote hoeveelheden vervaardigde standaardproducten. Exploitatiebeeld Het exploitatiebeeld van de Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie weerspiegelt het relatief zware gewicht van de procesindustrie in de sector: een hoog verbruik (75%) voor met name inkoop van grondstoffen, tegenover naar verhouding lage bedrijfskosten (18%) en met name lage loonkosten (11%). De sector neemt in dit opzicht een positie in tussen enerzijds de chemische industrie en anderzijds de maakindustrie in de metaal- en elektrotechnische en in de overige industrie. tabel 3.4 Exploitatiebeeld van de voedings- en genotmiddelenindustrie in 2004 in % van de brutoproductie brutoproductie 100 verbruik 75 bruto toegevoegde waarde 25 bedrijfskosten 18 waarvan: loonkosten 11 winst voor belastingen 4 Bron: CBS, bewerking EIM. 3.2 Marktomstandigheden Afnemers Supermarkten de grootste klant De voedings- en genotmiddelenindustrie vervaardigt overwegend consumentenproducten. De belangrijkste afnemers zijn de groothandel en de detailhandel in levensmiddelen, met de supermarktketens als de grootste partij. Het resterende deel betreft halffabrikaten voor andere onderdelen van de bedrijfstak, zoals suiker, cacao, meel en zet- 19

20 meel, en levering van diervoeding aan de agrarische sector. Een klein deel (met name zetmeelderivaten) gaat naar de chemische en farmaceutische, en naar de papierindustrie. Rietsuikerimporten bedreigen de suikerindustrie Per 2009 wordt de EU-markt waarschijnlijk opengesteld voor heffingsvrije importen van rietsuiker uit de zogenoemde ABU-landen 1. Dat zal naar verwachting ingrijpende gevolgen hebben voor de producenten van bietsuiker in de EU en in Nederland: die worden tot op heden door hoge importheffingen beschermd tegen dergelijke concurrentie, en produceren een in de EU-Suikerverordening per lidstaat vastgelegde hoeveelheid suiker. In 2006 valt een beslissing over de toekomst van deze verordening, maar (gedeeltelijk) openstellen van de EU-markt voor import van rietsuiker zet die op losse schroeven, althans in zijn huidige vorm. Gezondheid als toegevoegde waarde De vraag naar gezonde producten neemt verder toe, mede met het oog op het toenemende aantal Nederlanders met overgewicht. Dit impliceert een groeimarkt voor voedingsmiddelen met een positieve claim inzake gezondheid en tegengaan van overgewicht. Zo'n claim kan worden ontleend aan verlaging van het gehalte aan ('verkeerde') vetten en suiker, of aan toevoegingen in de vorm van micronutriënten zoals vitaminen en mineralen. Groeiende inkoopmacht van supermarkten Schaalvergroting aan afnemerskant, met name van grensoverschrijdende supermarktondernemingen, zorgt voor meer inkoopmacht tegenover voedingsmiddelenproducenten. Bovendien hebben discounters hun marktaandeel vergroot, en zoeken de grote detailhandelsondernemingen in een wijdere geografische cirkel naar leveranciers. Dit vergroot de druk op de prijzen en andere leveringsvoorwaarden van voedingsmiddelenproducenten. Het stimuleert ook schaalvergroting in de industrie, en versterking van eigen merken: die genereren rechtstreekse vraag van consumenten waar de handel moeilijk omheen kan. Nieuwe exportkansen De Nederlandse voedingsmiddelenindustrie heeft gunstige exportkansen in Zuid- Amerika en Azië dankzij een snel groeiende, deels een westerse levensstijl adopterende middenklasse die de markt voor westerse voedingsmiddelen vergroot. De attentiewaarde van problemen rond voedingsmiddelen Negatieve publiciteit over voedingsmiddelen heeft bij de consument een hoge attentiewaarde: dierziektes, hygiëne- en kwaliteitsproblemen, 'verdachte' ingrediënten en dergelijke worden vaak breed uitgemeten in de pers. Dit leidt tot kopersstakingen, kritische consumenten en strengere regelgeving van overheden, en tot kwaliteit en effectief ketenbeheer als een 'unique selling point' op zich voor veel voedingsmiddelen. 1 All but arms: een VN-initiatief om de toegang tot westerse markten te verbeteren van de groep van armste ontwikkelingslanden. 20