Tot in tweeduizendvijftien

Transcriptie

1 Tot in tweeduizendvijftien

2

3 Tot in tweeduizendvijftien Een journalistieke samenvatting van de Vierde Nota over de ruimtelijke ordening.

4 eimmer IBW lered W g t 1 5.;:,

5 voorwoord Tot in Zo luidt de titel van dit boek, dat een min of meer vrije vertaling is van de Vierde nota over de ruimtelijke ordening. Een boek, dat op een journalistieke manier talloze aspecten van de ruimtelijke inrichting beschrijft, waarmee wij te maken zullen krijgen als we ons land verantwoord de 21e eeuw in willen loodsen. Rond ruimtelijke ordening hangt altijd de geur van abstractie. En het is waar, ruimtelijke vraagstukken zijn vaak niet uit te drukken in procenten of in harde guldens. Maar daarmee zijn ze nog niet abstract. Want de inzet is zo concreet als het maar zijn kan: de leefbaarheid van het land waarin wij en de volgende generaties zullen leven. Het gaat er bijvoorbeeld om, dat we de steden aantrekkelijk houden of maken om te wonen, te werken en te recreëren. Ervoor te zorgen dat er voldoende voorzieningen zijn. Dat onze kinderen er kunnen spelen. Dat ouderen zich er prettig voelen, omdat er werkelijk plaats voor ze is. Dat mensen die toch al in de hoek zitten waar de klappen vallen, niet ook nog eens terechtkomen in verpauperde wijken. En niet te vergeten, dat we de positie van de steden zo versterken dat ze de internationale concurrentie kunnen doorstaan. De ruimtelijke ordening moet er daarnaast voor zorgen dat het platteland niet wordt aangetast, maar zijn vele functies kan behouden en waar nodig versterken, in het belang van de boeren en van de recreanten. En uiteraard moet de natuur beschermd worden tegen verstedelijking, lawaai en stank. De mobiliteit moet in goede banen worden geleid om te voorkomen dat we verstikt raken in de files. We zullen moeten inspelen op nieuwe technologieën en communicatiesystemen. Maar er staan ons nog veel meer veranderingen te wachten. Die maatschappelijke veranderingen zullen ingrijpende gevolgen hebben voor het gebruik van de ruimte in Nederland en daarop moeten we ons voorbereiden. 3

6 Met de Vierde nota werpt de regering een blik vooruit op het begin van de 21e eeuw. Als oriëntatiepunt voor verkenningen, berekeningen en prognoses is het jaar 2015 gekozen. Dat levert een beeld op van de ontwikkelingen die ons te wachten staan. Om antwoord te geven op die ontwikkelingen kunnen we uiteraard niet wachten tot bijvoorbeeld het jaar Ruimtelijke ordening, de inrichting van een land in alle facetten is een zaak van lange adem. Daarom moeten we nu alvast beleidsmaatregelen gaan nemen. Het motto van de nota luidt dan ook: "Nederland in Daar wordt nu aan gewerkt." Het rijk kan het niet alleen In deze nota geeft de regering nieuwe accenten aan voor het ruimtelijk beleid. Voor een deel is dat beleid dat door de rijksoverheid zelf wordt gevoerd. Maar het rijk maakt natuurlijk niet alléén de dienst uit. Dat kan niet en dat zou ook niet goed zijn. Er zijn tal van terreinen en doelstellingen die tot de verantwoordelijkheid van anderen horen. Uiteraard spelen de lagere overheden, zoals provincies en gemeenten, daarbij een belangrijke rol. Maar ook het bedrijfsleven, de marktsector, kan een essentiële functie vervullen als het erom gaat, bepaalde doelstellingen te verwezenlijken. Publiek-private samenwerking is een nieuw begrip dat nu al nauwelijks meer is weg te denken. Op samenwerking met die marktsector valt in deze Vierde nota dan ook meer nadruk dan in vorige nota's over de ruimtelijke ordening. Een op de toekomst gericht ruimtelijk beleid kan alleen gerealiseerd worden als burgers, bedrijfsleven en overheid zich daarin kunnen vinden en samenwerken bij de uitvoering daarvan. Kwaliteit Het begrip kwaliteit krijgt veel aandacht in de Vierde nota. Alweer een begrip dat op het eerste gezicht nogal abstract aandoet. Toch gaat het ook hier om concrete waarden. Een bedrijf dat een vestigingsplaats kiest, zal niet alleen letten op het aantal beschikbare vierkante meters, maar ook op de aanwezigheid (en de kwaliteit) van allerlei voorzieningen: een goede ontsluiting, gunstige ligging, mogelijkheden voor werknemers om in de nabije omgeving te wonen en wat dies meer zij. Datzelf- 4

7 de geldt voor mensen die een huis zoeken. Als er een ruimer aanbod van woningen is en men dus een grotere vrijheid van keuze krijgt, zal de kwaliteit van woning en woonomgeving steeds meer bepalend worden voor die keuze. Met andere woorden: we moeten er niet alleen voor zorgen dat er in het jaar 2015 voldoende ruimte is gemaakt voor de verschillende activiteiten en behoeften van alle Nederlanders, maar dat de beschikbare ruimte en de inrichting daarvan ook aan allerlei kwaliteitseisen voldoet. Maar wat verstaan we nu eigenlijk onder ruimtelijke kwaliteit? Grofweg kunnen we spreken over drie factoren die daarvoor bepalend zijn: de functie (de gebruikswaarde), de vorm (de belevingswaarde) en de tijd (de toekomstwaarde). De ruimtelijke inrichting moet doelmatig zijn; alle activiteiten die erin worden ontplooid, mogen elkaar niet hinderen maar moeten elkaar juist ondersteunen. Dan is er sprake van een optimale gebruikswaarde. Daarnaast is de belevingswaarde van de omgeving van belang. Daaraan worden hoge eisen gesteld. Het land moet er simpel gezegd goed uitzien, aantrekkelijk zijn, net zoals bijvoorbeeld een gebouw of een huis. En bovendien moet de ingerichte omgeving (ook weer net zoals een gebouw) voldoen aan twee tijdscriteria: het moet lange tijd meekunnen en bovendien moet de structuur zo zijn dat die in de loop der jaren aangepast kan worden aan veranderende eisen. Zo'n omgeving heeft toekomstwaarde. Selectieve nota De Vierde nota heeft een andere opzet, een ander uitgangspunt, dan de eerdere nota's. In die vorige nota's werd een zo volledig mogelijk beeld gegeven van de ruimtelijke inrichting die de regering op dat moment gewenst vond voor ons hele land. Bestaand beleid werd bevestigd, nieuw beleid uiteengezet en toegelicht. Deze nota en dat blijkt ook uit dit boek is selectief: alleen die maatschappelijke veranderingen worden besproken die ingrijpende gevolgen hebben voor de wijze waarop we de ruimte in Nederland gebruiken. Dat bete- 5

8 kent ontegenzeggelijk dat veel onbesproken blijft. Daarbij gaat het vooral om ontwikkelingen en veranderingen die met behulp van het bestaande beleid in goede banen geleid kunnen worden. In hoofdstuk 5 wordt een overzicht gegeven van het bestaande beleid. De nota is ook selectief in het noemen van beleidsmaatregelen. Er wordt alleen aandacht besteed aan maatregelen die samenhangen met het ruimtelijk beleid. Dat kunnen bestaande beleidsinstrumenten zijn van een of meer departementen, maar ook nieuwe of aangepaste. Concrete besluiten over nieuwe of aangepaste instrumenten zullen over het algemeen gepresenteerd worden in eigen beleidsstukken van de betrokken departementen. De hoofdlijnen van het beleid staan in deze nota en in de bijbehorende planologische kernbeslissing (pkb), die als bijlage integraal achterin dit boekje is opgenomen. De pkb-procedure Voor goed begrip nog iets over de procedure van die planologische kernbeslissing, die vastgelegd is in de Wet op de ruimtelijke ordening. De nu gepubliceerde Vierde nota is het begin van deze procedure, namelijk het beleidsvoornemen van de regering. Dat beleidsvoornemen wordt begeleid met een uitgebreide voorlichtingscampagne en is bedoeld als onderwerp van inspraak, overleg en advies. De regering beraadt zich vervolgens op de resultaten daarvan en brengt tenslotte de regeringsbeslissing uit. Het beleidsvoornemen van de Vierde nota ligt vanaf 17 maart 1988 drie maanden voor iedereen ter inzage. Door middel van advertenties en televisiespotjes wordt dat breed bekend gemaakt. Bovendien hebben zo'n 2000 organisaties (waaronder provincies, gemeenten, Kamers van Koophandel, werkgevers- en werknemersorganisaties, organisaties op het gebied van natuur en milieu, landbouw, recreatie en dergelijke) een inspraakkoffer gekregen. Daarin zit de Vierde nota zelf, dit boek, een videoprogramma, een publieksbrochure, een overzicht van de voorlichtingsactiviteiten en een bestelformulier. Het is 6

9 de bedoeling dat de organisaties met behulp van dat materiaal de discussie in hun eigen kring op gang brengen. Iedereen kan tot 17 juli schriftelijk reageren. Daarnaast voert de regering overleg met de betrokken overheden en buurlanden. Het is de bedoeling het overleg zoveel mogelijk voor de zomer te voeren en het uiterlijk in september 1988 af te ronden. Advies vraagt de regering aan de Raad van advies voor de ruimtelijke ordening, de Raro. Daarmee zijn inspraak, overleg en advies afgerond en kan de regeringsbeslissing worden genomen. Tenslotte is het woord aan het parlement. De tekst van de regeringsbeslissing zal uiterlijk negen maanden na 17 maart (dus op z'n laatst medio december 1988) aan de Tweede Kamer en tenslotte aan de Eerste Kamer worden voorgelegd. Op weg naar 2015 Het is duidelijk dat het de moeite waard is om mee te denken over de toekomst van ons land. Dit boekje kan daarbij helpen. Het verschaft inzicht in de ontwikkelingen waarmee we te maken (zullen) krijgen op weg naar het jaar 2015 en de gevolgen daarvan voor het ruimtegebruik. Die ontwikkelingen spelen zich af op tal van terreinen: nationaal en internationaal, op economisch, technologisch en demografisch gebied, op het gebied van natuur en milieu. Ontwikkelingen en veranderingen die niet alleen gevolgen hebben voor Nederland als geheel, maar ook voelbaar zijn in de dagelijkse leefomgeving waarin we wonen, werken en recreëren. Of we willen of niet, we hebben ermee te maken. Sterker, we hebben nu de kans om onze sterke punten te versterken en ongunstige ontwikkelingen om te buigen. Die kans moeten we benutten. Hoe de regering dat wil doen, samen met andere overheden, bedrijfsleven en burgers, leest u in de nota en in dit boek. De minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Drs. E.H.T.M. Nijpels 7

10

11 De economie en de ruimte Het voorspellen van economische ontwikkelingen is een hachelijke zaak. Misschien is dat maar goed ook. Om te beginnen hebben wij in Nederland een open economie, zodat we erg afhankelijk zijn van invloeden vanuit het buitenland, bijvoorbeeld van de dollarkoers. Bovendien heeft de individuele burger in de westerse samenleving een ruime mate van vrijheid van handelen. Iedere economische beslissing van het individu (koop ik dat huis of zal ik, nu de dollar zo goedkoop is, eerst die langgewenste reis door Amerika gaan maken?) heeft gevolgen voor anderen. In het eerste geval is er een effect voor de Nederlandse economie. Als u een eigen huis koopt, verdienen de notaris en de makelaar er aan. De schatkist ontvangt over de koopsom overdrachtsbelasting, en de hypotheekbank of verzekeraar verdient aan het verlenen van de hypotheek. In het tweede geval komt de besteding van het geld grotendeels in het buitenland terecht. Wellicht is het de KLM die een ticket mag verkopen. Maar de uitgaven voor reizen en verblijf in Amerika komen terecht bij de Amerikaanse hotelier, de middenstand en de binnenlandse luchtvaartmaatschappijen of busondernemingen. Uit de veelheid en gevarieerdheid van alle individuele beslissingen ontstaat het algemene beeld van de economie. Sommige beslissingen compenseren elkaar. Tegenover een vakantie in Zuid-Frankrijk staat de Amerikaanse toerist die hier dollars besteedt. Tegenover de koper van een huis staat de verkoper ervan. Maar de onvoorspelbaarheid van het gedrag van de individuele consument (weet u waaraan u uw geld over drie maanden zal uitgeven?) maakt het lastig algemene voorspellingen te doen over de ontwikkeling van de nationale of internationale economie. De toekomst voorspellen kan niet. Vooruitzien naar de economische ontwikkelingen in de komende zevenentwintig jaar biedt dan ook niet de zekerheid dat wat we nu vermoeden wis en zeker ook zal gebeuren. Vooruit kijken betekent: weten hoe we er nu voor staan, onderzoeken wat er voor 9

12 De steden zijn dan volledig plannen en ideeën bestaan hier en in het buitenland, nagaan wat er straks zeker moet gaan gebeuren (zoals het opruimen van gifbelten) en proberen te ontdekken wat daarvan dan wel de gevolgen zouden kunnen zijn. Het gedrag van mensen wijzigt zich voortdurend, beleid van de overheid is ook geen zaak van starre scenario's. Iedere nieuwe beslissing lokt nieuwe reacties uit, die het ontworpen, 'toekomstbeeld' veranderen. De blik die wij nu werpen op de jaren tot 2015 zal dan ook voortdurend moeten worden bijgesteld, willen we niet vastlopen in achterhaalde visies. De jonge mensen van dat jaar moeten immers nog geboren worden. Het Sociaal en Cultureel Planbureau, dat de ontwikkelingen voorspelt op sociaal en cultureel gebied, zei in september 1987 dat de omvang van de bevolking in het jaar 2005 op z'n top zal zijn. Daarna gaat het inwonertal afnemen. Daarbij stelde het bureau vast dat deze top in de bevolkingsomvang alweer 4 procent groter was dan in 1984 was gedacht. In januari 1988 zegt het Centraal Bureau voor de Statistiek (de instantie die alle mogelijke cijfers en gegevens verzamelt): nee hoor, het zit anders. Pas in 2020 bereikt de omvang van de bevolking haar maximum. We hebben namelijk gemerkt dat er veel meer immigranten het land binnenkomen dan we eerst dachten. De groei van de bevolking zal langer voortduren en er zullen meer mensen bijkomen dan we vorig jaar nog verwachtten. Daarom zal ook de vergrijzing van de bevolking (de procentuele toename van het aantal ouderen, en de vermindering van het aantal jongeren) niet zo'n vaart lopen als we eerst hebben gezegd. Binnen een jaar wordt een voorspelde ontwikkeling verschoven met maar liefst vijftien jaar. En volgend jaar zal het weer anders zijn, en het jaar daarop weer anders. Het is niet dat het Centraal Bureau voor de Statistiek zijn werk slecht doet, dat het Sociaal en Cultureel Planbureau maar wat zit te zwammen. Er zijn geen zekerheden naar de toekomst toe. Zelfs een jong echtpaar blijkt doorgaans niet te weten of het ooit kinderen zal krijgen, laat staan hoeveel. Toch is het werk van dit soort instellingen van groot belang. Want, hoezeer de cijfers van jaar op jaar ook mogen verschillen, vast staat dat er wel degelijk sprake is van een vergrijzing van de bevolking. Dat voorlopig het aantal mensen dat werk wil hebben, nog zal toenemen. Onzeker is slechts de mate waarin, de exacte hoeveelheid, het jaar waarop een 10

13 dichtgeslibd en onbereikbaar CD z c -3 Er zijn steeds meer ouderen die om de drommel hun leven nog niet achter zich hebben. Er zijn er al heel wat die graag met 60 jaar met VUT gaan om een nieuw, derde leven van plezierige activiteiten op te bouwen. omslag komt dat de bevolkingsomvang afneemt. We moeten dus roeien met de beschikbare riemen, maar gevaren moet er. We kunnen ontwikkelingen zien die gevolgen hebben voor Nederland en waarop we dus een antwoord moeten zien te vinden. Weliswaar weten we niet precies waartoe die ontwikkelingen zullen leiden, maar zeker is dat ze een effect zullen hebben. Ieder jaar gaan meer Nederlanders met vakantie in het buitenland. Dat heeft de regering al eerder aan het denken gezet. Want alle Nederlandse vakantiegangers samen geven meer geld uit in het buitenland dan buitenlandse toeristen in Nederland. Er is een nadelig verschil. Dat betekent dat er minder geld in Nederland wordt uitgegeven, wat weer nadelig is voor de omzet van de binnenlandse bedrijven en dus voor de economische groei en dus voor de werkgelegenheid. Het is allang gebleken dat we gemakkelijker mensen ergens toe kunnen brengen dan ze van iets afhouden. Een 11

14 antwoord van de overheid kan dus zijn: bevordering van het binnenlandse toerisme. Een van de mogelijkheden daartoe is uitbreiding van het aantal kampeerterreinen. Dat legt weer een extra belasting op de toch al schaarse ruimte en nog schaarsere vrije natuur, want daar willen de kampeerders natuurlijk hun vakantie doorbrengen. Dat moet dus leiden tot een hernieuwde afweging van de belangen van industrie, landbouw, steden en dorpen en natuurbeheer bij de verdeling van de nationale ruimte. Internationalisering Het buitenland heeft invloed op Nederland en die invloed neemt toe. De twaalf leden van de Europese Gemeenschap hebben afgesproken dat in 1992 de grenzen tussen die landen worden afgeschaft. Dat betekent in de praktijk dat er geen douane-formaliteiten meer nodig zullen zijn. Burgers van de EG kunnen gaan en staan waar het hun belieft en ze kunnen ook overal werken waar ze dat willen. In beginsel kan een Nederlandse onderneming net zo gemakkelijk produkten verkopen in Drachten als in Nice. Het omgekeerde geldt natuurlijk ook. Iedere buitenlander, als hij of zij maar woont in een EG-land, zal zich vrij kunnen vestigen in Nederland, hier zijn diensten aanbieden of produkten verkopen. De internationale vervlechting neemt geweldig toe. De moderne informatie-technologie maakt het mogelijk dat, bijvoorbeeld, een onderneming in Nederland de directie vestigt, in Griekenland een fabriek en in Frankrijk en West- Duitsland verkoop-apparaten. Het zal er steeds minder toe doen op welke plaats je werkt en woont. Het toch al kwetsbare milieu kan gevoelige klappen krijgen als we niet tijdig nadenken over deze ontwikkelingen en proberen de verwachte gevolgen in te dammen met een ordenend beleid. Van oudsher is Nederland sterk internationaal gericht. Afgezien van aardgas hebben we nauwelijks eigen grondstoffen. De economische industriële activiteit bestaat dus voornamelijk uit het importeren van grondstoffen en halfprodukten en daarvan maken we eindprodukten. Meer dan de helft van de totale produktie gaat naar het buitenland en daarvan weer het leeuwedeel naar andere EG-landen. Van die EGlanden is West-Duitsland verreweg de grootste klant; als de Westduitse economie verkouden is, niest de Nederlandse. 12

15 De internationale verbindingen zijn dus van vitaal belang. Het geldt voor waterwegen, autowegen en railverbindingen. Maar ook, en steeds belangrijker, voor telecommunicatie. Binnen West-Europa tekent zich een trend af dat economische zwaartepunten afzakken naar het zuiden. In Frankrijk komt Lyon op (mede als gevolg van de nieuwe snelle treinverbinding naar Parijs, de TGV) en het gebied tussen Grenoble en Marseille. In West-Duitsland vermindert het belang van het Roer-gebied met zijn zware industrie. Tegelijk komt in Zuid-Duitsland de nieuwe technologie sterk op. Het zwaartepunt van de Westduitse economie is op reis naar de Alpen. alw! nl ap 1.19 a! w Ou 00a aq Door het wegvallen van de landsgrenzen en de gelijktijdige opkomst van de communicatie-technologie worden de mogelijkheden voor Noord-, Oost- en Zuid-Nederland gunstig beïnvloed. De helft van de Nederlandse export naar West-Duitsland komt terecht in het Roer-gebied, waar een kwart van de bevolking woont. In het zuiden, waar de helft van de Westduitsers wonen, stelt de Nederlandse export veel minder voor. Dat heeft gevolgen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Er moeten nieuwe afnemers worden gevonden en er zullen andere produkten en diensten moeten worden geleverd. Dat geldt niet in de laatste plaats voor de landbouw, voor wie de grensstreek een belangrijk afzetgebied is. Modernisering van de internationale verbindingen en de transportmogelijkheden lijkt voor de hand te liggen. Temeer, omdat Nederland ook een belangrijk doorvoerland is. 13

16 Schiphol neemt in West-Europa de vijfde plaats in wat betreft passagiersvervoer. Voor het jaar 2000 wordt een verdubbeling van het goederenvervoer en een verdrievoudiging van het aantal passagiers verwacht. Rijnmond is nog altijd de toegangspoort van West-Europa en Schiphol wordt steeds belangrijker voor het luchtverkeer. De aandacht van het economisch beleid van de regering zal zich steeds meer richten op versterking van deze twee centra. Het betekent ook dat de druk op de verbindingen vanuit deze havens naar het achterland en het omringende buitenland sterk toeneemt. Nieuwe railverbindingen en eventueel nieuwe vliegvelden vormen wederom een extra belasting voor de vrije ruimte en het milieu. Op het gebied van de distributieve dienstverlening heeft Nederland altijd al een vooraanstaande plaats ingenomen. Moderne communicatiemethoden stimuleren de ontwikkeling ervan. Op wereldniveau groeit een netwerk, waarin New York, Tokio, Londen en Parijs knooppunten zijn. Binnen Europa wordt de toon daarnaast ook aangegeven door Frankfort, Dusseldorp, Mnchen, Genève en Brussel. Met deze steden moeten Rotterdam, Amsterdam en Den Haag concurreren. Voor Amsterdam geldt bovendien het bewaken en uitbouwen van zijn positie als toonaangevend internationaal centrum voor het geld- en kapitaalverkeer. De nauwe verwevenheid met andere landen betekent dat 14

17 ook buitenlandse bedrijven zich in Nederland zullen willen vestigen en wel meer naarmate de betekenis van de centra wint aan invloed. De aanwezigheid van kennis, een goede organisatie en een hoge graad van betrouwbaarheid zijn even belangrijk als goede internationale verbindingen en een aantrekkelijk werk- en woonklimaat, ook in de grote steden. De inspanningen op dit gebied moeten worden vergroot als de verschuiving van economische zwaartepunten richting Alpen doorzet. De kwaliteit van Nederland als vestigings- plaats moet zo groot zijn, dat vergelijking met zuidelijker regionen van Europa in ieder geval niet uitvalt in het nadeel van Nederland. Het kan niet anders of vergroting van de aantrekkelijkheid van Nederland heeft gevolgen voor het peil van de aanwezige voorzieningen en gevolgen voor wat we noemen het landelijke gebied. De kwaliteit van het groene Nederland moet verbeterd. Maar tegelijkertijd lijken veel nieuwe ontwikkelingen even- zovele claims op deze ruimte te leggen. De druk op de Randstad blijft aanwezig. Er zal ook druk ontstaan op het gebruik van de ruimte in de grensgebieden. De grenzen binnen Europa vervagen immers en zullen spoedig verder worden opgeruimd. We zagen al dat bedrijven zich allengs gemakkelijker in andere landsdelen zullen vestigen. Voor milieu en ruimte kan dit een extra belasting betekenen, maar positief is natuurlijk de economische impuls voor deze toch al niet royaal bedeelde streken. Kansen liggen er dan vooral voor Zuid-Limburg, de regio Breda-Terneuzen en voor Twente. Wegvallende barrières met het buurland maken het mogelijk dat de economieën van voorheen gescheiden gebieden nauwer met elkaar worden verbonden. a;w! na ap ua a! w ou ooa aa Welvaart Het welbevinden van de burgers is voor een belangrijk deel gebaseerd op de economische groei en de verdeling daarvan. De Nederlandse bevolking blijft voorlopig groeien. Wil iedereen tenminste hetzelfde inkomen behouden, dan zal alleen daarom al jaarlijks de economie met anderhalf tot twee procent moeten groeien, om gelijk te kunnen blijven. Er is ook extra geld nodig om bestaande voorzieningen te verbeteren, nieuwe in te voeren, de voorwaarden te blijven scheppen voor groei op termijn, om het milieu te schonen, 15

18 Negen miljoen auto's vrijwel om nieuwe internationale ontwikkelingen aan te kunnen. Als het begrip, `onzekerheid' ergens van toepassing is, dan wel op de economische ontwikkeling en dus op de economische groei. Het Centraal Planbureau is de instantie die onder meer voor regering en parlement de vinger aan de pols houdt van de economische ontwikkelingen. In 1985 hebben deze rekenmeesters een poging gedaan om, gewapend met de kennis van toen, een voorzichtige blikte wagen in de periode tot Als we uitgaan van de meer pessimistische (en dus vaak realistische) benadering, zou in de voor ons liggende 22 jaar jaarlijks de economische groei kunnen liggen tussen de 1 en 3 procent. Dat is niet veel. We zagen al hoeveel nodig is om ook in de toekomst iedere Nederlander hetzelfde inkomen als nu te blijven geven. We hebben echter ook nog eens met een omvangrijke werkloosheid te kampen. De groei van de beroepsbevolking en het doorgaans versluierde stuwmeer van vrouwen die graag een betaalde baan zouden willen hebben, vergen een economische groei van minstens 4 procent, als we voor deze groepen werk willen scheppen. Er zal dus heel veel moeite moeten worden gedaan om de groei zo hoog mogelijk te maken en tegelijkertijd dat zo te doen dat het milieu niet nog verder wordt verpest. Dat lijkt een moeilijke, zo niet onmogelijke opgave. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, WRR, is speciaal opgericht om de regering te adviseren over toekomstige ontwikkelingen en te wijzen op mogelijke knelpunten en problemen. In het rapport `Ruimte voor groei' van 1987 betoogt de WRR dat het heel wel mogelijk is de groei groter te maken, omdat onze uitgangspositie voldoende sterk is. De basisvoorwaarden daarvoor zijn aanwezig. Een redelijk moderne industrie, hoge kwaliteit van de arbeid en een gunstige ligging ten opzichte van de rest van Europa. Het is dan wel nodig een beleid te voeren waarbij overheid, werkgevers en vakbeweging eendrachtig samenwerken. In beginsel zouden we zelf dus heel wat kunnen doen met eigen handen de welvaart omhoog te schroeven, ook al is Nederland als weinig andere landen sterk afhankelijk van de internationale economie. Dat het niet onmogelijk is, leert Zwitserland, dat immers eveneens vrijwel geen grondstoffen heeft en de kost moet verdienen door goederen en diensten te verkopen aan het buitenland. 16

19 ermanent in de file Als de welvaart groeit en volgens het Centraal Planbureau zou de komende kwart eeuw het gemiddelde besteedbare inkomen kunnen toenemen met maar liefst 40 procent - dan is het nog de vraag of die welvaartsgroei ook eerlijk zal worden verdeeld onder de bevolking. Het bevestigende antwoord ligt niet onmiddellijk voor de hand. Er zijn mensen die verwachten dat onder invloed van moderne technologieën de produktie zal toenemen, terwijl het aantal daarvoor benodigde werknemers zal dalen. Groei van de economie dus, zonder groei van werkgelegenheid. Hier en daar valt dit al te bespeuren, maar het is alweer de vraag of deze trend zich zal blijven voortzetten. Het Planbureau verwacht dat, bij een matige economische groei, de werkloosheid de komende kwart eeuw hoog zal blijven. Combinatie van beide gegevens leidt tot de verwachting dat de inkomensverdeling weer ongelijker zal worden. De werkenden zijn in staat een inkomen te verwerven, de werk- lozen en anderen die geen betaalde arbeid kunnen verrichten krijgen minder. Die ongelijkheid kan nog worden ver- sterkt door de vergrijzing, dat wil zeggen dat in aantallen en in procenten het aantal gepensioneerden zal blijven toenemen. De pensioenvoorzieningen zijn van dien aard dat voorlopig velen niet het pensioen zullen krijgen dat menig werknemer van nu voor ogen staat: zeventig procent van het laatste loon. De een heeft het volle pensioen niet kunnen opbouwen, de ander heeft te kampen met pensioenbreuken die de koopkracht van reeds opgebouwde rechten stelselmatig aantasten. Een derde zag zijn pensioenopbouw onderbroken door langdurige werkloosheid en een vierde werkte bij een bedrijf met een slechte pensioenvoorziening. In de vele jaren die komen zal een grote groep Nederlanders afhankelijk blijven van de gemeenschapsvoorzieningen. De kwaliteit daarvan hangt niet alleen af van de economische mogelijkheden. De politieke wil is minstens even belangrijk. a] t ap U OU 0Da aa De pijlers onder de economie De uitgangspositie voor een voortgezette welvaartsontwikkeling is beter dan tien jaar geleden. De Nederlandse landbouw en de industrie, die deze produkten verder verwerkt, zijn zeer modern. Ze hebben een aandeel in de totale produktie van 7 procent. Dat zal wel zo blijven. De aard van de 17

20 Een lucht die dik is van giftige produktie kan echter gaan veranderen. Houdt u van een kotelet van scharrelvarken? Dan moet u wel bedenken dat scharrelvarkens veel meer grond nodig hebben dan de produkten die welhaast fabrieksmatig worden gefokt in de zogenaamde intensieve varkenshouderij. Maar juist dit onderdeel van de bedrijfstak veroorzaakt weer grote milieuproblemen, door de massale hoeveelheden mest. Er zullen ook verschuivingen in de produktie optreden door het beleid om landbouwoverschotten op te ruimen en te voorkomen dat deze opnieuw ontstaan. De internationale concurrentie zal toenemen. Er is een tendens naar grote landbouwbedrijven met nog meer mechanisatie. Daardoor valt werkgelegenheid weg, die echter voor een deel weer kan worden gecompenseerd door nieuwe activiteiten die zijn gericht op natuur en recreatie. Het Centraal Planbureau verwacht dat de werkgelegenheid in de industrie niet verder meer zal inkrimpen. Bedrijven gaan zich steeds meer specialiseren. De vergrote koopkracht van de consument leidt tot meer en gevarieerdere verlangens. Bedrijven moeten hierop inspelen met een grote variatie in produkten in kleinere series. Dat kan weer leiden tot meer bedrijven met kleine tot middelgrote omvang, maar daar zit traditiegetrouw de meeste werkgelegenheid. De nieuwe communicatietechnieken leiden enerzijds tot de oprichting van nieuwe bedrijven met nieuwe produkten. Anderzijds tot een ander vestigingsbeleid. Als transport van produkten van het ene bedrijf naar het andere niet het hoofdprobleem is, zullen bedrijven zich juist daar vestigen waar het klimaat en omstandigheden het meest aangenaam zijn. Waar voldoende werknemers met een goede opleiding zijn. Waar royale en betaalbare huizen staan, met voldoende scholen en het bos om de hoek. De grote groeier, ook internationaal is de dienstverlening. Nu al geeft zij werk aan meer dan de helft van de beroepsbevolking en naar verwachting zal dit toenemen. Distributie van goederen en diensten neemt hierbij een belangrijke plaats in. Ook binnen de industrie wordt de dienstverlening belangrijker. Dat betekent dat de onderlinge toelevering tussen bedrijven belangrijker wordt. 18

21 dampen Arbeidsmarkt 0 De Nederlandse arbeidsmarkt is ongunstiger dan die van 3 de meeste andere Westeuropese landen. Dat heeft ver- 0 schillende oorzaken. In Nederland kwam de daling van het aantal kinderen per vrouw later dan in omringende landen. In Frankrijk stagneert de bevolkingsgroei en in West-Duitsland daalt ze al enkele jaren. Op dit moment neemt de beroepsbevolking in Nederland jaarlijks fors toe met 70 duizend mannen en vrouwen. Dat is het saldo van nieuwkomers op de arbeidsmarkt en mensen die met vut (vrijwillige vervroegde uittreding) gaan of gepensioneerd worden. Ook werken in Nederland nog minder gehuwde vrouwen dan in het buitenland; deze ontwikkeling is hier later op gang gekomen. Dat geeft een extra druk op de arbeidsmarkt. Tot 2010 zal de beroepsbevolking kunnen toenemen van nu 6,1 miljoen tot 7,4 miljoen vrouwen en mannen. De groei van de werkgelegenheid met gemiddeld 1 procent per jaar, zoals het Centraal Planbureau becijfert, is onvoldoende om zowel de nieuwkomers werk te geven als de gehuwde vrouwen en de werklozen. Daarom houdt het Planbureau rekening met een blijvende hoge werkloosheid. Het zou nog wel eens een graadje erger kunnen worden. Als de economische groei laag blijft dan zal de werkloosheid zelfs fors toenemen, zegt het Planbureau. De aard van de arbeid en de wijze van werken zullen sterk veranderen. Van alle vrouwen heeft nu 33 procent in 2010 en ook dan hangt Nederland onderaan in de rij, vergeleken met de vrouw in het buitenland. Net als nu zullen veel van deze vrouwen werken in de een of andere vorm van deeltijd. Flexibele arbeid, dat is werken of afroepcontract, een volledige baan hebben en allerlei mogelijkhe vormen daar tussen in. Die ontwikkeling zal doorgaan, verwachten arbeidsdeskundigen. Maar ook het deel van de dag en van de week waarop men werkt, zal voor veel mensen verschillend zijn. De zaterdag is niet lang meer de heilige vrije dag en ook aan de zondag zal worden geknabbeld. Daar staat wel tegenover dat er vrije uren komen door de week, op tijden dat vrijwel iedereen nu nog werkt. Als dat zal gebeuren, kunnen allerlei voorzieningen, zoals recreatieve, beter worden benut en misschien worden dan ook de files wel korter, ook zonder dat er allerlei tunnels worden gebouwd. Nu ga je met pensioen als je 65 bent en vaker nog met vut als je 60 bent. Daarin zal zeker een keer verandering ko- 19