Uw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes. 100 Pagina s met favoriete artikelen van Medisch Dossier

Transcriptie

1 MEDISCH DOSSIER Uw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes VERZAMEL E-BOOK ANDERS KIJKEN NAAR GEZONDHEID 100 Pagina s met favoriete artikelen van Medisch Dossier Verruim je blik en neem je gezondheid in eigen hand Virussen zijn niet onze vijanden De (on)zin van supplementen Genezende klanken Chronische klachten toch niet chronisch Helend waterstofgas Aluminium in ons voedsel Opvliegers Streven naar één geneeskunde

2 VAN DE REDACTIE Bewuste gezondheidskeuzes Medisch Dossier is bedoeld voor mensen die hun gezondheid graag in eigen hand nemen en verder willen kijken dan het reguliere circuit. Medisch Dossier is een betrouwbare bron die een bredere kijk geeft op gezondheid en geneeskunde. We zijn daarin kritisch, onafhankelijk en maken informatie toegankelijk en toepasbaar. En dat doen we al meer dan 23 jaar. Beginnend als nieuwsbrief met vertalingen vanuit het Engelstalige tijdschrift What Doctors Don t Tell You, is Medisch Dossier inmiddels een uitgebreid en gevarieerd kennisplatform met inhoud van Britse én Nederlandse bodem. Daarmee hebben we een schat aan informatie verzameld in het online archief; honderden artikelen waarmee ook jij je voordeel kan doen. In dit e-book een greep uit het archief van de laatste paar jaar. Om je te laten proeven aan Medisch Dossier en je te helpen bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes. Veel leesplezier Redactie Medisch Dossier MEDISCH DOSSIER 2

3 Inhoudsopgave Baat het niet, dan schaadt het niet? 6 Farmaceutisch wetenschapper Cindy de Waard over de (on)zin van voedingssupplementen Genezende klanken 13 Een van snelst groeiende therapieën is genezing door geluid Bescherm jezelf tegen 5G 45 5G en wifi volkomen veilig? Joseph Mercola, een Amerikaanse osteopaat, denkt daar anders over Bruisen van gezondheid 68 Waterstofgas heeft allerlei voordelen voor de gezondheid, blijkt uit veelbelovend onderzoek De bodems onder je gezondheid 77 Rineke Dijkinga over de analogieën tussen bodemgezondheid en onze eigen gezondheid UITGELICHT Stent of bypassoperatie? 54 Onderzoekers bevragen hun eigen conclusie dat een stent net zo goed werkt als een bypassoperatie INTERVIEW Vrij van verstrikkende familie relaties 22 Familiedynamieken kunnen verband houden met terugkerende problemen. Huisarts en familieopsteller Marjan Meddens legt uit hoe dit zit Chronische klachten na hersenschudding 28 Waar mensen met mild hersenletsel vastlopen, helpt chiropractor Igor Dijkers hen verder met functionele neurologie Doodgewoon sterven 94 Ineke Visser vindt het tijd voor een ander verhaal over sterven. Laten we het omarmen IN BEELD Een gezond huis 35 Tips voor een gezonde leefomgeving thuis COLUMNS Leefstijlgeneeskunde 4 Schaf de term alternatieve geneeskunde af. Streef naar één geneeskunde, aldus Maarten Klatte Gezondheidspolitiek 38 Heb geen blind vertrouwen als het gaat over wetenschap en technologie, aldus Rob Verkerk De Apotheker 62 Han Siem over suppletie bij depressie en somberheid Gastcolumn 90 Dirk Zoutewelle over het keren van chronische aandoeningen VASTE RUBRIEKEN Natuurlijk gezond 40 Menopauze zonder medicijnen Vijf vragen over 42 Een licht op kinesiologie met Loes Buys Anders Kijken 59 Virussen zijn niet onze vijanden, zegt Robert Muts Nieuws van Juglen 64 Aluminium in onze voeding een ziekmaker? Voeding natuurlijk 87 Op zoek naar ketonen Health Corner 99 Kijk- en luistertips voor bewuste gezondheidskeuzes MEDISCH DOSSIER 3

4 LEEFSTIJLGENEESKUNDE Maarten Klatte ÉÉN GENEESKUNDE Schaf de term alternatieve geneeskunde af. Streef naar één geneeskunde. H et is koud in Rishikesh, een Indiase plaats gelegen aan de rivier de Ganges. De wachtkamer van de kleine ayurvedische kliniek is onverwarmd, de brede openslaande deuren naar de straat staan wijd open. Boven de deur van de spreekkamer hangt een bord met daarop: The Healer. Ik word binnengeroepen bij de dokter die, als hij hoort dat ik ook arts ben, direct een selfie van ons wil maken. Het consult Zonder ook maar vragen naar de reden van mijn bezoek pakt de dokter mijn pols, plaatst mijn handrug op een groezelige lap en legt zijn wijs-, middel- en ringvinger losjes op de binnenzijde van mijn pols waar mijn hartslag goed te voelen is. Hij sluit zijn ogen en vervolgens is het zeker een minuut stil. Dan pas stelt hij mij een aantal vragen. Die vragen zijn keer op keer middenin de roos. Ze verwijzen precies naar de klachten die ik nu heb, of gehad heb: Heb je pijn in je rechterschouder? Heb je last van je onderrug? Telkens opnieuw leest hij mijn pols. Is je hemoglobine laag? Problemen met dóórslapen? Onderwijl raakt hij met zijn vrije hand precies de plek aan waar ik last heb. Geleidelijk kom ik onder de indruk van zijn diagnostische vaardigheid. Ook mijn uitgestoken tong krijgt de nodige aandacht: Te weinig gedronken, is zijn commentaar. Vervolgens vraagt de dokter of ik twintig jaar geleden een emotioneel trauma heb doorgemaakt. Ik antwoord ontkennend. Hier zit hij er volgens mij echt naast. Denk ik. Maar zittend in de riksja, op de terugweg, realiseer ik mij dat ook dat precies klopt! Het consult dat anderhalf uur duurt, eindigt met een voorschrift van gemengde kruidenpreparaten. Deze worden in de eigen apotheek ambachtelijk met vijzels fijn gewreven, vervolgens gemengd en in kleine porties verpakt. Moderne geneeskunde blijkt ook niet altijd wetenschappelijk bewezen. Als ik afreken aan het kleine loket van de apotheek bedragen de kosten van consult én een voorraad van zeven middelen, 2000 roepies (ongeveer 25 euro). Ik slaap die nacht als een roos aan één stuk door. De schouderpijn, waar ik al weken mee liep, is na twee dagen verdwenen (wat natuurlijk niets bewijst ). MEDISCH DOSSIER 4

5 LEEFSTIJLGENEESKUNDE Ayurveda Ayurveda is duizenden jaren oud. De meerderheid van de miljard inwoners in India maken er gebruik van. In essentie is het een holistische benadering waarin wordt behandeld met behulp van voedingsvoorschriften, detox-methoden en massages met kruiden bevattende oliën. Ook psychosociale aspecten worden gewogen. Wat mij aanspreekt in deze benadering is het ambachtelijke karakter. De eigen waarneming wordt grondig ontwikkeld. Natuurlijk is ook het non-toxische aspect een groot voordeel. Tenslotte is de kostenfactor essentieel om de geneeskunde betaalbaar te houden. Schuin tegenover de kleine ayurvedische kliniek die ik bezocht, staat een groot, torenhoog modern ziekenhuis: het All Indian Institute for Medical Science (AIMS). Hier staat de deur niet wijd open. Bij de ingang van het terrein staan bij een grote slagboom zwaarbewapende politie en security. Hier zijn de westerse geneeskunde en farmacie geïmporteerd. Het contrast met de overbuurman is wel heel opvallend. Hoe komt het toch dat deze benaderingen van gezondheid nog steeds gescheiden zijn? Het meestgebruikte argument van mijn allopathische collega s is dat de werking van ayurveda, homeopathie, natuurgeneeskunde en acupunctuur niet weten-schappelijk bewezen is. De ongemakkelijke waarheid is echter dat dit ook geldt voor de moderne geneeskunde. In 2011 publiceerde het wetenschappelijk tijdschrift Clinical Evidence (een dochter van het gezaghebbende British Medical Journal) een studie waar de meestgebruikte therapieën (zoals bijvoorbeeld medicatie, chirurgie en bestraling) getoetst werden op twee onderzoeksvragen: zijn ze veilig? Zijn ze werkzaam? 1 Slechts 11% van de drieduizend behandelingen was bewezen én veilig én werkzaam. 23% was mogelijk werkzaam en van 55% was het onduidelijk of het iets deed. Er was ook een groep behandelingen die bewezen onwerkzaam en/of schadelijk waren! Dezelfde cijfers zijn van toepassing op de natuurgeneeskunde met één belangrijk verschil: die laatste categorie van onveilige behandelingen ontbreekt. Belangrijk in dit verhaal is te beseffen dat het feit dat een therapie niet bewezen is, zeker niet betekent dat die therapie niet werkt. Mijn advies aan onze minister van Volksgezondheid: schaf de termen allopathische en alternatieve geneeskunde af. Streef naar één geneeskunde, op onafhankelijk onderzoek gebaseerd, waarin wordt gekozen voor werkzaamheid, veiligheid en betaalbaarheid. Maarten Klatte studeerde geneeskunde en was daarna werkzaam als arts-onderzoeker aan de afdeling Algemene Ziekteleer van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Op die afdeling werd onderzoek gedaan naar de invloed van de wil op genezingsprocessen. Sinds 1983 werkt Klatte in een zelfstandige praktijk leefstijlgeneeskunde waarin de rol van bewustzijn voor het bevorderen van gezondheid en welzijn centraal staat. Klatte is voorzitter en medeoprichter van het Nederlands Genootschap voor Orthomoleculaire Oncologie (NGOO). In deze vakgroep delen artsen en apothekers hun ervaringen op het gebied van de niet-toxische behandeling van kanker. BRONNEN 1 BMJ Clinical Evidence (2012) Uit: Medisch Dossier, april 2020 MEDISCH DOSSIER 5

6 FOCUS Bijna de helft van de Nederlanders gebruikt een of meerdere voedingssupplementen. We doen graag iets extra s als het aankomt op onze gezondheid. Wanneer is het gebruik van een voedingssupplement zinvol? En waar moet u allemaal rekening mee houden, als u kiest voor het gebruik van een supplement? Baat het niet, dan schaadt het niet? MEDISCH DOSSIER 6

7 FOCUS Volgens de definitie van de Nederlandse Voedsel- en Waren Autoriteit (NVWA) is een voedingssupplement een product dat bedoeld is als aanvulling op de normale voeding en een geconcentreerde bron van vitaminen, mineralen of andere bioactieve stoffen. Deze andere bioactieve stoffen zijn bijvoorbeeld omega-3 vetzuren uit visolie of plantaardige stoffen, zoals curcumine uit kurkuma. Het product bestaat uit pillen, capsules, druppels, poeders of drankjes. Op het etiket van het product moet duidelijk vermeld staan hoe het gebruikt dient te worden, in welke dosering en welke stoffen er allemaal in zitten. 1 EEN GROOT AANTAL NATUURLIJKE VOEDINGSSTOFFEN WORDEN GEWOON FABRIEKSMATIG GEPRODUCEERD In een lijst uitgegeven door de NVWA staat vermeld welke vormen van vitaminen en mineralen toegevoegd mogen worden aan voedingssupplementen. Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen vitaminen zoals deze in de voeding voorkomen, zoals folaat, of de synthetische vorm foliumzuur. Beide mogen gebruikt worden in supplementen. Overigens wil het niet zeggen dat de natuurlijke vorm van een voedingsstof niet in een laboratorium gemaakt wordt. Er wordt nog wel eens gedacht dat natuurlijke verbindingen uit voeding gewonnen worden en vervolgens in geconcentreerde vorm in een supplement worden verwerkt. Een groot aantal natuurlijke voedingsstoffen worden echter gewoon fabrieksmatig geproduceerd. Pas als een supplement geconcentreerde groente- of fruitconcentraten bevat, kan men spreken van een natuurlijke bron. In sommige gevallen kan het lichaam onderscheid maken tussen een verbinding zoals deze in de voeding voorkomt en zijn synthetische tegenhanger. Er zijn aanwijzingen dat het lichaam soms beter in staat is om de natuurlijke variant te verwerken en te gebruiken, dan de synthetische variant. Dit is bijvoorbeeld het geval met folaat en foliumzuur. 2 Een supplement met voedingsstoffen zoals deze in de normale voeding voorkomen kan daarom de voorkeur hebben. Gevolgen voor gezondheid Er wordt al lange tijd onderzoek gedaan naar het gebruik van voedingssupplementen en de gevolgen voor de gezondheid. Wordt u inderdaad gezonder als u supplementen slikt? De resultaten van dit soort onderzoeken zijn echter verre van eenduidig. Veel van dit type onderzoek wordt zodanig opgezet dat er geen oorzakelijke verbanden te trekken zijn uit de resultaten. Wetenschappers kijken bijvoorbeeld naar een groep mensen die uit zichzelf geen supplementen gebruikt en een groep die een multivitaminen-mineralensupplement (multi) gebruikt. Beide groepen worden vervolgens een periode gevolgd en er wordt gekeken wie er vaker een bepaalde aandoening krijgt, zoals hart- en vaatziekten. Als blijkt dat hart- en vaatziekten in de supplementen-groep minder vaak voorkomen, dan mag niet geconcludeerd worden dat het gebruik van een multi dus zorgt voor een lagere kans op hart- en vaatziekten. Er kunnen nog vele andere factoren een rol spelen. Mensen die uit zichzelf supplementen gebruiken, zijn mogelijk al bewuster bezig met hun gezondheid en eten en leven gezonder. Om te concluderen dat voedingssupplementen de kans op ziekte verkleinen is een ander type onderzoek nodig, namelijk een klinisch gerandomiseerde studie waarbij een groep mensen een multi krijgt en een andere groep mensen met dezelfde karakteristieken een placebo ofwel neppil krijgt. In de toekomst kan het interessant zijn om de individuele ervaring van de gebruiker mee te laten wegen in onderzoek. Een nieuwe vorm van onderzoek die deze factor betrekt is het zogenaamde citizen science waarbij deelnemers zelf de eigen data aanleveren aan wetenschappers. De eigen bevindingen wegen vervolgens mee in de resultaten. Hierdoor kan een genuanceerder beeld ontstaan van het gebruik van een bepaalde interventie, in dit geval het gebruik van een voedingssupplement. MEDISCH DOSSIER 7

8 FOCUS Feiten en cijfers Bijna de helft van de Nederlanders gebruikt een supplement. Kinderen tussen de 1-8 jaar en oudere vrouwen gebruiken het vaakst een supplement. De meest aangegeven reden voor het gebruik is het nastreven van een gezonde leefstijl, het krijgen van een betere weerstand of ter voorkoming van bepaalde klachten, zoals het verbeteren van de stoelgang of het geheugen. Supplementen worden met name tijdens de wintermaanden gebruikt. Tweederde van de mensen die een supplement gebruiken, zegt een verschil te merken en is tevreden over het gebruik. 1 Jaarlijks vindt er op de Gezondheidsbeurs een peiling plaats onder de bezoekers over het gebruik van supplementen. Een groot percentage van de bezoekers gebruikt vitamine D, magnesium, een multi en/of visolie. Steeds meer mensen gebruiken kurkuma, dat dit jaar uitgeroepen werd tot Supplement van het jaar. 2 LITERATUUR Als we niet kunnen concluderen dat het gebruik van voedingssupplementen iemand gezonder maakt of ziekte voorkomt, wat kunnen we dan wel zeggen over de effecten van voedingssupplementen op gezondheid? Het gebruik van sommige supplementen tijdens een bepaalde levensfase heeft overduidelijk positieve effecten. Denkt u bijvoorbeeld aan het gebruik van foliumzuur rondom de zwangerschap ter voorkoming van aangeboren afwijkingen aan de hersenen en het ruggenmerg van het ongeboren kind; het gebruik van vitamine D door ouderen, zwangere vrouwen en jonge kinderen ter ondersteuning van de botgezondheid IN SOMMIGE GEVALLEN, KUNNEN BEPAALDE VOEDINGS- SUPPLEMENTEN BIJ EEN SPECIFIEKE GROEP MENSEN ZINVOL ZIJN OM TE GEBRUIKEN en het immuunsysteem of het gebruik van probiotica bij antibiotica-geassocieerde diarree. U ziet echter dat het in deze gevallen gaat om het gebruik van specifieke voedingsstoffen tijdens een bepaalde levensfase of periode. Wetenschappelijk onderzoek wijst niet uit dat er een one size fits all bestaat. Oftewel, niet iedereen heeft baat bij het langdurig gebruik van een bepaalde voedingsstof. Ondanks dat er vele pogingen gedaan zijn, is er geen overtuigend bewijs dat een gezond persoon bij het gebruik van een multi minder kans heeft op hart- en vaatziekten, cognitieve problemen of kanker. Sterker nog, soms komt er zelfs uit onderzoek dat het gebruik van een supplement een verhoogde kans geeft op aandoeningen. Dit is het geval voor het gebruik van een multi, maar bijvoorbeeld ook voor het gebruik van antioxidanten door rokers. 3-5 Waar dit precies mee te maken heeft, is niet duidelijk. Het zou bijvoorbeeld kunnen komen door genetische variaties tussen mensen, het gebruik van synthetische vitaminen en mineralen of we weten simpelweg nog niet voldoende over de werkingsmechanismen van bepaalde voedingsstoffen in ons lichaam en we proberen iets op een verkeerde manier te corrigeren. Natuurlijk zijn er ook onderzoeken waaruit blijkt dat het gebruik van voedingssupplementen wel degelijk positieve effecten heeft. In 2015 startte onder leiding van Ap Zaalberg in zeven gevangenissen een onderzoek naar het gebruik van visolie, vitaminen en mineralen om agressief gedrag te verminderen, nadat uit een kleinschalig onderzoek bleek dat suppletie positieve effecten heeft. 6 MEDISCH DOSSIER 8

9 FOCUS Het dagelijks gebruik van vitamine C vermindert niet de kans op het krijgen van een verkoudheid, maar het gebruik van vitamine C bij een opkomende verkoudheid verkort wel de duur van de ziekte. 7 En probiotica helpen niet bij iedereen met spijsverteringsklachten, maar wel als er sprake is van een infectie met de Clostridium difficile bacterie. 8 U ziet dat het beeld genuanceerd is. In sommige gevallen kunnen bepaalde voedingssupplementen bij een specifieke groep mensen zinvol zijn om te gebruiken. Dit maakt dat het gebruik van voedingssupplementen om gedegen kennis vraagt. Het is niet baat het niet, dan schaadt het niet. Dit geldt zowel voor het gebruik van vitaminen, mineralen, kruidenmiddelen en overige voedingsstoffen waaronder omega-3 vetzuren. Wat zeggen experts? Verschillende experts, zoals de hoogleraren Jaap Seidell en Martijn Katan, zijn tevens van mening dat we niet te makkelijk moeten denken over het gebruik van voedingssupplementen. We moeten immers niet vergeten dat hier ook gewoon een industrie achter schuilgaat. Hoogleraar consumentengedrag Hans van Trijp van Wageningen University & Research geeft aan dat Nederlanders minder voorzichtig zijn met het gebruik van supplementen, dan met het gebruik van medicatie. Er hangt een gevoel van veiligheid om het gebruik heen, omdat het gaat om stoffen die van nature in voeding voorkomen. 9 Veiligheid heeft echter alles te maken met de dosering en sommige voedingssupplementen zijn zodanig hoog gedoseerd dat er wel degelijk nadelige effecten kunnen optreden. Zeker als er verschillende supplementen worden gebruikt met een soortgelijke samenstelling. Alles bij elkaar kunt u dan al snel ergens te veel van binnen krijgen. Afhankelijk van de dosering kunnen supplementen interacties aangaan met voeding, andere supplementen en medicijnen. Om nog terug te komen op folaat en foliumzuur. Het gebruik van een hoge dosering foliumzuur zorgt ervoor dat we minder folaat uit de voeding kunnen opnemen, terwijl het lichaam meer baat heeft bij folaat. Een hoge dosering vitamine D zorgt voor een verhoogde opname van calcium en dat is niet verstandig als er sprake is van een verhoogde concentratie calcium in het bloed. MEDISCH DOSSIER 9

10 FOCUS En een hoge dosering visolie kan de bloedstolling beïnvloeden, waardoor u beter een lage dosering visolie kunt gebruiken als u bloedverdunners gebruikt. Om consumenten en voorschrijvers van supplementen bewuster te maken van de risico s omtrent het gebruik van supplementen in combinatie met medicijnen, heeft de Nederlandse brancheorganisatie voor voedingssupplementen, de NPN, in samenwerking met het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik hier een serie artikelen over geschreven. Deze serie kunt u lezen in Medisch Dossier. Zie ook pagina 44 in deze uitgave. De industrie, vriend of vijand? Vorig jaar trok journalist Teun van de Keuken aan de bel bij de Reclame Code Commissie, toen het supplementen bedrijf Swisse beweerde dat de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) eigenlijk de minimale hoeveelheid vitaminen en mineralen beschrijft die mensen zouden moeten binnen krijgen. Dit zou het gebruik van een multi voor bijna iedereen noodzakelijk maken. Het laat zien dat ook de voedingssupplementenindustrie niet vies is van misleiding. 1 Dit is extra lastig, omdat de grote fabrikanten ook degene zijn die de financiële middelen hebben om onderzoek te financieren. Bovendien verzorgen verschillende supplementenmerken in Nederland de voorlichting van gezondheidsprofessionals op het gebied van voedingssuppletie (overigens is dit niet veel anders in de farmaceutische industrie). Het mes snijdt dus aan twee kanten. Aan de ene kant is de industrie in staat om het gebruik van voedingssupplementen meer bekendheid en acceptatie mee te geven, de andere kant is dat dit gebeurt met een winstoogmerk. Vriend nog vijand dus, maar een kritische blik is ook in dit veld van belang. LITERATUUR 1 MEDISCH DOSSIER 10

11 FOCUS Supplementen als onderdeel van gezonde leefstijl? We moeten ons afvragen of we een gezonde voeding kunnen reduceren tot een bepaalde hoeveelheid benodigde koolhydraten, eiwitten, vetten, vitaminen en mineralen. Met deze manier van denken zou u inderdaad de voeding gemakkelijk kunnen aanvullen met het nemen van een voedingssupplement. Bent u echter van mening dat voeding meer is dan de som der delen, dan is het aanvullen van de voeding met een voedingssupplement niet altijd de juiste oplossing. Voeding is per slot van rekening meer dan alleen een hoeveelheid eiwitten, vitaminen en mineralen. Het bevat nog vele andere stuffen die gunstig zijn voor onze gezondheid, zoals fytonutriënten (plantstoffen) die niet in supplementen voorkomen. Bovendien werken deze stoffen gezamenlijk soms beter dan de geïsoleerde stoffen in een hoge dosering, zoals in een voedingssupplement. Maakt gebruik van een supplement uw lichaam lui? Hoge doseringen leveren over het algemeen een duur plasje op. Langdurig gebruik van een hoge dosering voedingsstoffen is onnodig belastend voor het lichaam, omdat het overschot uitgescheiden moet worden. Het lichaam heeft een ingebouwde rem die ervoor zorgt dat de opname van een voedingsstof geremd wordt als er veel aangeboden wordt. Dit is bijvoorbeeld het geval voor vitamine B12. Het lichaam zal dus niet zo snel lui worden als het aankomt op de opname van voedingsstoffen. Gebruik van een hoge dosering van een bepaalde voedingsstof is om andere redenen niet raadzaam. Het kan de natuurlijke balans in het lichaam verstoren, dit is bijvoorbeeld het geval bij langdurig hoge suppletie van een enkel aminozuur. Daarnaast zijn sommige vitaminen schadelijk als we deze in een te hoge dosering in ons lichaam hebben, met name de vetoplosbare vitaminen A, D, E en K. Daarnaast kunnen synthetische vitaminen en mineralen soms bijwerkingen geven. Vitamine B6 in de vorm van pyridoxine HCL geeft bij sommige mensen, onafhankelijk van de dosering, zenuwklachten en magnesiumoxide kan diarree veroorzaken. Kies daarom voor een supplement met verbindingen zoals deze in de voeding voorkomen en gebruik als u gezond bent geen hoge doseringen. Tot slot kan intermittent suppleren zinvol zijn. Dit betekent dat u soms het gebruik van een supplement voor een bepaalde tijd staakt. Gebruik bijvoorbeeld alleen in de wintermaanden vitamine D en neem alleen extra magnesium als u door een stressvolle periode gaat. MEDISCH DOSSIER 11

12 FOCUS De basis van gezondheid is dan ook een gezonde voeding en leefstijl. In die zin heeft de verplichte vermelding op het etiket van een voedingssupplement gelijk, het is namelijk geen vervanging van een gevarieerde voeding. Echter, kijken we naar de verschillende voedselconsumptiepeilingen die door de jaren heen zijn opgesteld voor het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), dan zien we dat een groot gedeelte van de Nederlanders verre van de aanbevolen hoeveelheden groente, fruit en vis binnen krijgt. Het gebruik van een lage dosering multi, met daarin procent van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vitaminen en mineralen, kan in dit geval gezondheidswinst opleveren. Gebruik kan tevens zinvol zijn bij ziekte of om tekorten te voorkomen bij het gebruik van bepaalde medicijnen. In deze laatste gevallen is echter kennis van zaken nodig, dus u doet er goed aan zich dan goed te laten informeren en advies in te winnen bij een deskundige. Concluderend Gebruik niet zomaar supplementen onder het mom baat het niet, dan schaadt het niet, maar laat u informeren. Bij gebruik van een supplement kiest u het best voor een product dat vitaminen en mineralen bevat zoals deze voorkomen in de voeding. Bij het gebruik van kruidenmiddelen is het belangrijk dat u kunt achterhalen hoe de plant verwerkt is en welke dosering u precies moet gebruiken. Door te kiezen voor een voedingssupplement van een betrouwbare producent, verkleint u het risico op het gebruik van een product met verontreinigingen. Bepaal echter eerst of uw huidige voedingspatroon, leefstijl en gezondheid eventuele aanvulling van een specifieke voedingsstof noodzakelijk maakt of laat u hierover adviseren door een deskundige op dit gebied. Een eerste stap zou mijns inziens dan zijn om waar mogelijk de voeding aan te passen en deze volwaardig te maken. Een lange termijn oplossing die ook nog eens vriendelijk is voor uw portemonnee. LITERATUUR 1 overzicht-regels-voedingssupplementen-en-kruidenpreparaten 2 Xenobiotica May;44(5): Physiol Behav Oct 10;107(3): J Nutr Mar;145(3): Am J Epidemiol Jul 15;152(2): Cochrane Database Syst Rev Jan 31;(1):CD Cochrane Database Syst Rev Dec 19;12:CD Cindy de Waard is natuurgeneeskundige en farmaceutisch wetenschapper. Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van darmgezondheid en zij focust zich momenteel op het behandelen van mensen met darmgerelateerde klachten. Naast haar werkzaamheden als therapeut geeft zij als tekstschrijver en docent/ spreker gezondheidsvoorlichting. Door het maken van de vertaalslag van wetenschappelijk onderzoek naar praktische informatie hoopt zij een brug te slaan tussen complementaire en reguliere gezondheidszorg. Meer informatie kunt u vinden op de website Uit: Medisch Dossier, januari 2020 MEDISCH DOSSIER 12

13 ALTERNATIEVEN GENEZENDE KLANKEN Een sterk opkomende vorm van therapie is genezing door geluid. Cate Montana legde haar oor te luisteren MEDISCH DOSSIER 13

14 ALTERNATIEVEN Ergens rond 530 voor Christus leerde Pythagoras, de eerste westerse mens die zei dat de aarde rond was, zijn toehoorders dat muziek de ziel in harmonie kan brengen, de geest kan kalmeren en het fysieke lichaam weer helemaal gezond kan maken door harmonische verhoudingen te gebruiken als medicijn tegen psychische en lichamelijke ziekten. In het oude Griekenland was al een enorme waardering voor muziek vanwege de impact ervan op de fysiologie. Muziek werd daar zelfs gebruikt om tijdens de Olympische Spelen de prestaties van atleten te verbeteren. De oude Egyptenaren gebruikten gezangen met vocaalklanken (klinkers) om mensen te genezen. De Aboriginals in Australië gebruikten meer dan jaar geleden waarschijnlijk al muziekinstrumenten om mensen te genezen. En nu zijn er veel vooruitstrevende therapeuten van diverse pluimage die het helende vermogen van bepaalde geluidsfrequenties ontdekken. Geluid is een trillende golfvorm die gemeten wordt in hertz (Hz), waarvan de frequentie per seconde gemeten wordt: 1 Hz komt overeen met 1 trilling per seconde. Het menselijk oor kan geluiden tussen ongeveer 18 Hz (18 trillingen per seconde) tot 18 khz ( Hz) waarnemen. Jonge kinderen kunnen soms geluiden horen met een frequentie hoger dan 20 khz, en dolfijnen en walvissen kunnen frequenties produceren en waarnemen tot wel 180 khz. Maar als we ouder worden, neemt de bovengrens van ons gehoor af. Als we iets niet kunnen horen, betekent dat dus niet dat er geen geluid is. Het hele universum bevindt zich GELUIDSTHERAPIE IS GEBASEERD OP HET IDEE DAT ELK ORGAAN IN HET MENSELIJK LICHAAM, ZELFS ELK INDIVIDU, EEN EIGEN, UNIEKE FREQUENTIE HEEFT in een constante staat van trillingen, van elektronen die rond de kern van elke atoom bewegen tot planeten die rond hun zon draaien en verre melkwegstelsels die rond hun galactische centrum bewegen. Alles is in beweging en produceert dus iets wat als geluid kan worden waargenomen. Pythagoras noemde dat de muziek der sferen. Maar niet alleen hemellichamen zenden geluid uit. Ook de stoel waarop u zit, het boek dat u leest, de carburateur in uw auto en de moleculen waaruit uw lichaam is opgebouwd, bevinden zich in een trillingstoestand. Alles heeft zijn eigen unieke trillingsfrequentie. Geluidstherapie is gebaseerd op het idee dat elk bot en elk orgaan van het menselijk lichaam, zelfs elk individueel menselijk lichaam, een eigen, unieke frequentie heeft, die je met andere frequenties kunt manipuleren en veranderen. Dus als bijvoorbeeld uw lever niet op de juiste frequentie werkt, kan hij gestemd worden door de juiste geluidstrillingen toe te passen. Jonathan Goldman is een internationale autoriteit op het gebied van geluidstherapie, pionier op het gebied van harmonisering en directeur van de Sound Healers Association in Colorado. Hij zegt dat wanneer we gezond zijn, ons lichaam net een geweldig orkest is dat de Symfonie van het Zelf speelt. Maar stel dat de tweede viool zijn bladmuziek kwijtraakt, dan gaat hij vals spelen of uit de maat, en al snel kan de rest van de strijkers ook geen wijs meer houden. Uiteindelijk raakt het hele orkest uit zijn doen. Dat is een metafoor voor een lichaamsdeel dat zijn normale gezonde resonantiefrequentie kwijtraakt, zijn juiste trilling. Als dat gebeurt, zeggen we dat het ziek is, aldus Goldman. In de wereld van geluidstherapie zijn er twee belangrijke methodieken: psycho-akoestiek en vibroakoestiek. Psycho-akoestiek gaat over geluid dat door een externe bron geproduceerd wordt. Onze oren en hersenen registreren dat geluid bewust en zo beïnvloedt het ons hele zenuwstelsel. Bijvoorbeeld geluid van muziek, gongs, klankschalen en zang. MEDISCH DOSSIER 14

15 ALTERNATIEVEN Vibro-akoestische therapie is, zoals de naam al zegt, vooral gebaseerd op vibraties (trillingen), die door geluid uit speakers, ingebouwd in speciale massagetafels, matrassen of stoelen, wordt toegediend op de plaats in ons lichaam waar dat nodig is. Het beïnvloedt de patiënt op cellulair en zelfs moleculair niveau. Chanten, neuriën of zingen komt niet alleen via de oren binnen, maar resoneert ook direct in het lichaam van degene die het doet. Goldman, die een boek heeft geschreven getiteld The humming effect (Healing Arts Press, 2017), zegt dat simpelweg neuriën de zuurstof in onze cellen, de lymfedoorstroming en de hoeveelheid melatonine verhoogt, en de bloeddruk en hartslag verlaagt. Als u gespannen of uitgeput bent, haal dan eens goed diep adem en ga een paar minuten neuriën, zegt hij. Dat heeft meer effect dan gewoon langzaam ademhalen. Uit onderzoek blijkt dat neuriën en andere geluiden die we zelf maken, een grotere positieve invloed hebben op de hartritmevariabiliteit dan diep ademhalen en zingen. Ook bevordert neuriën de aanmaak van interleukine, een stof die het immuunsysteem stimuleert, en bovendien stijgt de stikstofoxide in uw bloed, waardoor uw bloedvaten zich verwijden. Verder komt er oxytocine vrij: het knuffelhormoon. Wat we tot nu toe weten De moderne geneeskunde heeft met de introductie van de niersteenvergruizer in de jaren 80 van de vorige eeuw voorzichtig kennisgemaakt met de wereld van geluidstherapie. Niersteenvergruizing maakt gebruik van schokgolven met frequenties die hoger liggen dan mensen kunnen waarnemen om de stenen in heel kleine stukjes te breken. 1 Hoogfrequente geluidsgolven worden ook gebruikt voor medische beeldvorming (echografie). Bijvoorbeeld om de foetus in de baarmoeder te bekijken of een ziekte van de weke delen op te sporen. Ook gebruikt de reguliere geneeskunde ze tegenwoordig om aandoeningen aan het bewegingsapparaat te behandelen, bijvoorbeeld peesblessures. 2 Inmiddels zijn er ook studies die hebben aangetoond dat geluidstherapie effectief is bij een aantal aandoeningen. Maar er is meer nauwkeurig wetenschappelijk onderzoek nodig om de volle reikwijdte ervan vast te stellen. Muziektherapie blijkt het geagiteerde gedrag van ouderen met dementie te verminderen en stress bij de mantelzorger te verlichten, 3 en het verbetert de sociale communicatie en functionele hersenverbindingen bij kinderen met autisme. 4 Muziektherapie blijkt ook bruikbaar tegen pre-operatieve stress bij mensen met kanker. 5 En patiënten die naar muziek luisterden terwijl ze onder narcose waren, hadden na de operatie een lagere bloeddruk en waren rustiger toen ze wakker werden. 6 Uit studies blijkt verder dat vibro-akoestische therapie helpt tegen pijn, stress en angst. Het vermindert de symptomen van patiënten die chemotherapie krijgen, en het verbetert de spierspanning en het bewegingsbereik. Ook kalmeert deze therapie patiënten voor en na een operatie, en heeft het een stimulerende werking op slechthorenden en mensen met een verstande- Tibetaanse klankschalen worden al eeuwenlang door boeddhistische monniken lijke beperking. 7 gebruikt. Als u erop slaat alsof het een Vibro-akoestische therapie is ook met omgekeerde bel is zendt hij een toon uit. succes toegepast om zwelling en pijn te Ook kunt u zachtjes met een houten stok verminderen bij patiënten met knie-artrose, 8 en de eerste onderzoeken wijzen erop over de rand strijken om het metaal te laten trillen, als een stemvork. De toon verandert dat het kan helpen om de symptomen van als u water aan de schaal toevoegt. ouderdomsdepressie te behandelen. 9 MEDISCH DOSSIER 15

16 ALTERNATIEVEN Waar geluid en menselijke cellen elkaar ontmoeten Levende cellen blijken niet alleen in scheikundig opzicht op elkaar te reageren. Ze wekken ook een breed scala aan elektromagnetische signalen op; die zenden ze uit en ze worden er op hun beurt door beïnvloed. 1 Cellen communiceren op vele frequenties, van laagfrequente radiogolven tot aan het zichtbare licht van het elektromagnetisch spectrum. Er zijn veel theorieën over hoe cellen dat doen. 2 Tot voor kort hielden we het niet voor mogelijk dat geluidsgolven en elektromagnetische golven met elkaar in wisselwerking stonden, aangezien ze een heel ander karakter hebben. Ook leek het onmogelijk dat geluid de cellulaire functie en communicatie kon beïnvloeden. Geluid is een zogeheten mechanische golf, die zich voortplant door een tastbaar, stoffelijk medium zoals water of lucht. Elektromagnetische golven daarentegen zijn een energievorm die zich voortplant als elektrische en magnetische trillingen. Ze hebben geen medium nodig om zich te verplaatsen. Daarom kunnen elektromagnetische golven zich bijvoorbeeld door het vacuüm van het heelal bewegen, iets wat geluidsgolven niet kunnen. Maar onderzoekers van de Ohio Staatsuniversiteit hebben onlangs voor het eerst aangetoond dat geluidsgolven wel degelijk reageren op externe magnetische velden. 3 En misschien is het, vanuit mechanisch oogpunt, ook wel volkomen logisch dat geluidsfrequenties cellulaire structuren beïnvloeden. Want cellen bestaan voor meer dan 70 procent uit water. Al in 1680 wees de Engelse natuurfilosoof en architect Robert Hooke op de effecten van geluid op verschillende materialen. Hans Jenny, een Zwitserse arts, borduurde voort op dat onderzoek en noemde de studie naar zichtbaar geluid cymatics. Alexander Lauterwasser, een Duitse onderzoeker en fotograaf, heeft het werk van Jenny op water toegepast. Hij liet de verschillende patronen en golfvormen zien die water aanneemt als je het aan geluid blootstelt (zie afbeelding). Beelden van water dat aan verschillende geluidsfrequenties wordt blootgesteld. Afkomstig uit het boek Water sound images van Alexander Lauterwasser (MACROmedia Publishing, 2005) LITERATUUR 1 Front Physiol, 2014; 5: Prog Biophys Mol Biol, 2011; 105: Nat Mater, 2015; 14: MEDISCH DOSSIER 16

17 ALTERNATIEVEN Tibetaanse klankschalen bleken aantoonbaar stress, angst en depressie te verminderen en de stemming te verbeteren. 10 Ook groepsdrummen blijkt effectief tegen angst en depressie; het doorbreekt sociale barrières en het afweersysteem geeft meer ontstekingsremmende signaalstoffen af. 11 En toen neurowetenschappers muizen aan een unieke combinatie van licht en geluid blootstelden, bleken hun cognitieve achteruitgang en geheugenproblemen, die vergelijkbaar zijn met die van alzheimerpatiënten, te verbeteren, maar deze resultaten bij dieren hoeven niet automatisch ook voor mensen te gelden. 12 David Perez-Martinez, een integraal psychiater in New York, gebruikt al 40 jaar lang geluid als therapie. Hij zegt dat hij in zijn praktijk dagelijks de helende effecten ziet. Geluid raakt mensen en levende organismen op elk niveau van hun bestaan, zegt hij. Het raakt ons fysiek en fysiologisch, emotioneel, psychisch, sociaal en spiritueel op elk niveau. Ik kan niet aantonen dat het mensen van hun depressie of paniekaanvallen geneest. Het is gewoon een instrument. Maar als je het goed gebruikt, kan dat het gewenste effect bereiken, en mijn patiënten lopen anders naar buiten dan hoe ze binnenkwamen. Perez-Martinez zegt dat geluid het centrale zenuwstelsel beïnvloedt. Het brengt ons ofwel in een rust-enrelaxtoestand (het activeert dan het parasympathische zenuwstelsel) óf het brengt ons in een vecht-envluchttoestand (dan is het sympathisch zenuwstelsel geactiveerd). GELUID RAAKT ONS FYSIEK EN FYSIOLOGISCH, EMOTIONEEL, PSYCHISCH, SOCIAAL EN SPIRITUEEL OP ELK NIVEAU Bij dat proces is een belangrijke rol weggelegd voor de parasympathische nervus vagus (tiende hersenzenuw). Die loopt van de hersenen naar het hart, de longen en de spijsverteringsorganen en regelt ook onze stressrespons, emoties en stemming. Geluid is direct betrokken bij het reguleren van al onze ingewanden, met name maar niet uitsluitend via de nervus vagus. Bepaalde geluiden stimuleren bepaalde emoties. Naast al deze fysieke effecten gelooft Perez-Martinez dat geluid ook organisatorische en vormende eigenschappen heeft. Alle materie krijgt de vorm die het aanneemt door het onderliggende trillingsveld dat aanwezig is, zegt hij. Als bewijs verwijst hij naar de wetenschap die geluid zichtbaar maakt: cymatics. De Zwitserse arts Hans Jenny heeft als eerste dit fenomeen bestudeerd en zag dat tonen en klanken complexe geometrische patronen creëerden in zand en poeder (zie kadertekst). Als mensen paniekerig, rusteloos of angstig bij Perez-Martinez komen, met een snelle hartslag en ademhaling, is geluidstherapie een van de weinige dingen die werkt. Ik zou die patiënten ook een pil kunnen geven om ze te kalmeren. Maar dan raken ze verdoofd. Dus als zo iemand bij me komt, leg ik diegene op een bed, dek zijn ogen af voor het licht en dan speel ik heel lage tonen af. Meestal verlaten ze mijn praktijk alsof ze op wolken lopen. Meer dan geluid David Gibson is een vooraanstaand geleerde en onderzoeker op het gebied van geluidstherapie, en directeuroprichter van het Globe Institute in San Francisco. Als een van de belangrijkste geluidstherapie-elementen noemt hij het toedienen van stabiele, constante frequenties aan het lichaam, dit om weerstand te bieden aan de chaotische trillingen als gevolg van negatieve emoties als angst en onrust, boosheid en stress. Als je naar de golfvorm kijkt van stemgebruik bij stress, ziet die er heel chaotisch uit, legt Gibson uit. Gelukkig is er een natuurwet die ervoor zorgt dat sterke coherente trillingssignalen een zwakkere trilling overstemmen. De zwakkere wordt meegevoerd door de sterkere. Dus wat we bij geluidstherapie vooral doen, is de chaotische trillingen veranderen en overrulen door coherente, stabiele trillingen te presenteren, die we meestal maken met dingen als kristallen schalen, stemvorken of Tibetaanse klankschalen. MEDISCH DOSSIER 17

18 ALTERNATIEVEN Tuneful healings L.L. is een vrouw van 57 die last had van een duf hoofd (hersenmist), vermoeidheid, migraine, chronische duizeligheid en chronische pijn. Ze had die verschijnselen al meer dan twee jaar. Ik dacht dat ik doodging, vertelt ze. Ik was bij alle denkbare artsen geweest, ook natuurgenezers. Er was bloedonderzoek gedaan, MRI s, allergietesten. Ik heb een map vol afsprakenkaartjes. L.L. is gediplomeerd yoga-instructeur en piloot, en uiteindelijk kreeg ze drie diagnoses: fibromyalgie, evenwichtsmigraine en het aerotoxisch syndroom: vergiftiging door de uitlaatgassen van vliegtuigen. Ze kon niet meer lopen, autorijden, lezen of zelfs maar tv-kijken. Ik wist dat er iets uit evenwicht was in mijn lichaam. Toen, op een avond, besefte ik ineens dat alles trilling is. Ze ging op onderzoek uit en verdiepte zich in geluidstherapie. Al snel begon ze met chanten: het langdurig zingend reciteren van teksten of klanken. Nog geen week later vond ze vlak bij haar huis een geluidstherapeut die met gongs werkte. Een vriendin hielp me er te komen en dat was het: zodra ik de gong hoorde, wist ik intuïtief dat die me zou genezen. Ze had een paar weken gongtherapie nodig voordat ze merkte dat ze niet meer dagelijks migraine had. Ik kon nog steeds niet goed lopen, vertelt ze. Ik zat op een stoel en speelde dagelijks op de gongs, twee jaar lang. Inmiddels heeft ze geen pijn meer, geen last meer van duizeligheid en slechts af en toe migraine. Haar evenwicht wordt elke dag beter. Ze speelt op haar gongs op scholen, workshops en evenementen door heel Amerika en Europa. Binnenkort opent ze haar eigen Sound Sanctuary in Arizona. Sophie is een vrouw van 26 die last heeft van angsten en depressies. Toen ze bij David Perez-Martinez kwam en hij voorstelde om geluid te gebruiken om haar te helpen, leek dat haar nogal extreem, vertelt ze. Maar ze dacht: Ik kan het allicht proberen. Ze heeft ondervonden dat de geluidssessies elke keer positief uitwerkten. Ik heb nooit een sessie gehad waar ik niet op z n minst met een bevrijd gevoel vandaan kwam, vertelt ze. Hij noemt het stemmen. Zelf heb ik het gevoel dat ik terugkeer naar een oorspronkelijk evenwicht, net zoals wanneer je je zoekgeschiedenis wist op internet, of je computer reset. Onze hersenen kunnen door geluidstherapie terugkeren naar een toestand die lijkt op hoe ze functioneerden voordat je psychische problemen kreeg. Ze zegt dat de geluidstherapie in combinatie met meditatie-oefeningen haar de kracht hebben gegeven met haar psychische en emotionele schommelingen om te gaan. Het is geen oplossing die in één keer een eind aan mijn problemen maakt, maar ik heb het aan de geluidstherapie en meditatie te danken dat ik langzaam maar zeker opkrabbel. MEDISCH DOSSIER 18

19 ALTERNATIEVEN Gibson zegt dat je niet alleen naar de frequentie van het geluid moet kijken, maar meer naar een hiërarchie in trillingen, die veel ingewikkelder is. Andere dingen waar je rekening mee moet houden, zijn de klankkleur (het timbre), de intensiteit, de toonhoogte en de harmonische structuren. Zo is timbre het karakter of de aard van een geluid. Als ik het over de frequentie van boosheid heb, heb ik het eigenlijk niet alleen over frequentie. Het gaat ook over het timbre, de toonaard ervan, die chaotisch is. Zoals simpele tonen muziek kunnen worden, zijn er relaties tussen twee tonen en hun timbre die een akkoord vormen, en op den duur ook ritmes en melodieën, en zo ontstaat een heel weefsel van klankeigenschappen en intervallen, dat verschillende emotionele effecten creëert. Het laatste, meest subtiele effect, zegt Gibson, is de energie van de intentie waarmee het geluid gemaakt wordt. Geluidstherapie is zonder twijfel een ongelooflijk divers en breed geschakeerd terrein met allerlei veelbelovende toepassingen om de gezondheid en het welzijn van mensen te verbeteren. Toch heeft de wetenschap tot dusver nog maar een tipje van de sluier opgelicht, want we begrijpen nog maar heel weinig over hoe geluid ons lichaam beïnvloedt. (Zie kadertekst.) Sharry Edwards, directeur van het Sound Health Research Institute in Ohio, heeft een methode ontwikkeld om een spectrale analyse te maken van de menselijke stem. Spectrale analyse is de elektronische analyse van gerelateerde frequenties, waarvan er in elke menselijke stem heel veel zijn, en ook van de verschillende klankkleuren die elke stem uniek maken. Spectrale analyse maakt gebruik van wiskundige vergelijkingen om stempatronen op te breken en nauwkeurig te beschrijven in een wiskundige taal die gelezen kan worden. Edwards zegt dat zo n analyse afwijkende of ontbrekende trillingen in het lichaam kan opsporen die op een ziekte wijzen. Die kun je vervolgens normaliseren door de ontbrekende geluidsgolven aan te bieden. Haar werk laat zien welke subtiele dans van trillingen er plaatsvindt in het menselijk lichaam. Edwards heeft ontdekt dat mensen verschillend reageren op hetzelfde geluid. Ik moet nog een universeel geluid ontdekken dat heilzaam is voor iedereen, zegt ze. En dat niet alleen, mensen reageren ook verschillend op een geluid afhankelijk van hun geografische locatie. Ze zegt ook dat deze fundamentele relaties tussen trillingen bepalend zijn voor de manier waarop de complexe chemische interacties in ons lichaam gestuurd worden. De reguliere medische wetenschap heeft nog een lange weg te gaan om alle mogelijkheden te ontdekken die geluidstherapie te bieden heeft. Maar langzaam maar zeker sluiten steeds meer artsen zich aan. Waar andere behandelingen tekortschieten, ligt soms de oplossing in geluidstrillingen. Zoals Perez-Martinez zegt: Geluid heeft mijn medische praktijk in een helende praktijk veranderd. Op de volgende pagina vindt u een aantal bekende vormen van geluidstherapie, en wat we weten over hun mechanisme en werking. LITERATUUR 1 South Med J, 1988; 81: Am J Phys Med Rehabil, 2011; 90: Scand J Caring Sci, 1997; 11: Transl Psychiatry, 2018; 8: J Clin Oncol, 2015; 33: Libyan J Med, 2017; 12: Altern Complement Ther, 2003; 9: Reumatologia, 2014; 52, 5: J Phys Ther Sci, 2012; 24: J Evid Based Complementary Altern Med, 2017; 22: PLoS One, 2016; 11: e Cell Apr 4;177(2): e22 BRONNEN: Cymatics: David Gibson, Globe Institute: Jonathan Goldman, Healing Sounds: David Perez-Martinez MD: MEDISCH DOSSIER 19

20 ALTERNATIEVEN GENEZEN MET GELUID Er zijn letterlijk tientallen verschillende soorten geluidstherapie. Hier volgt een opsomming van de therapieën die momenteel het meest gebruikt worden. Muziektherapie Muziek kan pijn verminderen, de slaap verbeteren, voor ontspanning en stressvermindering zorgen, maar ook uw productiviteit positief beïnvloeden en leerprocessen versnellen. Kent u het Mozart-effect nog? In 1993 ontdekten neurobiologen dat mensen een hogere IQ-score hadden als ze naar Mozart hadden geluisterd. Vooral klassieke muziek blijkt de hartslagvariabiliteit te verbeteren, en de bloeddruk en hoeveelheid stresshormonen in het bloed te verlagen. 1 Vibro-akoestische therapie Deze vorm van geluidstherapie maakt gebruik van trillings-frequenties die via speakers direct aan het lichaam worden afgeleverd. Het wordt onder andere ingezet om pijn te verminderen en de ontspanning te verbeteren. 2 Neurologische muziektherapie (NMT) NMT richt zich specifiek op de effecten van muziek en ritme op de signaalpaden in de hersenen. NMT wordt gebruikt bij mensen met uiteenlopende neurologische aandoeningen zoals autisme, hersenverlamming, hersentrauma, parkinson en het Down-syndroom. Stemanalyse Sharry Edwards bestudeert geluidstrillingen afkomstig van levende organismen, met name die van de menselijke stem. Ze zegt dat stemanalyse afwijkende of ontbrekende trillingen in het lichaam kan opsporen, die op een ziekte wijzen. Die kun je vervolgens normaliseren door de ontbrekende geluidsgolven aan te bieden. Klankschaaltherapie Deze methode komt uit het Tibet van de 12 e eeuw of nog eerder en werd daar gebruikt om meditatie en andere rituelen te versterken. Uit studies blijkt dat het een effectief instrument is om spanning, angst en depressie te verminderen. Ook blijkt het ons spirituele en emotionele welzijn te verbeteren. 3 Hydro-akoestische therapie Hierbij worden muziek of tonen uitgezonden door speakers in een bad. De patiënt ligt op zijn rug in een diep bad, dat tot zijn kin gevuld is met water. Zo kan zijn lichaam de akoestische golven die door het water worden geleid, absorberen. Toonpunctuur Deze methode combineert het gebruik van stemvorken met de oosterse geneeskunde. De therapeut plaatst de stemvorken op acupunctuurpunten, om zo de meridianen te activeren en het lichaam te helen en weer in evenwicht te brengen. Het is ook een goede methode voor patiënten die bang zijn voor acupunctuurnaalden of ze niet kunnen verdragen. MEDISCH DOSSIER 20

21 ALTERNATIEVEN Gongtherapie Metalen gongs van verschillende afmetingen worden al sinds de bronstijd gebruikt voor klankmeditatie en trillingstherapie, om te ontspannen en nieuwe energie op te doen. Binaural beats en brainwave entrainment Binaural beats (ook wel de Breinritme-methode) is een methode waarbij twee tonen die een paar hertz van elkaar verschillen naar elk oor worden gestuurd. De theorie is dat uw hersenen hierdoor worden meegenomen ( entrainment ) en hersengolven gaan produceren op een derde frequentie: het verschil tussen de toon in uw linker- en rechteroor. Die frequentie past bij de natuurlijke hersenfrequenties die bij een bepaalde toestand horen. Zo kan deze therapie helpen om in een ontspannen of juist geconcentreerde toestand te komen. Uit onderzoek blijkt dat entrainment helpt om de slaapkwaliteit te verbeteren en de waarneming van pijn te verminderen. 4 Neurophone-therapie is ook een vorm van brainwave entrainment. Het apparaat codeert geluid en zet dat om in ultrasone signalen van 40 khz die de neurale paden in de hersenen openen. Dat moet de linkeren rechter-hersenhelft met elkaar in evenwicht brengen en zorgen voor een beter welbevinden. Helende stem Chanten (het langdurig zingend reciteren van teksten of klanken), zingen en toning (langgerekt een klinker aanhouden) worden al duizenden jaren gebruikt om ontspanning te bereiken en de stemming te reguleren. Chanten en toning brengen verschillende gebieden van het lichaam in trilling, en die trillingen kunt u met uw intentie richten. Neuriën U hoeft geen wijs te kunnen houden om te kunnen neuriën. Volgens Jonathan Goldman, directeur en oprichter van de Sound Healers Association en auteur van The humming effect, is neuriën de eenvoudigste manier om innerlijke trillingen te creëren die tot rust en welzijn in het lichaam leiden. Stemvorktherapie Deze therapie gebruikt geijkte metalen stemvorken die tegen verschillende delen van het lichaam worden gehouden. Het helpt stress los te laten, uw energie te verhogen en het welzijn te bevorderen. Stemvorken worden ook vaak op bepaalde punten op het lichaam geplaatst, om daar de pijn te verminderen en genezing op gang te brengen. LITERATUUR 1 Dtsch Arztebl Int, 2016; 113: Altern Complement Ther, 2003; 9: J Evid Based Complementary Altern Med, 2017; 22: Eur J Sport Sci, 2014; 14: ; Eur J Pain, 2017; 21: Uit: Medisch Dossier, oktober 2019 MEDISCH DOSSIER 21

22 INTERVIEW Bevrijd jezelf van verstrikkende familierelaties Iedereen heeft een eigen plek binnen een gezin en binnen een familie. Als het goed is, dan is dat een passende. Deze positie heeft indrukwekkend veel invloed en blijft doorwerken. Onbewust. Wie in het leven vastloopt of steeds hetzelfde probleem tegenkomt, zou het antwoord kunnen vinden in de eigen familiaire verhoudingen. Systemisch werk maakt dat mogelijk. Dat is een therapeutische methode die beter bekend is onder de naam Familieopstellingen, en is ontwikkeld door de Duitse psychiater Bert Hellinger. MEDISCH DOSSIER 22

23 INTERVIEW Hellinger ontdekte dat gezins- en familiedynamieken met al hun onbewuste processen zichtbaar worden in een ruimtelijke opstelling. De inzichten die dat biedt, helpen om de energie van beklemmende of verstrikkende familierelaties te transformeren. Wie onbewust een oneigenlijke plek bezet in het familiesysteem, kan alsnog de juiste innemen. Huisarts Integrative Medicine Marjan Meddens (63) van het Centrum Integratieve Geneeskunde uit Nijmegen heeft zich gespecialiseerd in de methode. Sinds 2004 is zij behalve huisarts ook familie-opsteller. Op de vraag hoe een opstelling verloopt, vertelt ze: Doorgaans is er een begeleider met een groep mensen. Daarvan brengt één persoon een probleem in. Dat kan zijn de slechte relatie met zijn vader. De begeleider vraagt hem representanten te kiezen voor de gezinsleden en voor hemzelf. Marjan Meddens Daarna nodigt die hem uit om deze intuïtief in de ruimte neer te zetten. Zodra de opstelling klaar is, gebeurt er iets bijzonders. De representanten blijken namelijk meteen iets te voelen. Bijvoorbeeld ongemak of dat ze vooral gericht zijn op een bepaald gezinslid. Of dat ze het gevoel krijgen dat ze graag van hun kind zouden houden, maar het niet eens aan kunnen kijken. Hoe dan ook, er ontstaat een gewaarwording die te maken heeft met de hoofdpersoon en hoe deze zijn probleem ervaart. Psychologie De ervaring en inzichten die Marjan met familieopstellingen heeft opgedaan, is ze in de loop der jaren ook gaan toepassen in haar werk als huisarts. Het werkt door in alles waarmee ik bezig ben, dus ook in mijn vraagstelling en hoe ik naar gezinnen en hun problemen kijk. Ik let altijd op de verbanden in een systeem. In 2000 maakte ze kennis met systemisch werk. Hoewel ze al veel wist over aanvullende geneeswijzen, zag ze het toch als een nieuwe deur die zich voor haar opende. Dat de methode op haar lijf is geschreven, is niet zo verwonderlijk. Haar moeder vroeg haar vroeger al waarom ze geen psychologie was gaan studeren in plaats van geneeskunde, want de interacties tussen mensen bleken haar altijd erg te boeien. Maar voor mij is het lichaam ook een belangrijke opstap om dichterbij het verhaal van een patiënt te komen. En met de opstellingen wordt nóg duidelijker hoe lichaam en geest samenwerken. 23

24 INTERVIEW Eer Kort na haar kennismaking met systemisch werk sprak Marjan een patiënt wiens partner net was overleden. Hij vroeg om raad over hoe om te gaan met zijn schoonouders rondom het afscheid van zijn partner, hun dochter. Ze gedroegen zich tegenstrijdig; enerzijds lieten ze alles aan hem over, en anderzijds hadden zij toch allerlei verwachtingen voor dat afscheid. Hij wist niet beter, deze ouders waren veelvuldig onderwerp van gesprek geweest tussen hem en zijn vriendin. Marjan: Ik heb hem toen gewezen op het feit dat hij alleen maar deze vriendin kon hebben gehad, doordat zij deze ouders heeft gehad. En dat deze ouders zoals ze zijn daarmee zijn eer verdienen. Dus een plek rond het afscheid, ook al wezen ze dat eerst af. Wat ik hem vertelde, gaf hem een nieuwe kijk op de zaak. Hij is hen gaan opzoeken en ze zijn er samen uitgekomen. Door naar hen toe te gaan, legt Marjan uit, heeft hij hun de eer betoond die hun toekwam, los van hun paradoxe gedrag. En dat is wat werkt. Marjan is even stil om na te denken hoe ze haar verhaal nog duidelijker kan maken. Dan vervolgt ze: Als een patiënt me vroeger vertelde dat ze een nare jeugd had gehad en dat haar moeder eigenlijk niet had mogen bestaan, dan dacht ik: Wat een nare moeder. Nu denk ik: Er is werk te doen. Verloren leven De basisgedachte van het systeemwerk is volgens Marjan een heel simpele: iedereen hoort erbij. Als iets pijnlijk is, dan poetsen we het liever weg. Denk aan een kind dat kort na de geboorte overlijdt en het volgende kind krijgt dezelfde naam om het verdriet in het gezin te vergeten. Het systeem verdraagt zoiets niet, dat drukt juist uit dat die overledene er wel bij hoort. Dat kind dat dezelfde naam krijgt, loopt het risico een soort verloren leven te gaan leiden. Dat kom ik wel tegen bij mensen die het gevoel hebben dat hun leven is mislukt, die altijd somber of depressief zijn. Zo maakte ik als arts een keer een vrouw mee die altijd geheel verzwakt in bed lag. Er was geen duidelijke oorzaak voor aan te wijzen, totdat ze me een keer vertelde dat haar oudere broertje voor haar geboorte een dodelijk ongeluk had gehad. Toen zij werd geboren, gaven haar ouders haar dezelfde naam in de vrouwelijke vorm. Ik zag dat die vrouw bezig was met haar broer te laten overleven. Driehoek Het voorgaande maakt duidelijk dat overleden personen nog altijd deel uitmaken van iemands leven. De relatie met een overledene kan sporen hebben achtergelaten die zich manifesteren in problemen waar iemand nog altijd tegenaan loopt. Marjan: Om daarmee te werken zet je in een familieopstelling naast de levende, ook de overleden familieleden op, bijvoorbeeld achter de hoofdpersoon. Er ontstaat zo een soort driehoek aan mensen, want achter elke ouder staan twee grootouders. Het waaiert als het ware uit. Ik noem dit een piramide met voorouders. Als de energie achter de hoofdpersoon stroomt, dan kan die ook richting de voorkant stromen en uitwaaieren. Daar ontstaat een nieuwe driehoek die gaat over de toekomst, dus werk, kinderen, relaties of gewoon het leven dat iemand leidt. Veel mensen met zwaar psychiatrische problemen vinden van zichzelf dat ze van weinig nut zijn voor de maatschappij. In dat geval ondervinden ze kennelijk veel belasting door het systeem waarvan ze deel uitmaken. Want iedereen zet íets neer in het leven. In hun geval is waarschijnlijk het belangrijkste dat ze aan zichzelf werken. Dan is dat wat zij in hun leven te doen hebben. Als zij achter zich een driehoek met veel verstrikkingen meedragen, gaat het naar voren toe ook slecht. Hebben die mensen bijvoorbeeld de band met hun ouders doorgesneden, dan is vaak ook de energie onderbroken in andere aspecten van hun leven. 24

25 INTERVIEW Drugs Het leven wil nou eenmaal stromen, anders gaat het wringen. Dat is goed te zien bij gebroken relaties. Marjan schetst een situatie waarbij een alleenstaande moeder boos is op haar ex-man en daarom doet alsof het leven uitsluitend om haar en haar kind draait. Ze ontkent het bestaan van de vader. Die wordt dan een ontbrekend deel, want zonder hem zou het kind nooit hebben bestaan. Zo n moeder komt op het spreekuur en vertelt dat ze zorgen heeft omdat haar kind met drugs is begonnen. Het kan zo zijn dat die vader ook drugs of alcohol gebruikte en dat het kind een stuk leven van zijn vader is gaan leven, zonder dat zelf te beseffen. Op onbewust niveau wil het die vader weer terug in het systeem brengen en hem zo op die manier eren. Marjan krijgt in haar praktijk ook regelmatig te maken met de problematiek van samengestelde gezinnen, dus als beide partners kinderen uit een eerdere relatie inbrengen. Behalve de regel dat iedereen die deel uitmaakt van het systeem erbij hoort, moet ook de ordening kloppen. Heeft vader een nieuwe vrouw, dan gaat het kind altijd voor. Wordt dat erkend, dan is er harmonie. Als de nieuwe partner echter de plaats van de moeder wil innemen, komt er een verstrikking, want die plek komt haar niet toe. Veel mensen kennen die wetmatigheid niet en daardoor kan het in dergelijke gezinnen vaak ingewikkeld worden. Op de vraag of een systeem altijd een gezin of familie betreft, antwoordt Marjan: Nee, er zijn ook andere, daar kom ik straks op terug. Het gezin is de meest basale vorm. Natuurlijk horen ook de broers en zussen van de ouders erbij en ook de grootouders. Zelfs externe mensen kunnen in een familiesysteem terechtkomen als het probleem over leven en dood gaat. Denk aan de oorlog, of iemand uit het gezin wiens leven is gered of die het leven van een ander heeft gered. Deze maken beiden deel uit van het systeem. Het zijn levenswetten die zich voltrekken. Als we daarnaar luisteren, dan gedijt een systeem. Er zijn er drie wetmatigheden: de eerste is dat alles en iedereen erbij hoort, de tweede dat geven en nemen in balans is, behalve tussen ouders en kinderen. En de laatste dat ieder zijn of haar juiste plek in het systeem inneemt. Benauwend Marjan pakt een paar houten blokken erbij om de tweede en de derde wetmatigheid te illustreren. In het midden zet ze een kleiner blok neer, dat is het kind. Aan weerszijden komen hogere blokken die de ouders voorstellen. Hun blik richten ze op het kind. Dit is een verstrikkingsopstelling, licht ze toe. Beide ouders zijn te veel geconcentreerd op het kind. Het is benauwend, dit kind heeft geen vrijheid. Zie je dat het probleem voelbaar wordt? Op het moment dat je het opstelt, staat het voor je neus en kan je het benoemen. 25

26 INTERVIEW Een verstrikkingsopstelling Maak je zo n opstelling met levende representanten, dan kan ik die zo niet lang laten staan, want op die plek wordt het kind te veel belast. Die ouders hebben met elkaar iets uit te vechten en het kind hoort daar niet tussen. Dat roept de vraag op hoe een probleem zich dan kan oplossen als die ouders zelf niet bij de opstelling aanwezig zijn. Er staan tenslotte representanten op hun plek. Als het kind bewust wordt, gaat er ook iets met de ouders gebeuren, vervolgt Marjan. Het is belangrijk dat het kind de pijn kan benoemen dat het heeft geleden. De ouders zien het vaak niet, die zijn een beetje blind door hun eigen probleem. De hoofdpersoon in de familieopstelling kan bijvoorbeeld aan de moederrepresentant vertellen hoeveel pijn hij heeft geleden of hoe eenzaam hij zich heeft gevoeld. Dat werkt door in het echte leven. Ook als die moeder inmiddels overleden is. Want er komt ruimte. Brood Dan verzet Marjan de opstelling zo, dat de ouders achter het kind staan. Dit is harmonieus. Het kind kijkt naar voren, het is vrij zijn eigen leven te leiden. De ouders steunen hem daarin. Ouders geven en kinderen nemen, dat is de wetmatigheid waar ik het net over had. Tussen alle andere personen moet geven en nemen in balans zijn, maar hier dus niet. Ik zal het anders uitleggen. Heel basaal: als je naar de bakker gaat, geef je geld als je een brood koopt. Dat is balans. Als het slecht gaat met een vriend of vriendin dan help je, dat is goed. Moet je echter een jaar of twee jaar helpen, dan kan dat te veel gaan vragen van de vriendschap. Dat het tussen ouders en kinderen anders is, komt omdat de ouders het leven hebben doorgegeven aan het kind. Een geschenk waar het nooit tegenop kan bieden. De natuurlijke gang van zaken is daarom dat een ouder meer geeft en een kind meer neemt. Anders ontstaat parentificatie, een mooi woord uit de psychologie. Hierbij voelt een kind al heel jong dat een ouder iets nodig heeft en wil het kind het leven voor hem of haar goedmaken. Maar dat kan het natuurlijk nooit. Als ouders dit onbewust laten gebeuren, blijft het kind innerlijk gericht op die ouder en heeft het niet de ruimte om de wereld in te gaan. Veel volwassen kinderen hebben dat patroon nog in zich. 26

27 INTERVIEW Als ze zich daarvan bewust worden, kunnen ze symbolisch tegen de ouder zeggen: Ik geef de last terug aan jou want ik heb het oneigenlijk overgenomen. Een ander voorbeeld is een moeder die ziet dat haar volwassen kind een probleem heeft en op hem zou willen afstormen om het op te lossen. Als die moeder wacht tot het kind voor hulp bij haar aanklopt, komt er ruimte. Doet ze dat niet, dan kan het zijn dat haar pogingen gaan over haar eigen pijn, haar eigen behoeften. Intelligent Het mooie van dit werk is dat het opgaat voor allerlei systemen en dat kunnen dus ook zakelijke zijn. Denk aan organisaties, afdelingen, clubs. Als van een groep mensen iemand een probleem ervaart, is het mogelijk de onderliggende beweging beeldend te maken door de groepsleden in de ruimte op te stellen. Elke situatie vraagt weer een andere benadering, vertelt Marjan, maar het gaat wel altijd om het individu. In mijn praktijk zie ik vaak mensen die een burn-out hebben. Iemand is bijvoorbeeld in een organisatie terechtgekomen op een lage positie terwijl ze behoorlijk intelligent is en meteen doorheeft wat er allemaal mis is in haar werkomgeving. Daar wil ze wat aan doen door aan te geven wat het bestuur of haar baas zou moeten doen. Maar dat werkt niet op die manier. Ze kan wel zeggen waarom ze zich niet prettig voelt op dat kantoor, als ze maar wel praat vanuit haar eigen positie. Dat geldt voor iedereen in de organisatie. Als bij een vergadering de directeur achterin gaat zitten, is het ook niet goed. Die moet in het midden zitten en het woord nemen. Vertaald naar het gezin: dan gaat het over de positie aan de eettafel. Als het jongste kind aan het hoofd zit, voelt dat voor hem of haar niet lekker. Iets vergelijkbaars: een jongste kind kan heel wijs zijn, maar de broers en zussen zien dat niet vanuit hun positie als ouder gezinslid. Als die jongste dat accepteert, kan hij gedijen in wat hij doet of kan. Sleutel Het is duidelijk dat systeemwerk niet met een paar woorden is uit te leggen, daarvoor is het te complex. Toch probeert Marjan het samen te vatten door even flink uit te zoomen: Je kijkt naar wetmatigheden die het leven bepalen, maar wat je ziet is het leven met al z n consequenties. Het gaat over het niet vertelde verhaal, over de sleutel tot een oplossing die zich tot dat moment nog in het donker bevindt. Als die in het licht komt, verandert er iets in je ziel. Ria Teeuw Voor meer informatie over familieopstellingen bezoek Marjan Medden s website en het officiële opleidingsinstituut Marjan Meddens is huisarts en huisartsopleider op Hypericon, een eerstelijns gezondheidscentrum op integratieve basis in Nijmegen. Tijdens de studie geneeskunde zocht ze verdieping, eerst in onderwijsmethoden, later in Oosterse Geneeswijzen en Antroposofie. In 2004 rondde ze de opleiding: Systemisch werk af en gaf ze haar eerste workshop: Familieopstellingen bij het Bert Hellingers Instituut. Ze telefoon-arts trainer en docent bij de AIM (Academy Integrative Medicine) op de onderwerpen: Antroposofie, Systemisch werk, Autonome zenuwstelsel en Motivational Interviewing. Uit: Medisch Dossier, januari

28 INTERVIEW KLACHTEN NA HERSENSCHUDDING CHRONISCH, OF TOCH NIET Veel mensen kampen met chronische klachten na mild hersenletsel. Leren leven met de gevolgen, lijkt dan de enige uitweg. Maar dat gaat volgens chiropractor Igor Dijkers te snel. Functionele neurologie kan chronische klachten verlichten en zelfs verhelpen. MEDISCH DOSSIER 28

29 INTERVIEW Je hoeft maar ongelukkig te vallen of ongenadig je hoofd te stoten. Een automobilist let even niet op en knalt achterop je bumper: je hebt een hersenschudding te pakken. Of, erger, een hersenkneuzing, een whiplash. Het zijn voorbeelden van mild traumatisch hersenletsel. Meestal zijn de gevolgen van dergelijk letsel erg vervelend, maar wel tijdelijk. Het gaat om symptomen als hoofdpijn, duizeligheid, concentratieproblemen, misselijkheid, moeite met lezen en verminderd geheugen. In ongeveer 20 procent van de gevallen worden de klachten echter chronisch. In zo n situatie kan chiropractische functionele neurologie in veel gevallen uitkomst bieden. In Nederland zijn er naar schatting twaalf chiropractoren met deze specialisatie actief. Igor Dijkers (44) is een van hen en behoort met zijn collega Thomas van den Hof tot de pioniers die het in Nederland introduceerden. Samen begonnen ze in 2008 een praktijk waar ze naast de gewone chiropractie ook functionele neurologie aanbieden. De belangstelling voor de methode groeit. Tot nog toe hebben Dijkers en Van den Hof ieder jaar ongeveer tweehonderd nieuwe patiënten. De behandeling die beide zorgverleners geven, bestaat uit het trainen van hersenfuncties die door de klap uit balans zijn gebracht. Met gerichte oefeningen stemmen ze die als het ware weer op elkaar af. Onzeker Normaal gesproken wordt iemand die een hersenschudding oploopt, behandeld in het ziekenhuis of bij de huisarts. Als er geen tekenen zijn dat er iets heel ernstigs aan de hand is, krijgt hij of zij standaard het advies om het even kalm aan te doen. En over het algemeen is dat advies toereikend. Dijkers: Sommigen komen echter na zes weken bij hun arts terug omdat ze nog steeds klachten hebben. Ze kunnen daar dan een medisch revalidatietraject in waarvoor meestal een wachtlijst bestaat van twee à drie maanden, of soms zelfs zes maanden. Een wachtperiode waarin het ziekteproces de kans krijgt zich te vervolmaken. 29

30 INTERVIEW Stel iemand heeft van een ongeluk wat spanning in de nekspieren en duizeligheid overgehouden. Tijdens die lange wachttijd leidt de duizeligheid vaak tot nog meer nekspierspanning. Daar komt bij dat als je je wankel voelt, je onzeker wordt. Een gevoel dat zich in ernstige gevallen tot een angststoornis zou kunnen gaan ontwikkelen. De hersenschudding mag dan tot het verleden behoren, de symptomen hebben zo n impact op het brein dat ze mogelijk tot allerlei andere klachten leiden. Dreun Een van de sterke kanten van de chiropractische functionele neurologie is dat ze het verband tussen de diverse klachten legt, de connectie begrijpt en daardoor gericht kan behandelen. Doorgaans focussen we vooral op de plek waar een klacht zich voordoet, terwijl de oorzaak mogelijk heel ergens anders ligt. Dat gaat in het bijzonder op voor hersenletsel. Dijkers: Als het hoofd een dreun krijgt, probeert de nek die op te vangen. Ook het evenwichtsorgaan in het binnenoor heeft er een klap door gekregen. Dat orgaan is de bewegingssensor van het hoofd. De verstoorde signalen gaan via de hersenstam naar het brein. Daar moeten ze integreren. Dat is complex en urgent, maar kost ook tijd. Het lichaam moet gaan compenseren en doet dat door de spierspanning in vooral de nek te verhogen. Dat verklaart waarom mensen op die plek veel spanning ervaren na zo n gebeurtenis. En die lost zich niet in alle gevallen vanzelf weer op. Daarom zal Dijkers zelden eerst de nek behandelen: Ik begin liever met het brein. Zou je de nek vrij maken, dan kan iemand zich één dag fantastisch voelen omdat de spieren minder gespannen zijn, maar daarna kunnen de klachten weer terugkomen en soms zelfs verergeren. Duizelig Ook voor hoofdpijn geldt dat de oorzaak ergens anders vandaan kan komen dan de plek waar deze zich voordoet: Heel veel mensen denken dat die uit het hoofd moet komen, want daar hebben ze die klap gekregen. Maar het brein zelf heeft geen pijnsensoren, wel de bloedvaten daarin. Veel van dergelijke klachten komen uit het aangezicht, de kaak, de nekspieren en de oogspieren, want die kunnen erg belast zijn geraakt. We nemen het dan ook allemaal mee in het neurologisch onderzoek dat we voorafgaand aan de behandeling uitvoeren. We hebben daarvoor speciale apparatuur waarmee we de verstoringen precies in kaart kunnen brengen. Zo kunnen we nauwkeurig bepalen waarmee het brein nog moeite heeft, aldus Dijkers. Op de vraag of hij wat over zijn aanpak kan vertellen, antwoordt hij: Als iemand vertelt dat hij duizelig is, dan stellen we bijvoorbeeld eerst vast wat hij daarmee bedoelt. Is hij licht in het hoofd, draaiduizelig of wankel? Ziet hij zwarte vlekken? Het is onderdeel van een uitgebreid vraaggesprek waarbij zelfs het persoonlijke verhaal aan de orde komt en of iemand in een letselschadeprocedure zit. Ik wil dus heel veel van iemand weten en gedetailleerd. Dat geeft mij al een beeld waar het probleem zich bevindt. Daarna voeren we testen uit om te weten te komen hoe het evenwichtssysteem ervoor staat. Ook onderzoeken we de nek, de oogmotoriek, ofwel de functie van de oogspieren, en het gezichtsvermogen. In een normale situatie werken de ogen goed samen zodat de hersenen het beeld juist kunnen interpreteren. Bij hersenletsel zien wij daar vaak kleine afwijkingen. Die kunnen we behandelen met gerichte training. Dijkers vervolgt: De oogmotoriek is grotendeels afhankelijk van het evenwichtssysteem in het hoofd. Die twee functies zijn namelijk reflexmatig aan elkaar gekoppeld. Als je je ergens op wilt concentreren, achter een scherm zit of een boek leest, doe je dat altijd binnen een meter afstand. Dat betekent dat je ogen zich iets naar binnen moeten richten zodat ze het gezamenlijk kunnen doen, dat heet convergeren. Er zijn studies dat tot 40 procent van de mensen met een mild traumatisch hersenletsel zoals een hersenschudding, daar moeite mee heeft. 1 Dan worden concentreren en lezen lastig. 30

31 INTERVIEW Veel symptomen hebben dus met elkaar te maken. Zo zijn misselijkheid en het evenwichtssysteem aan elkaar gekoppeld, dat is bekend. Vraag het maar iemand die wagenziek is of net uit een achtbaan komt. Het zijn symptomen die we ook terugzien bij een hersenschudding. Ze zijn terug te voeren op vier functies: oogmotoriek, evenwichtssysteem, nekfunctie en stofwisseling van het centraal zenuwstelsel. 2 Zaken die doorgaans zelden in voldoende mate aan de orde komen bij de evaluatie van hersenletsel in de reguliere artsenpraktijk. Die beperkt zich grotendeels tot uitsluiten van pathologie. Is die er niet, dan is vaak de conclusie dat de patiënt genezen is. Maar dat is te rooskleurig, want de verstoorde signalen moeten namelijk nog integreren of zijn daarmee bezig. Weliswaar is dat niet pathologisch, maar je hebt nog wel klachten, zegt Dijkers. Een van de vele problemen waar patiënten in dit stadium tegenaan lopen, is dat zij in hun omgeving vaak tegen een heleboel onbegrip aanlopen. Alles lijkt weer goed en er is niets aan hen te zien. Maar ze gaan wel gebukt onder de symptomen. Omdat ze door het minste overprikkeld raken, zijn ze snel doodvermoeid. Werk, studie en sociale leven lijden daar ernstig onder. Ik hoor vaak dat ze nog liever een gebroken been hadden gehad, want daarvan kunnen mensen tenminste nooit zeggen dat het tussen de oren zit. MILD HERSENLETSEL Cijfers De oogmotoriek is bij 60% van de hersenschudding patiënten verstoord 1 In Europa zijn er jaarlijks 2,5 miljoen mensen die traumatisch hersenletsel oplopen, het merendeel hiervan betreft hersenschudding 2 Chronische klachten komen voor bij 20-30% van de hersenschuddingen 3 Mythes ontkracht Lang niet iedere hersenschudding gaat gepaard met bewustzijnsverlies 4 Je kunt een hersenschudding oplopen zonder je hoofd te stoten 5 Sommige klachten worden pas dagen na een hersenschudding duidelijk 6 Veelvoorkomende chronische klachten na hersenschudding 7 : Hoofdpijn Duizeligheid Vermoeidheid Prikkelbaarheid Angsten ( anxiety ) Geheugen- en/of concentratie- problemen Tinnitus (oorsuizen) Wazig zien Licht- en geluidgevoeligheid LITERATUUR 1 Brain Sci Sep 16;7(9) 2 J Clin Med Nov 8;8(11) 3 Brain (2009) 132: Br J Sports Med Jun;51(11): Curr Sports Med Rep 2015 Jan; 14 (1)

32 INTERVIEW Reguleren Afhankelijk van de klachten, bestaat het trainingsplan bij chiropractische functionele neurologie uit onder andere oogmotorische, evenwichts- en cardiovasculaire oefeningen, bijvoorbeeld een loop- en fietstraining. Dijkers: Als ons brein ergens op reageert dan is het op extra doorbloeding. Het gaat stofjes aanmaken die helpen om de verbinding van het hersennetwerk te herstellen. 3 Bij een flink deel van de mensen met een hersenschudding of whiplash, zijn er verstoringen in het autonome zenuwstelsel. 4 Dat stuurt functies als ademhaling, hartslag en bloeddruk aan. Zo hebben ze bijvoorbeeld last van orthostatische wisselingen: als ze liggen en Igor Dijkers vanuit die positie ineens gaan staan, daalt de bloeddruk of stijgt hun hartslag te veel. Het is een stressfactor voor hun lijf waaruit weer andere symptomen kunnen voortkomen. Daarom helpen we ze de positiewisseling beter te reguleren zodat de doorbloeding in de hersenen op een goede manier in stand blijft. Omdat het zenuwstelsel van een patiënt met hersenletsel extra gevoelig is, waakt Dijkers tijdens de trainingen zorgvuldig voor overprikkeling: Dit doen we aan de hand van verschillende neurologische bepalingen zoals veranderingen van sensoriek, kracht, oogmotoriek, balans, pupilresponsen en hartslag. Zo kunnen we kleine verbeteringen bewerkstelligen, monitoren hoe het brein die oppakt en kijken of er iets in de andere functies mee verandert. Pre-injury Dan is er nog de grote vraag waarom de ene mens wel snel opknapt na een hersenschudding en de andere niet. Volgens Dijkers heeft dat in veel gevallen te maken met iemands conditie voordat het ongeluk gebeurde, de zogeheten pre-injury status. Zat iemand net in een stressvolle situatie, dan stond hij al onder druk. Heeft iemand een geschiedenis van depressiviteit, burn-out of migraine, dan had het brein in het verleden al veel te verduren. 5 Bij die mensen komen signalen anders binnen dan bij iemand die lekker in zijn vel zit. De klap kan dan net de druppel zijn die de emmer doet overlopen, ze kunnen deze er gewoon niet meer bij hebben. Ben je fit, dan kom je er gewoon sneller bovenop, dat is eigenlijk heel logisch. Het lijkt erop dat vrouwen vaker klachten houden na hersenletsel. Een verklaring daarvoor kan zijn dat de nekspierkracht van mannen over het algemeen groter is. 6 Maar ook het tijdstip van de cyclus waarin de vrouw zich bevindt, speelt een rol. Hormonale veranderingen zijn van invloed. 7 Hoe dat precies allemaal zit, is nog onbekend. 32

33 INTERVIEW WAT IS FUNCTIONELE NEUROLOGIE Binnen de chiropractie bestaan net als in geneeskunde verschillende specialisaties. Functionele neurologie is een van deze specialisaties die chiropractoren bij het Carrick Institute in de Verenigde Staten kunnen volgen. Chiropractoren met deze specialisatie hebben een diepere kennis van de communicatie tussen hersenen en het lichaam, en stellen het zenuwstelsel (brein en ruggenmerg) centraal in hun analyse en interventies. Veel klachten hebben hun oorsprong in een disfunctie van het zenuwstelsel. Dit is bijvoorbeeld het geval bij migraine, duizeligheid, een whiplash, hersenschudding of evenwichtsstoornis. Ook leer-, gedrags- en aandachtsproblemen bij kinderen vinden veelal hun oorzaak in het zenuwstelsel. Tot voor kort werd het volwassen brein als onveranderlijk beschouwd. Dit idee is inmiddels achterhaald. Veel van de genoemde klachten kunnen verbeteren met gerichte training zodat verstoorde functies van het zenuwstelsel herstellen. Voor meer informatie over functionele neurologie en voor behandelcentra in Nederland ga naar LITERATUUR Eyeopener Functionele neurologie vindt haar oorsprong in de Verenigde Staten, waar er al op grotere schaal mee gewerkt wordt. Zijn kennis van de methode heeft Dijkers opgedaan bij het Carrick Institute (VS). Maar ook tijdens zijn studie chiropractie boeide de neurologische kant van het vak hem al mateloos. Een belangrijk voorval tijdens die chiropractiestudie legde de basis voor het werk dat hij nu doet: Ik moest tijdens het laatste jaar zelfstandig met patiënten werken. Een van hen was een vrouw van midden dertig die chronisch last had van zeer ernstige rugpijn. Omdat ik er niet uitkwam, haalde ik er een docent bij. Ook hij kon er niets aan doen. Na verschillende consulten waarbij inmiddels drie docenten hadden meegekeken, zegde de vrouw de volgende afspraak af. Ik belde haar om te vragen hoe het met haar ging. Wat bleek, ze was naar een andere chiropractor geweest. Na één behandeling was ze voor 95 procent hersteld. Hij had iets met neurologie bij haar gedaan, vertelde ze. Ik heb contact met die man opgenomen, want ik wilde weten hoe hij zo snel voor elkaar had gekregen wat mij niet was gelukt. Hij nodigde me uit om in zijn praktijk een keer mee te kijken als hij aan het werk was. Deze chiropractor was docent van het Carrick Institute. Ik besloot toen die opleiding te gaan volgen zodra ik klaar was met mijn studie. Dat deed ik, en voor mijn gevoel kwam ik in een totaal andere wereld terecht, die van de functionele neurologie. Het was een regelrechte eyeopener. Vanaf dat moment was er voor mij geen weg meer terug, aldus Dijker. Toen ik die opleiding had voltooid, zijn Thomas van den Hof en ik nog geen jaar later in Harderwijk een gezamenlijke praktijk begonnen. Ook hij is opgeleid in de methode. We hadden een helder idee over wat we wilden in de toekomst: steeds meer mensen met deze methode helpen. Dat is gelukt. Uit het hele land weten mensen met hersenletsel ons tegenwoordig te vinden. Allemaal via mond-tot-mondreclame. 33

34 INTERVIEW Schuitje Het liefst zou Dijkers willen dat patiënten in een eerder stadium bij hem komen dan nadat ze al bij verschillende medische specialisten zijn geweest. Dan boekt hij de snelste en beste resultaten. Heb je een hersenschudding, dan ga je naar de arts en houd je in de eerste week vooral rust. Daarna kom je tot wat lichte activiteiten. Na twee, drie weken laat je evalueren hoe het ervoor staat en na zes weken nog eens. Verminderen de symptomen, dan kun je het rustig allemaal nog even aankijken. Als de vooruitgang stagneert, is het beter om actie te ondernemen. Of die patiënten echt therapie moeten gaan volgen, is volgens Dijkers nog niet eens altijd nodig, want er is ook tijd nodig voor herstel. Wat hij wel heel belangrijk vindt, is dat ze hun klachten bij de arts goed laten evalueren en monitoren: Als je na zes weken of drie maanden nog steeds in hetzelfde schuitje zit, zoek dan verder hulp. Ga er in die fase niet al vanuit dat je met je klachten moet leren leven, want in de meeste gevallen is er echt nog heel veel mogelijk. Ria Teeuw LITERATUUR 1 Brain Sci Sep 16;7(9) 2 Brain Inj. 2015;29(2): Curr Sports Med Rep Aug;17(8): Brain Sci Aug 11;7(8) 5 Front Neurol Apr 9;10:343 6 J Orthop Sports Phys Ther Nov;49(11): J Head Trauma Rehabil Sep-Oct;29(5):E1-8 Igor Dijkers studeerde biologie (Wageningen Universiteit) en vervolgens chiropractie in Engeland (AECC, Bournemouth). De neurologische kanten van het vak hadden vanaf dag 1 zijn speciale interesse en hij specialiseerde zich verder via het Carrick Institute for Postgraduate Education in Clinical Neuroscience. Tot op de dag van vandaag blijft hij zich verdiepen in de neurowetenschappen met als doel betere klinische applicaties en gerichtere behandeling. Dijkers heeft samen met collega Thomas van den Hof een eigen praktijk ( om hieraan verdere invulling te geven. Voor meer gerichte informatie over (de behandeling van) hersenletsel bezoek Uit: Medisch Dossier, maart

35 IN BEELD Wonen in een gezond huis Een gezond leefklimaat in huis is belangrijk. Aan voor de hand liggende zaken, zoals ventilatie, denken we vaak wel. Hieronder meer tips voor een gezond huis jaarrond. MEDISCH DOSSIER 35

36 IN BEELD FILTER uw water met een effectief waterfilter dat nagenoeg alle opgeloste deeltjes uit kraanwater filtert, zoals chloor, lood en kwik. Er zijn allerlei in het keukenkastje of op de kraan te monteren waterfiltersystemen te koop. SCHOONMAKEN gebruik natuurlijke producten of maak zelf je middeltjes met ingrediënten zoals azijn, natriumbicarbonaat, citroensap en essentiële oliën. Industriële schoonmaakmiddelen zitten tjokvol met een waslijst aan giftige stoffen, van hormoonverstorende parabenen en ftalaten (chemicaliën in plastic) tot irriterende fenolen en kunstmatige geurstoffen. Kiezen voor natuurlijke alternatieven kan het risico op onder meer astma, hartproblemen en borstkanker verlagen. 1 DEURMAT Leg een deurmat bij alle buitendeuren en draag binnenshuis geen schoenen, om te voorkomen dat bestrijdingsmiddelen, zware metalen zoals lood en andere schadelijke vervuilingen van buitenaf meegenomen worden naar binnen. Deze simpele stappen kunnen de hoeveelheid chemische stoffen in huis verlagen met circa 60 procent. 2 VENTILEER je woning goed, zodat er voldoende aanvoer is van verse buitenlucht en afvoer van vervuilde binnenlucht. Vervuilde binnenlucht kan klachten geven als prikkelende ogen, zere keel, concentratiestoornissen, vermoeidheid, allergieën en hoofdpijn. Omdat woningen steeds beter geïsoleerd zijn, is het van belang zelf te luchten of te ventileren. Bij luchten zet je ramen en deuren tegen elkaar open. Zodra je het raam of de deur weer dichtdoet, hoopt de vervuiling zich weer op. Bij ventileren wordt frisse lucht continu af- en aangevoerd, bijvoorbeeld door het gebruik van een ventilatiesysteem. KOOK in aluminiumvrije pannen en wikkel voedsel niet in aluminiumfolie. Het potentieel giftige metaal kan in het voedsel terechtkomen bij contact ermee. 3 Een goed alternatief hiervoor is bijvoorbeeld bakpapier de ongebleekte versie en voor kookgerei zijn roestvrij staal en glas betere opties. Kun je niet leven zonder anti-aanbakpannen, kies dan voor merken waarbij niet-giftige coatings gebruikt worden, in plaats van schadelijke fluorverbindingen (PFAS). STOFZUIG regelmatig, want stof is een belangrijke bron van blootstelling aan vervuiling in huis. Stof en de daarin aanwezige chemicaliën kunnen in het lichaam terechtkomen via de ademhaling, via inslikken of opname door de huid. 4 Overweeg de aanschaf van een luchtreiniger, die kan helpen om onder meer stof, schimmelsporen en geurtjes uit de lucht weg te nemen. GEUR Gebruik 100 procent natuurlijke geurtjes in huis in plaats van synthetische, die soms een cocktail van schadelijke stofjes bevatten. Kies kaarsen, geurstokjes en andere geurverspreiders van natuurlijke merken. Of vul uw huis gewoon met natuurlijke geurtjes, zoals van verse bloemen of versgebakken taart. SPEELGOED vooral geïmporteerd speelgoed, kan schadelijke stoffen bevatten zoals lood en ftalaten. 5 Kies producten van betrouwbare zaken die alleen veilige materialen gebruiken zonder chemische toevoegingen. PLANTEN kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van het klimaat in uw huis. Zij brengen vocht in de lucht, kunnen de lucht reinigen en geven gezelligheid. MEDISCH DOSSIER 36

37 IN BEELD De relatieve luchtvochtigheid in ruimten met planten is gemiddeld zo n 5 procent hoger dan in ruimten zonder planten. In de winter is zelfs tot 17 procent verbetering gemeten. Uit onderzoek aan de WUR blijkt ook dat planten (weliswaar op kantoor) bijdragen aan een positievere gemoedstoestand, meer tevredenheid over het functioneren en tot minder ziekteverzuim. BEWAAR restjes in plasticvrije bakjes om te voorkomen dat bepaalde stoffen uit het plastic in het voedsel terechtkomen. Glas en roestvrij staal zijn beter. Tevens zijn zakjes van biologische katoen goede keuzen voor het bewaren van fruit en groenten. SLAAP op matrassen en met beddengoed van natuurlijke en biologische materialen om blootstelling aan bestrijdingsmiddelen, brandvertragers en andere chemicaliën te minimaliseren. Wol is ideaal omdat het een natuurlijke temperatuurregelaar is en bovendien hypoallergeen en brandvertragend. Het kan onder meer worden toegepast in matrassen, dekbedden en kussens. Maar vraag rechtstreeks bij de leverancier na of hun producten een chemische behandeling krijgen. Biologische katoen en hennep zijn goede opties voor lakens, dekbedden, dekbedovertrekken en matrasbeschermers, terwijl kussens gevuld met boekweit of gierst prima alternatieven zijn voor schuimrubber. STOMERIJ laat kleding alleen chemisch reinigen als het absoluut nodig is. Het is niet alleen slecht voor het milieu, maar kan ook schadelijk zijn voor de gezondheid, vanwege blootstelling aan gevaarlijke oplosmiddelen zoals perchloorethyleen. Een veiliger alternatief is wet cleaning of natte reiniging met water in speciale machines met bijbehorende speciaal ontwikkelde wasmiddelen. Zoek naar bedrijven die alleen biologisch afbreekbare, niet-giftige reinigingsmiddelen gebruiken. Overweeg ook eens alleen een vlekkenbehandeling op kleding en probeer te voorkomen dat je kleding koopt die chemisch gereinigd moet worden. BRONNEN 1 Am J Respir Crit Care Med, 2007; 176: ; Environ Health Perspect, 2012; 120: ; Environ Health, 2010; 9: 40 2 University of Georgia Cooperative Extension. Leave it at the door: a guide to reducing contaminants in your home. extension.uga.edu/publications 3 Ciba Found Symp, 1992; 169: Rev Environ Contam Toxicol, 2002; 175: CDC. Lead hazards in some holiday toys and toy jewelry. European Chemicals Agency. Inspectors find phthalates in toys and asbestos in second-hand products. echa. europa.eu 6 Minder-ziekteverzuim-op-de-werkvloer-Neem-een-plant.htm Uit: Medisch Dossier, april 2020 MEDISCH DOSSIER 37

38 GEZONDHEIDSPOLITIEK Rob Verkerk HEB GEEN BLIND VERTROUWEN Wees kritisch als het gaat over wetenschap en technologie Het is duidelijk dat in de meeste bevolkingslagen wetenschap de nieuwe religie is. Dit betekent niet dat mensen gestopt zijn in God of een goddelijke vorm te geloven. Het is meer zo dat velen van ons in wetenschap geloven. Sterker nog: landen en economieën worden er door aangedreven en technologie wordt erop geselecteerd. Het valt niet te ontkennen dat wetenschap de mens behoorlijk vooruit heeft geholpen. Fossiel bewijs suggereert dat de stenen vuistbijl dateert van zo n 1,76 miljoen jaar geleden en wetenschap is niet te scheiden van de stappen die we sindsdien gezet hebben. Maar het is belangrijk om wetenschap de systematische benadering die de mens gebruikt om het leven te begrijpen te scheiden van technologie: de gereedschappen die we ontwikkelen met behulp van wetenschap om de wereld om ons heen te veranderen. Het is absurd om de waarde van andere, bewezen geneeswijzen te ontkennen In de essentie is wetenschap een methode om vragen te beantwoorden, gebaseerd op de principes van hypothesetoetsing. Wetenschap heeft mooie dingen bijgedragen op het gebied van bijvoorbeeld technologie, maar niet op veel andere terreinen. Bijvoorbeeld op het gebied van het begrip over waarom we hier zijn en hoe we hier gekomen zijn. Maar de bijna universele afhankelijkheid van de mensheid van technologieën die maar weinig mensen écht begrijpen, heeft velen tot discipelen gemaakt. Ik zou zeggen dat het prima is om een discipel te zijn, maar wordt geen blinde volger. Dan loopt u het gevaar op een dwaalspoor gebracht te worden en daar zijn er veel van. We moeten onder ogen zien dat de wetenschap weinig heeft bijgedragen aan het beantwoorden van de grote vragen des levens die te maken hebben met het overleven van de menselijke soort voor de komende generaties. Zoals de vraag hoe de mens de aantasting van onze leefomgeving, klimaatverandering en vervuiling kan aanpakken. Of hoe we voedsel, water en zorg kunnen leveren aan de 10 miljard mensen die onze aarde naar verwachting in 2050 zullen bevolken. Niet alleen wij burgers, maar ook de sleutelfiguren in politiek en economie hebben het rotsvaste vertrouwen dat technologie ons op het nippertje zal redden. Maar weinigen zijn bezorgd over de bijkomende schade aan de wereld om ons heen. MEDISCH DOSSIER 38

39 GEZONDHEIDSPOLITIEK Aan het eind van de rit zal de wetenschap ons wellicht inzicht geven in het feit dat de mensheid binnen haar evolutie, gedurende de industriële revolutie te weinig, te laat heeft gedaan om het tij te keren. De rol van wetenschap en technologie staan vaak lijnrecht tegenover elkaar op het gebied van geneeskunde. Wetenschap hielp het bestaan van penicilline als antibioticum te onthullen. Technologie maakte massaproductie mogelijk en daarmee het medicijn toegankelijk voor iedereen. Wetenschap suggereerde in eerste instantie dat resistentie tegen antibiotica een serieus probleem zou worden. En dat geldt helemaal in ontwikkelingslanden waar de infectueuze ziektedruk hoog is en kostenbeperking op het gebied van testen van resistente infecties begrenzingen met zich meebrengt. Maar de farmaceutische industrie die deze technologie in haar greep heeft, bezet een stevige positie. Er valt veel geld te verdienen en het idee van een pil voor elke ziekte geeft de burger moed. En dat terwijl er voortdurend op verschillende manieren gewaarschuwd wordt door toonaangevende wetenschappers voor onze afhankelijkheid van antibiotica. De schrik slaat me om het hart als ik hoor over baby s die de ene na de andere antibioticakuur voorgeschreven krijgen zonder enige vorm van overleg tussen de verschillende voorschrijvende artsen. Wat heeft dit voor gevolgen voor het microbioom en andere facetten van de gezondheid? We moeten waken voor de situatie dat we verblind worden door de wetenschap, waardoor we gevoelig zijn voor manipulatie door degenen die er misbruik van maken. Het is intussen genoegzaam bekend dat gevestigde belangen in technologie, overheden en bedrijven inbegrepen, makkelijk leiden tot manipulatie van de achterliggende wetenschap. Binnen de medische wetenschap zullen we simpelweg moeten accepteren dat gerandomiseerde, gecontroleerde studies (RCT s) de hoogste vorm van bewijs vormen voor klinische besluitvorming. Dit, ondanks onze wetenschap dat RCT s zijn gebaseerd op kunstmatige uitgangspunten die in strijd zijn met de complexiteit van de omgeving en de veelheid aan reacties die plaatsvinden in de echte wereld. Bovendien worden deze studies gedomineerd door farmaceutische belangen, simpelweg omdat ze te duur zijn om door andere partijen gefinancierd te worden. Wetenschap is niets anders dan een probleemoplossend systeem dat kennis in specifieke patronen clustert, zodat hypothesen getest en gewaardeerd kunnen worden middels vergelijking van wat we kunnen waarnemen. Het is daarom totaal absurd om de waarde van andere bewezen geneeswijzen zoals acupunctuur, homeopathie en fytotherapie te ontkennen. Laten we maar wennen aan het feit dat wetenschap niet heilig is. Het universum is een complexe wereld en we staan pas aan het begin van onze zoektocht naar begrip en inzicht. Filosofen, theologen en artsen zijn slechts drie groepen academici die u zullen vertellen dat we waarschijnlijk nooit alwetend zullen zijn. Robert Verkerk PhD is (wetenschappelijk) directeur van de Alliance for Natural Health International, een consumentenbeweging die zich inzet voor ons recht op natuurlijke gezondheidszorg en voeding. Indien u meer wilt weten of wilt meehelpen kunt u kijken op de site van de ANH ( of op Facebook of Twitter ( Uit: Medisch Dossier, januari 2019 MEDISCH DOSSIER 39

40 NATUURLIJK GEZOND Opvliegers de baas met natuurlijke middelen Ik ben in de overgang en heb last van heftige opvliegers. Ik heb alle gebruikelijke adviezen al opgevolgd: ik vermijd pittige voeding, cafeïne, alcohol, roken, hete baden etc., maar ik krijg het maar niet onder controle. Ik wil liever geen hormoontherapie. Weet je ook natuurlijke middelen hiertegen? R.S., via Tot 80 procent van de vrouwen in de overgang heeft last van opvliegers en deze vaak slopende klachten lijken de belangrijkste reden te zijn waarom vrouwen voor hormoontherapie kiezen. Steeds meer vrouwen zoeken net als jij naar alternatieve mogelijkheden. Hieronder vind je de beste opties voor het tegengaan van opvliegers zonder medicijnen. KRUIDEN Kruiden kunnen helpen om opvliegers en andere overgangsklachten te verminderen, maar het is wel het beste om een gediplomeerd kruidengeneeskundige te raadplegen voor advies op maat over de juiste kruiden en hoeveelheden voor jou. Dat gezegd hebbende, vind je hieronder een paar voorbeelden van kruiden waarvan de werking in klinische proeven is aangetoond. Zilverkaars Dit kruid staat ook bekend als Cimifuga racemosa. Het lijkt veilig en effectief te zijn voor het verlichten van overgangsklachten. 2 Een proef wees uit dat het net zo goed werkte als oestrogeentherapie tegen opvliegers, angst en depressie. 3 Aanbevolen hoeveelheid: geconcentreerd extract 20 mg per dag of tinctuur 2-4 ml per dag. Schisandra Een gestandaardiseerd extract van het populaire Chinese kruid Schisandra chinensis is effectief tegen overgangsklachten, vooral opvliegers, zweten en hartkloppingen. 4 Aanbevolen hoeveelheid: volgens instructies op het etiket. Maca Maca is afkomstig van de biologische Peruviaanse macawortel (Lepidium meyenii, ook wel Peruaanse ginseng genoemd). Het blijkt de ernst en frequentie van verscheidene overgangsklachten te verminderen, vooral opvliegers en nachtzweten. 5 Het is onder andere te koop in de vorm van poeder of capsules bijvoorbeeld macapoeder van TerraSana, te koop online en in natuurvoedingswinkels. Aanbevolen hoeveelheid: 1-2 eetlepels per dag, bijvoorbeeld in een smoothie, shake of yoghurt. MEDISCH DOSSIER 40

41 NATUURLIJK GEZOND ACUPUNCTUUR Deze traditionele Chinese geneeswijze kan de intensiteit en de hoeveelheid opvliegers verminderen. 6 Vaak verlicht het vele andere klachten die samengaan met menopauze. ONTSPANNINGS- TECHNIEKEN Verschillende ontspanningstechnieken kunnen helpen om opvliegers te verminderen, zoals progressieve spierontspanning, een methode waarbij je de spieren of spiergroepen achtereenvolgens aanspant en ontspant, of andere methoden die een ontspanningsrespons in het lichaam bewerkstelligen zoals meditatie, zodat je een diepe staat van ontspanning bereikt. 9 Probeer een methode te vinden die bij jou de ontspanningsrespons oproept en pas die dagelijks toe. YOGA Yoga kan een geschikte methode te zijn om opvliegers rond en in de overgang te beteugelen. 7 Een studie wees uit dat het aantal opvliegers afnam met 66 procent na tien weken regelmatige yogabeoefening. 8 Wat zijn menopauzale opvliegers? Opvliegers zijn plotselinge aanvallen van enorme hitte die zich door het hele lichaam verspreiden en die worden veroorzaakt door hormonale schommelingen. Meestal duren ze een paar minuten en vaak gaan ze gepaard met zweten, hartkloppingen en een rode, vlekkerige huid. Veel vrouwen hebben er zo vaak en veel last van dat het heel vermoeiend wordt en de kwaliteit van leven ondermijnt. BRONNEN 1 Menopause, 2014; 21: J WomensHealth, 1998; 7: Gynecol Endocrinol, 2005; 20: Climacteric, 2016; 19: Int J Biomed Sci, 2006; 2: Menopause, 2015; 22: Complement Ther Med, 2017; 34: Menopause, 2014; 21: J Consult Clin Psychol, 1984; 52: ; Maturitas, 2010; 66: ; J Psychosom Obstet Gynaecol, 1996; 17: J Midlife Health, 2013; 4: Gynecol Obstet Invest, 2007; 64: ANTIOXIDANTEN Oxidatieve stress, een disbalans tussen vrije radicalen en antioxidanten in je lichaam, speelt een rol in de overgang. 10 Een supplement met antioxidanten kan daarom bijdragen aan het tegengaan van een aantal van de symptomen. Het is gebleken dat menopauzale vrouwen die vitamine E innemen minder heftige en aanzienlijk minder talrijke opvliegers hebben, vergeleken met inname van een placebo. 11 En proeven met Pycnogenol (schorsextract van een Franse zeeden), ook een krachtige antioxidant, wijzen uit dat het kan werken tegen opvliegers en andere overgangsverschijnselen. Aanbevolen hoeveelheid: vitamine E 400 IE per dag, Pycnogenol mg per dag. Uit: Medisch Dossier, mei 2020 MEDISCH DOSSIER 41

42 VIJF VRAGEN OVER Vijf vragen over kinesiologie Het aanbod in complementaire therapieën is groot en het is soms lastig om een juiste keuze te maken. In deze rubriek daarom vijf verhelderende antwoorden op onze onderzoekende vragen aan diverse gespecialiseerde therapeuten. Deze keer zijn we in gesprek met kinesioloog Loes Buys. MEDISCH DOSSIER 42

43 VIJF VRAGEN OVER Loes Buys liet haar mooie carrière in de verpleging achter zich en opende vijf jaar geleden haar praktijk voor kinesiologie en counseling. Wat bracht haar tot deze verandering? Tussen haar afspraken door spreken we Loes al fietsend, onderweg naar haar praktijk. Het begin van Buys switch heeft alles te maken met haar eigen, moeilijk te duiden klachten. Er zat duidelijk iets niet goed Ik zat niet lekker in m n vel, maar kon er absoluut niet de vinger op leggen, zegt Buys. Een beetje sceptisch meldde ze zich bij een kinesioloog. Deze therapeut had het lek in één sessie boven water. Na dit bezoek had zij antwoorden op haar vragen en kwam haar lichaam in balans. Voelen en denken stonden niet goed met elkaar in contact bij mij. Door lijflijk bepaalde punten met elkaar te verbinden, kwamen processen op gang, waardoor het binnen drie dagen ineens helder voelde. Ik heb dit als zeer wonderbaarlijk ervaren en wilde er meer van weten. Ik begon met de eerste cursus kinesiologie en vond het, eerlijk is eerlijk, behoorlijk vaag. Toch was mijn interesse gewekt en volgde meer cursussen, waarna ik uiteindelijk de hele beroepsopleiding ben gaan doen. Ik was om. Kon niet meer terug. Wilde er ook niet meer mee stoppen en vestigde me als zelfstandig, beëdigd therapeut. Zo mooi, hoe je mensen kunt begeleiden en soms maar een klein zetje hoeft te geven op weg naar zelfheling. Ik dacht dat ik als kinder-ic-verpleegkundige het mooiste beroep ter wereld had, maar er bleek er nog een te zijn, besluit Buys ons korte interview. Er wacht een cliënt op haar! Vraag 1 Wat is kinesiologie? Kinesiologie is een holistische werkwijze, waarbij een spiertest wordt gebruikt om op zoek te gaan naar de oorzaak van een klacht. Met door de therapeut uitgeoefende zachte druk op bijvoorbeeld de armspieren wordt de spierspanning getest. Als er sprake is van stress zijn de spieren niet in staat om tegendruk te geven. Zo geeft het lichaam aan waar sprake is van onbalans. Dit kan op zowel fysiek als mentaal niveau zijn: emoties, verkeerde voeding of een blessure. Vaak onbewuste zaken worden hiermee zichtbaar. Met behulp van diverse technieken wordt het zelfherstellend vermogen van het lichaam geactiveerd en met coachende technieken wordt de patiënt begeleid naar herstel. Vraag 2 Staat kinesiologie op zichzelf? Deze therapie is een op zichzelf staande stroming geworden en kinesioloog een erkend beroep. Er ligt een drie- tot vierjarige hbo-opleiding aan ten grondslag. Kinesiologie combineert elementen uit de chiropraxie en oosterse geneeskunde met westerse inzichten en psychologie. Vraag 3 Welke opleiding heeft de kinesioloog? Er zijn meerdere instituten in Nederland die mensen opleiden tot erkend kinesioloog, zoals Welkin Kinesiologie College, Instituut CAM, Topki en Espavo. Na afronding van de studie kan aansluiting worden gezocht bij een beroepsvereniging als de VBAG, NVT en de overkoepelende organisatie RBCZ. MEDISCH DOSSIER 43

44 VIJF VRAGEN OVER Vraag 4 Welke methoden kent de kinesiologie? Touch for health, ontwikkeld rond 1964 en bedoeld als zelfhulpmethode om het lichaam gezond te maken en te houden. ZO MOOI, HOE JE MENSEN KUNT BEGELEIDEN EN SOMS MAAR EEN KLEIN ZETJE HOEFT TE GEVEN OP WEG NAAR ZELFHELING Wellness kinesiologie, ontwikkeld als krachtige stressreleasetechniek. Edu kinesiologie, biedt nieuwe wegen om leervaardigheden te verbeteren. Applied Physiology (AP), opent de deur naar een grondigere manier om toegang te krijgen tot de energiematrix van het lichaam en zo diepe en blijvende veranderingen te creëren. Three-in-one concepts, bedoeld om emotionele patronen die mensen gevangen houden in reactieve gedragspatronen te doorbreken. Learning Enhanced Advanced Program (LEAP), een van de krachtigste methoden om leer- en/of gedragsproblemen op lange termijn te corrigeren. Stress Indicator Punten Systeem (SIPS), kan de door stress ontstane weerstand identificeren en vrijmaken, waarmee het zelfhelend vermogen weer op gang wordt geholpen. Vraag 5 Waarbij kan kinesiologie worden ingezet? Kinesiologie wordt ingezet bij onder andere: allergieën en intoleranties, vermoeidheid en burn-out, onbegrepen ziektebeelden, stressklachten, dyslexie, dyscalculie en andere leerproblemen, faalangst, gedragsproblemen als ADHD, chronische pijnklachten, whiplash, nervositeit, mentale trauma s, angsten, verslavingen, overgewicht en relatieproblemen. De therapie is geschikt voor zowel volwassenen als kinderen. Tineke Dekker Vergoeding: kinesiologie valt onder alternatieve geneeskunde en behandelingen worden meestal vergoed vanuit de aanvullende verzekering. Verwijzing: is niet nodig. Meer info: Loes Buys opende vijf jaar geleden haar praktijk voor kinesiologie en counseling ( Zij werkte ook als kinder-intensive-careverpleegkundige. Sinds 2019 is ze volledig zelfstandig kinesioloog. Ook geeft Buys kinesiologiecursussen en is ze docent bij opleidingsinstituut Welkin. Zij behandelt zowel kinderen als volwassenen. Uit: Medisch Dossier, mei 2020 MEDISCH DOSSIER 44

45 REPORTAGE BESCHERM JEZELF TEGEN 5G De draadloze sector en regelgevende instanties willen je laten geloven dat 5G en blootstelling aan wifi volkomen veilig zijn. Joseph Mercola, een Amerikaanse osteopaat, denkt daar anders over. Hij legt uit hoe je jezelf kunt beschermen. MEDISCH DOSSIER 45

46 REPORTAGE De samenleving maakt steeds meer gebruik van draadloze technologie. Daardoor worden we bedolven onder elektromagnetische velden (EMV) met hoge sterktes. Sommige EMV worden uitgezonden door onze eigen apparaten. Maar ook als je weigert een smartphone of draadloze router te gebruiken, word je toch blootgesteld aan steeds grotere hoeveelheden elektromagnetische straling. Dat komt door het groeiende aantal zendmasten en satellieten in de wereld om ons heen. En het wordt nog erger: met de komst van 5G neemt de elektrosmog en de consequenties daarvan voor onze gezondheid en omgeving exponentieel toe. 5G staat voor vijfde generatie mobiele technologie en die zal naar verwachting dit jaar en volgend jaar door heel Nederland worden uitgerold. In Nederland heeft Stop5GNL een kort geding tegen de staat aangespannen om de aanleg van 5G te stoppen. De organisatie vindt dat de overheid eerst moet bewijzen dat het de gezondheid niet schaadt. Als deze editie bij je in de bus valt, heeft de rechtbank als het goed is uitspraak gedaan. We houden je via social media op de hoogte. De schade aan onze gezondheid lijkt zich op veel verschillende manieren te openbaren. Denk aan aandoeningen die steeds vaker voorkomen, zoals slaapproblemen, onrust, depressie, alzheimer, kanker, maar ook een lager aantal zaadcellen. 1 Veruit de beste manier om je tegen EMV te beschermen, is door je blootstelling eraan te verminderen. Hieronder lees je welke stappen je daarvoor kunt zetten. Stap 1: Meet de stralingsniveaus in je huis Huur een deskundige in om de niveaus in je huis te meten. De bekendste professionals die daarvoor zijn opgeleid zijn bouwbiologen. Ze kunnen je ook leren hoe je zelf metingen doet en hoe je de EMV die onzichtbaar in je huis aanwezig zijn, kunt vaststellen, verminderen en uitschakelen. Deze deskundigen kunnen je ook helpen om eventuele bedradingsfouten in je huis op te sporen. Die komen best vaak voor en kunnen zeer hoge magnetische velden veroorzaken. Koop je eigen stralingsmeter en meet zelf. Een goede meter kost al snel 300,- of meer, maar je kunt kosten besparen door de meter samen met je buren of familieleden aan te schaffen. Er zijn verschillende soorten meters voor verschillende elektromagnetische velden. Je hebt een EMV-meter nodig, die de elektromagnetische velden opspoort van mobiele telefoons, wifi en slimme meters. Stap 2: Verlaag de EMV van je computer en internetverbinding Radiofrequente velden (zie kadertekst) maken een groot deel uit van je totale stralingsbelasting. Vooral de wifi van je router en andere apparaten. Bovendien produceert wifi een gemoduleerd signaal dat schadelijk is voor je lichaam. Verbind je computer en printer via een netwerkkabel (ethernet- of LAN-kabel) met internet in plaats van dat je draadloos met een router verbonden bent. Nog beter is het om de hulp in te roepen van een bedrijf om de ethernetkabels weg te werken in de muren. Het kost natuurlijk minder als je dit zelf doet. Je kunt het ook simpel houden door de kabels achter de plinten langs de randen van je vloeren te leggen. MEDISCH DOSSIER 46

47 REPORTAGE Wat zijn elektromagnetische velden? De term elektromagnetisch velden (EMV) is een verzamelnaam voor velden die ontstaan bij de beweging van elektrische ladingen. Elektrische ladingen wekken een elektrisch veld op, en een bewegende lading wekt ook een magnetisch veld op. Bijvoorbeeld als elektriciteit door een kabel stroomt. De frequentie van een elektrisch of magnetisch veld geeft aan hoe vaak het veld per seconde van richting en sterkte wisselt. Een stroomkabel heeft een veld met een extreem lage frequentie: 50 hertz. Draadloze communicatie maakt gebruik van radiofrequente (RF-)velden: die hebben een frequentie van 100 kilohertz tot 300 gigahertz. Ook 5G gaat deze frequenties gebruiken. Het zijn frequenties die we niet kunnen waarnemen. Licht en warmte (infrarood licht) zijn EMV met hogere frequenties. Die kunnen we met onze zintuigen waarnemen. EMV van zendmasten en mobiele telefoons kunnen slecht zijn voor je gezondheid en daarom zijn er blootstellingslimieten. Die limieten gaan onder andere over de sterkte en de dichtheid van EMV, en voor bijvoorbeeld werknemers gelden andere normen dan voor kinderen, zwangere vrouwen en ouderen. Fabrikanten en serviceproviders moeten zorgen dat mensen niet aan EMV worden blootgesteld die hoger zijn dan deze limieten. Het nieuwe 5G-netwerk voldoet daaraan. Maar het RIVM wil de ontwikkelingen wel goed in de gaten houden. Sommige mensen ervaren gezondheids-klachten als ze in de buurt komen van apparaten of masten die EMV produceren: van wekkerradio s en mobiele telefoons tot hoogspanningslijnen. Dat heet elektro-gevoeligheid of elektro-hypersensitiviteit (EHS). Zij hebben dus klachten bij blootstelling ver onder de geldende limieten. BRONNEN 1 Kennisplatform Elektromagnetische Velden van het RIVM: De minder dure, platte ethernetkabels zijn daarvoor het meest geschikt. Je kunt ze online kopen. Veel nieuwe laptops hebben geen ethernetpoort meer, dus misschien moet je een koppelstuk of netwerkadapter aanschaffen die in de USBA, USB-B of Thunderbolt-poort past. Die zijn niet duur. Je ethernetverbinding is niet geaard. Dus ook als je een laptop hebt waarop je de wifi uitschakelt en die je via een standard ethernetkabel met het internet verbindt, word je aan een hoog elektrisch veld blootgesteld als je de laptop aanraakt. De meeste modems en routers van kabel- en telecombedrijven zijn standaard met wifi verbonden, maar dat kun je uitzetten via de software. Neem contact op met je telecombedrijf, dat je stap voor stap kan vertellen hoe dat moet, of dat op afstand voor je kan regelen. Vervolgens check je met je stralingsmeter of er inderdaad geen EMV meer afkomstig zijn van je apparaat. Je telecombedrijf stuurt soms automatische updates naar de software van je modem. Daarbij kan het bedrijf de wifi weer aanzetten zonder dat jij dat weet. Daarom is het slim om dit regelmatig met je stralingsmeter te checken. Die bevestigt of de wifi werkelijk uitstaat. MEDISCH DOSSIER 47

48 REPORTAGE Wat EMV met je gezondheid doen Elektromagnetische velden (EMV) beschadigen je cellen, doordat ze de oxidatieve stress in de cellen vergroten. Bij dit proces is intercellulaire calcium betrokken. We weten allemaal dat calcium voor sterke botten en tanden zorgt. Maar calcium heeft nog veel meer functies. Denk aan: celsignalering: signalen doorgeven binnen de cel samentrekking van spieren bloedstolling prikkeloverdracht in de zenuwen celgroei leren en geheugen Vooral de rol van calcium als signaalmolecuul heeft te lijden onder blootstelling aan EMV. Uit een studie door Martin Pall van de Washington State University, voor het eerst gepubliceerd in 2013 en geactualiseerd in 2018, blijkt dat EMV de spanningsgevoelige calciumkanaaltjes in de celmembraan van spier- en zenuwcellen activeren. Na ongeveer vijf seconden gaan de kanaaltjes open en stroomt er een ongezonde hoeveelheid calciumionen de cel in. 1 Ook verstoren EMV de afvoer van calcium die eenmaal in de cellen zit, waardoor er te veel in de mitochondriën terechtkomt. Als de hoeveelheid calcium in de mitochondriën stijgt, leidt dat tot een reeks schadelijke effecten: ze zijn minder goed in staat om energie te produceren in de cellen, en er ontstaat meer oxidatieve stress, wat uiteindelijk bijdraagt aan een te vroege celdood. 2 BRONNEN 1 Environ Res, 2018; 164: Neurochem Int, 2017; 109: Koop je eigen modem zonder wifi. Als je meer dan één computer in huis hebt, koop dan ook een router zonder wifi. Of een router waarvan je de wifi aan en uit kunt zetten. Zorg er wel voor dat de modem en router die je koopt, zijn goedgekeurd door je serviceprovider. JE SMARTPHONE ZENDT OOK ELEKTROMAGNETISCHE STRALING UIT ALS JE NIET BELT. WANT HIJ IS CONSTANT BEZIG TE COMMUNICEREN MET DE DICHTSTBIJZIJNDE ZENDMAST OM UPDATES OP TE HALEN Zet de Bluetooth op je pc uit. Gebruik in plaats daarvan een muis en toetsenbord met kabel. Misschien is het zelfs nodig om de Bluetooth-dongle uit je computer te halen om Bluetooth helemaal uit te zetten. Zet s nachts de wifi op je router uit. Mocht je toch een router met wifi gebruiken, zet hem dan uit voordat je gaat slapen. Je kunt daarvoor ook een tijdschakelaar gebruiken. Zorg er in elk geval voor dat hij uitstaat als je slaapt en zet hem ver van je bureau, bank of een andere plek waar je overdag veel tijd doorbrengt. Of laat je router aanstaan, maar dek hem af met afschermend textiel of gaas. Gezinsleden die per se hun smartphone of tablet willen gebruiken, ontvangen dan nog steeds een signaal. Maar het RF-signaal van de router en andere draadloze apparaten in de ruimte is minder. MEDISCH DOSSIER 48

49 REPORTAGE Controleer of je computer een geaarde wisselstroomkabel heeft met een geaarde stekker en dat die in een geaard stopcontact zit. Ook bij een laptop is dit cruciaal om je tegen elektromagnetische velden te beschermen. Vaak heeft de adapter van een laptop geen geaarde, maar een platte stekker. Koop dan een aardingskabel die je in een USB-poort kunt steken. Stap 3: Zeggenschap over je telefoon Je smartphone zendt elektromagnetische straling uit, ook als je niet belt. Want hij is constant bezig zijn locatie te traceren en te communiceren met de zendmast die het dichtstbij staat, om updates, s en appjes op te halen. Als je niet hoeft te bellen, zet je telefoon dan in de vliegtuigmodus om te voorkomen dat hij voortdurend straling uitzendt. Schakel ook de wifi, Bluetooth en near-field communication (NFC) uit. Verder kun je je telefoon het beste op de speaker zetten als je belt. Dan kun je tijdens een gesprek de telefoon een halve meter bij je lichaam vandaan houden. Veel vrouwen die borstkanker kregen, droegen hun telefoon in hun bh. Maar als je geen noodoproep verwacht en niet constant bereikbaar hoeft te zijn, schakel je telefoon dan uit als hij contact maakt met je lichaam. Gebruik je smartphone niet als het signaal zwak is. Als je telefoon harder moet werken om verbinding te krijgen, zendt hij hogere niveaus van straling uit. Als het bereik laag is, kan dat oplopen tot keer zoveel elektromagnetische straling. 2 Wacht tot je op een plek bent waar je alle streepjes ziet, en zet hem dan op de speaker. Stap 4: Pas op met zogenaamde stralingsontstoorders Denk niet dat een stralingsontstoorder, -harmonizer of -neutralizer je tegen EMV kan beschermen. Een voorbeeld van zo n ontstoorder is een sticker met een laagje polycarbonaat, dat je op je laptop of telefoon moet plakken. De verkopers beweren dat die een negatief elektrisch veld creëert dat de elektromagnetische straling van je telefoon tegengaat of neutraliseert. Daardoor zou het veilig zijn om je telefoon te gebruiken. Ik heb veel van deze producten getest en van geen enkel product kunnen vaststellen dat het de blootstelling aan straling vermindert. Gebruik je smartphone niet in de auto, bus of trein, ook niet als de verbinding met een zendmast goed is. Want doordat je beweegt, moet je telefoon harder werken om de verbinding met de zendmast in stand te houden. Dus zendt hij meer elektromagnestische straling uit, die nog eens versterkt wordt doordat je omgeven bent door metaal. Zet je telefoon op vliegtuigmodus als je in de auto zit. Als je hem wilt gebruiken om naar muziek of een podcast te luisteren, download die dan voordat je vertrekt. Slaap niet met de smartphone in je slaapkamer, behalve als je hem in de vliegtuigmodus zet of uitschakelt. En leg hem in een antistatische zak. MEDISCH DOSSIER 49

50 REPORTAGE ALS HET ZOVER IS DAT JE KIND ECHT EEN SMARTPHONE NODIG HEEFT, LAAT HET DE TELEFOON DAN ZOVEEL MOGELIJK IN VLIEGTUIGMODUS ZETTEN EN DE SPEAKER GEBRUIKEN TIJDENS HET BELLEN Ga nooit slapen met je telefoon onder je kussen. De hele nacht met je hoofd een paar centimeter bij een apparaat vandaan liggen dat met tussenpozen elektromagnetische velden uitzendt, is erg ongezond voor je hersenen. Het is in feite een recept voor neurodegeneratie (het afsterven van zenuwcellen) en vergroot mogelijk de kans op hersentumoren. Gebruik je smartphone niet als wekker. Als je dat toch doet, neem dan op z n minst de volgende veiligheidsmaatregel: zet je telefoon in vliegtuigmodus en leg hem in een antistatische zak. Gebruik geen draadloze oplader voor je smartphone, en al helemaal niet in de buurt van je bed. Zo n oplader verhoogt de EMV in je hele huis. Gebruik een standaardoplader met een kabel en doe dat zo ver mogelijk bij je bed vandaan. Als je kind wil gamen op een tablet of telefoon, zet die dan in vliegtuigmodus. Beperk de tijd die je kind op mobiele apparaten doorbrengt tot maximaal 2 uur per week. En wacht zo lang mogelijk met een telefoon aan je kind geven, vooral een smartphone. Als het zover is dat je kind die echt nodig heeft, laat het de telefoon dan zoveel mogelijk in vliegtuigmodus zetten en de speaker gebruiken tijdens het bellen. Bedenk manieren om afstand te bewaren tussen je smartphone en je lichaam. Als je 30 cm bij een elektromagnetisch veld vandaan bent, word je nog maar blootgesteld aan een kwart tot een achtste van de hoeveelheid straling die je krijgt als wanneer je lichaam direct contact maakt met de bron. Als je 60 cm afstand houdt, is de sterkte van de elektromagnetische straling tot een zestiende gereduceerd. MEDISCH DOSSIER 50

51 REPORTAGE Hoe werkt 5G? De EU heeft voor 5G drie frequenties aangewezen: 700 megahertz, 3,5 gigahertz en 26 gigahertz. De afgesproken drie frequentiebanden hebben allemaal een eigen functie. Zendmasten met frequenties rond 700 megahertz zorgen voor basiscommunicatie op lange afstand. Zenders op straat met frequenties rond 3,5 gigahertz zorgen voor snelle communicatie bij meer dataverkeer (vergelijkbaar met de huidige wifirouters). Zenders in of aan woningen met frequenties rond 26 gigahertz zorgen voor zeer snelle communicatie van grote hoeveelheden data, dichtbij de gebruiker. Om elektriciteit te besparen zullen de small cells, de kleine zenders op straat, alleen 5Gsignalen uitzenden als daarom wordt gevraagd. Daarnaast zenden ze constant een veel zwakker signaal uit om naar smartphones met 5G te zoeken. Alle 4G-smartphones zijn geprogrammeerd om automatisch wifi te kiezen als ze de keuze krijgen. Maar als een bezoeker, huisgenoot of voorbijganger met een 5G-smartphone verbinding maakt met zo n kleine antenne met hoogfrequente straling vlakbij jouw huis, heb jij daar relatief veel last van. Stap 5: Verminder stralingsbronnen van buiten, zoals 5G Veel van de elektromagnetische straling die van buiten komt, is afkomstig van zendmasten voor mobiele telefonie, radio en tv, wifirouters van de buren, elektriciteitskabels en slimme meters. Die bestoken je 24/7 en je kunt ze niet uitzetten. Dat wordt alleen maar erger als met de komst van 5G, het aantal small cells in woonwijken stijgt. Small cells zijn kleine antennes met een bereik van enkele tientallen meters. Die 5G-signalen komen in de huizen van je buren terecht. Ze komen pas in jouw huis als jij of een van je huisgenoten 5G gaat gebruiken door een apparaat te kopen dat daarom vraagt. De signalen van 4G worden constant uitgezonden, zodat je huis voortdurend blootstaat aan radiofrequente (RF-)velden. Het verschil met 5G-masten is dat die de mobiele straling bundelen en gericht naar een gebruiker zenden die ze nodig heeft (naast de constante maar veel zwakkere signalen). Er zijn afschermende materialen die 5G- en 4G-signalen tegenhouden. De term afscherming kan verwijzen naar het afdekken van de bron van de elektromagnetische straling of naar de afscherming van je lichaam, zodat de straling je niet of in mindere mate bereikt. Bij mensen die overgevoelig zijn voor elektromagnetische straling, blijken hun klachten, zoals hartkloppingen, slapeloosheid, tinnitus, nachtmerries en nachtelijk zweten, pas te verdwijnen als ze hun slaapkamer afschermen. Koop een tent. Ik heb zelf een tent ontworpen, omdat ik vrij veel reis en zeker wil weten dat ik in een afgeschermde ruimte slaap. De enige manier om dat praktisch voor elkaar te krijgen, was om een lichtgewicht, makkelijk opvouwbare tent te maken van afschermende textiel, die je kunt aarden. Als het voor jou moeilijk is om je slaapkamer op te schonen, dan is een tent een eenvoudige en goedkope manier om je af te schermen. Bedenk dat je één tent per persoon nodig hebt. MEDISCH DOSSIER 51

52 REPORTAGE Herstel je schade door EMV Beperk je blootstelling aan elektromagnetische straling, vooral in je slaapkamer Maak er een gewoonte van om alleen te eten binnen een tijdsbestek van 6 tot 8 uur per dag, of nog minder. Beweeg dagelijks. Overweeg blood flow restriction training: daarbij breng je zo hoog mogelijk rond je arm of been een manchet of band aan voordat je gaat bewegen. Zo beperk je de bloedtoevoer naar de spieren tijdens een training met weerstand of gewoon tijdens het wandelen. Neem supplementen met moleculaire waterstof, verkrijgbaar als bruistabletten die het gas afgeven aan het water. Supplementeer ook met niacine. Slik magnesiummalaat of -citraat. Neem regelmatig sauna s met infra-rood licht. ANTISTATISCHE ZAKKEN WERKEN NET ZO GOED OM HACKERS BUITEN TE HOUDEN ALS OM EMV BINNEN TE HOUDEN. GEBRUIK DE ZAKKEN ALS JE JE TELEFOON OF TABLET NIET ACTIEF GEBRUIKT Verf je slaapkamer met afschermende verf. Dat is een effectieve oplossing om de RF-velden buiten je slaapkamer te houden. Je moet niet alleen de muren verven, maar ook het plafond, de kozijnen, de deur en de vloer. De ramen kun je afschermen met gordijnen van afschermende textiel of raamfolie. Zowel afschermende verf als de dikkere soort aluminiumfolie die in de bouw als isolatiemateriaal wordt gebruikt, kunnen elektromagnetische straling blokkeren boven 600 megahertz (MHz) tot aan het gedeelte van de millimeter- en gigahertzband dat voor 5G zal worden gebruikt. Ramen kun je tegen 4G- en 5G-frequenties beschermen door een combinatie van doorzichtige raamfolie, standaard insectengaas van aluminium of staal en afschermende textiel die je tegen de achterkant van je gordijnen naait. Zorg ervoor dat je een EMV-meter hebt en doe zowel voor als na de afschermingsmaatregelen een meting. Dan weet je zeker dat ze effect hebben. Koop antistatische zakken. Ze zijn verkrijgbaar in verschillende maten: voor de smartphone, tablet en laptop. Meestal gebruiken mensen ze om hackers buiten te houden, maar ze werken net zo goed om EMV binnen te houden. Gebruik de zakken zodra je je telefoon of tablet niet actief gebruikt. Veel online winkels bieden een breed assortiment zakken aan. Welke je ook kiest, doe altijd een meting mét en een zónder zak. Pas dan weet je of de zak inderdaad een effectieve bescherming biedt. Koop afschermende kleding. Er zijn mutsen, T-shirts, ondergoed en zelfs boerka s te koop van stoffen die zijn ontworpen om EMV buiten te houden. Bescherm jezelf tegen je slimme meter. Heb je slimme meters in je meterkast? Dek ze dan af met een simpele afscherming. Die kun je heel eenvoudig zelf aanbrengen. MEDISCH DOSSIER 52

53 REPORTAGE Een goede bescherming kan tot 99 procent van de elektromagnetische straling die uit de voor- en zijkanten van de slimme meter komt, blokkeren. Waarschijnlijk kan je energieleverancier het signaal nog wel uitlezen. Je kunt ook je energieleverancier of netbeheerder vragen om de draadloze functie van de slimme meter uit te zetten. Dek de achterkant van de meter met een metalen plaat af. Als je erbij kunt direct op de meter en anders aan de achterkant van de plaat waaraan de meter hangt. Het metaal van de meter zelf biedt ook enige bescherming tegen RF-velden. BRONNEN Environ Res, 2019; 171: Afkomstig uit EMF*D door Joseph Mercola (Hay House, 2020) Uit: Medisch Dossier, juni 2020 MEDISCH DOSSIER 53

54 UITGELICHT Uitgelicht Stent of bypassoperatie? Volgens een invloedrijke studie werkt een stent net zo goed als een bypassoperatie. Nu worden de resultaten en onderzoeksmethoden in twijfel getrokken en wel door een van de onderzoekers. Mensen met adervernauwing rond het hart krijgen meestal te horen dat ze een openhart- of bypassoperatie moeten ondergaan (officieel CABG genoemd, wat staat voor coronary artery bypass grafting). Deze procedure wordt door onder andere de American Heart Association aanbevolen als de beste manier om het hart van bloed te blijven voorzien, vooral als de vernauwing in een ader aan de linkerkant van het hart zit. Maar dit advies werd in 2016 door cardiologen aangepast, hiertoe aangemoedigd door groepen zoals de European Association for Cardio-Thoracic Surgery (EACTS), die was begonnen te adviseren dat stents minuscule buisjes die in een geblokkeerde ader worden geplaatst om hem te openen even veilig en effectief waren als een CABG (voor mensen met een lichte adervernauwing bij het hart). Alle cardiologen hadden een baanbrekend onderzoek gelezen dat bekendstaat als de EXCEL-studie, waarin werd beweerd dat een dotterbehandeling met een stent, die altijd op de tweede plaats achter een CABG-behandeling had gestaan, net zo veilig en effectief was. Kortom, evenveel patiënten overleden, of ze nu een stent hadden gekregen of een CABG. Het onderzoeksteam, onder leiding van cardioloog Gregg Stone van Columbia University Medical Center, behandelde 1905 hartpatiënten met een CABG of een stent en volgde de patiënten drie jaar lang om te achterhalen hoeveel van hen overleden aan een hartgerelateerd probleem, zoals een beroerte of hartaanval. Na drie jaar was 14,7 procent van de CABG-groep en 15,4 procent van de stent-groep overleden. De behandeling met een stent, ingevoerd in 1972, was plotseling volwassen geworden en, aldus de onderzoekers, niet inferieur en dus net zo goed. 1 Het plaatje was na vijf jaar nog hetzelfde. Toen was 22 procent van de patiënten met een stent overleden en 19,2 procent van degenen in de CABG-groep, dus weer concludeerden de onderzoekers dat er geen significant verschil was tussen de twee behandelingen. 2 Klopt dat wel? Maar andere studies verkregen niet hetzelfde resultaat. Een andere belangrijke overzichtsstudie, de NOBLE-studie, ging ook na hoe het hartpatiënten verging na een bypass- of stentoperatie. De NOBLE-onderzoekers, van de Oulu University Hospital in Finland, concludeerden dat de bypass nog steeds de betere optie is. Na vijf jaar had 29 procent van de patiënten in de stent-groep last gehad van ernstig hartfalen, ook leidend tot de dood, vergeleken met slechts 19 procent in de CABG-groep. 3 MEDISCH DOSSIER 54

55 UITGELICHT Waarom kwamen deze twee belangrijke studies tot zulke verschillende conclusies? Volgens een van de hoofdonderzoekers was de bypassoperatie al bij voorbaat op achterstand gezet MEDISCH DOSSIER 55

56 UITGELICHT Waarom waren deze twee grote studies EXCEL en NOBLE tot zulke verschillende conclusies gekomen? Ze maten niet helemaal hetzelfde, was het vermoeden van onderzoekers van het Aswan Heart Center in Egypte, want de NOBLE-onderzoekers hadden ook patiënten meegenomen die verdere behandeling nodig hadden. 4 Maar er was nog een reden volgens een van de hoofdonderzoekers van de EXCEL-groep, professor David Taggart van Oxford University: zijn medeonderzoekers hadden een vreemde definitie van een hartaanval gehanteerd en daarmee waren ze halverwege het onderzoek begonnen. Dus wat is een hartaanval? Tijdens de EACTS-conferentie van 2019 produceerde Taggart grote ophef toen hij beweerde dat CABG al meteen op achterstand was gezet, omdat de EXCEL-onderzoekers ineens periprocedurele MI s een hartinfarct tijdens of direct volgend op een chirurgische ingreep hadden meegerekend, terwijl de juiste meting had moeten gaan om alle sterfte als gevolg van de hartziekte zelf. Als je alleen kijkt naar de sterfte, toch ongetwijfeld de belangrijkste uitkomst van deze proef, dan komt een bypassoperatie veel beter uit de bus, hield hij de conferentie voor. Taggart vervolgde: Als je kijkt naar niet-periprocedurele MI s [hartinfarcten die maanden of jaren na de procedure optreden], met andere woorden, echte myocardinfarcten, dan was een CABG weer duidelijk in het voordeel. 5 Uit ongepubliceerde gegevens die BBCjournalisten onder ogen kregen bleek dat de kans op overlijden in de stent-groep 80 procent groter was De NOBLE-studie had wel alle fatale hartaanvallen uitgesloten die op de operatietafel hadden plaatsgevonden. Als je naar echte myocardiale infarcten kijkt, die 30 dagen na een operatie plaatsvinden, dan is CABG sterk in het voordeel ten opzichte van een stent. In de EXCEL-proef kreeg een periprocedurele biochemische definitie van een myocardinfarct hetzelfde gewicht als een non-procedureel myocardinfarct, wat naar mijn mening een absolute schande is. Hoewel hij een van de oorspronkelijke ontwerpers was van de studie, kondigde Taggart aan dat hij zijn naam uit het rapport zou verwijderen. Het was de eerste keer dat hij dit deed, na betrokken te zijn geweest bij meer dan 300 onderzoeken. In antwoord hierop zei professor Stone, hoofdonderzoeker van EXCEL, dat Taggart de gegevens verkeerd had geïnterpreteerd en dat de sterfte in beide groepen even hoog lag. Volgens hem was het de ultieme vorm van cherry-picking om naar slechts één eindpunt te kijken uit slechts één onderzoek, terwijl een beoordeling van dit punt in de opzet van het onderzoek niet eens was meegenomen. Later twitterde Stone dat het een waanidee was dat de definitie van myocardinfarct ooit was aangepast in de studie. De BBC betreedt het toneel Het had allemaal een academisch ruzietje kunnen blijven ook al was het er een met verregaande implicaties voor hartpatiënten als de BBC-onderzoekers van het actualiteitenprogramma Newsnight niet ten tonele waren verschenen. Zij hadden over de onenigheid gehoord en besloten de kwestie verder te onderzoeken. 6 Uit ongepubliceerde gegevens die de BBC-journalisten onder ogen kregen bleek dat de sterfte in de stent-groep 80 procent hoger was en ook de Data Safety Monitoring Board, een dienst die de belangen van patiënten behartigt, telde inmiddels meer doden onder de stent-patiënten. De ECXEL-onderzoekers werden hierop geattendeerd door leden van deze dienst, die voorstelden de gegevens openbaar te maken vooral temeer de richtlijnen steeds verder verschoven in het voordeel van dotteren en stents maar hun verzoek werd afgewezen. MEDISCH DOSSIER 56

57 UITGELICHT Over cabbages en stents Een bypassoperatie coronary artery bypass graft (CABG), spreek uit als het Engelse cabbage zorgt ervoor dat de bloedtoevoer naar het hart veiliggesteld wordt, als een of meerdere kransslagaderen verstopt raken. Het is een techniek waarbij een of meerdere kransslagaderen omgeleid worden, meestal door een ader uit een been van de patiënt te gebruiken. Tot de EXCEL-studie genoot de CABG-behandeling de voorkeur bij een blokkade in de linkerkransslagader of bij vernauwing van alle drie de kransslagaderen. Het is een ingewikkelde, dure en gevaarlijke ingreep en nu de stents hun opmars hebben gemaakt worden er minder CABG-ingrepen uitgevoerd. In de VS is het aantal teruggelopen met 46 procent. Een dotterbehandeling met stent ofwel Percutane Coronaire Interventies (PCI), is minder belastend en gevaarlijk en kan soortgelijke resultaten opleveren, althans volgens de voorstanders ervan. Hierbij wordt een stent, een soort veertje, in de verstopte ader ingebracht dat ervoor zorgt dat de ader wordt geopend door de plaque tegen de aderwand te duwen. Hoewel een stent angina kan verminderen, geloven sommigen dat de voordelen ervan worden overdreven. Om te beginnen treedt een hartaanval niet op als de aderen zich vernauwen, maar alleen als ze plotseling verstopt raken. Tegen die tijd is het te laat voor een stent of CABG. Complicaties van PCI zijn onder meer aritmie (onregelmatige hartslag) en schade aan bloedvaten. En volgens sommige critici van de EXCEL-studie heb je meer kans op overlijden aan een hartprobleem na plaatsing van een stent dan na een bypassoperatie. In Nederland overweegt een hartteam bij elke patiënt beide opties (stent en CABG). De uiteindelijke keuze hangt van allerlei factoren af. De EXCEL-trial heeft getracht deze factoren te generaliseren, maar voor de Nederlandse praktijk maakte de uitkomst niet uit: het besluit, stent CABG of medicijnen, werd en wordt genomen in een multidisciplinair overleg met thoraxchirurg, interventiecardioloog en een Imaging-cardioloog. CABG heeft dus niet per se de voorkeur, dat hangt geheel van de casus af. De kans om te overlijden aan een hartprobleem na plaatsing van een stent is volgens sommige critici groter dan na een bypassoperatie MEDISCH DOSSIER 57

58 UITGELICHT In een gesprek met de BBC zei Professor Nick Freemantle van University College London, die de nieuwe richtlijnen mede had opgesteld, dat hij ze nooit zou hebben veranderd als hij de ontbrekende gegevens had gehad. Het doen van een foute aanbeveling had er volgens hem toe geleid dat er patiënten zullen zijn overleden bij wie een stent was geplaatst, die langer zouden hebben geleefd als ze een openhartoperatie hadden gehad. Volgend op de Newsnight-uitzending verklaarde EACTS dat het ons grote zorgen baart dat sommige resultaten in de EXCEL-proef lijken te zijn weggelaten en dat sommige patiënten daarom een verkeerd behandeladvies hebben gekregen. EACTS omschreef de eigen aanbeveling dat stents net zo effectief waren voor linkszijdige adervernauwing als onveilig. En dan nog het geld Er was nog een andere factor die een ongemakkelijk gevoel teweegbracht bij Taggart en anderen. De EXCEL-studie was gefinancierd door Abbott Vascular, een stentfabrikant, en Stone had onthuld dat hij was betaald door, of aandelen had in, twintig private medische bedrijven, waarvan er verschillende waren betrokken bij de productie van stents. Een andere EXCEL-onderzoeker, professor Pieter Kappetein, werkte inmiddels als hoofd medische dienst voor Medtronic, een bedrijf dat ook stents maakt. Volgens onderzoekers van Newsnight had bijna de helft van de 33 onderzoekers van EXCEL verklaard vergoedingen te hebben ontvangen van stentfabrikanten. In zijn toespraak bij EACTS 2019 maakte Taggart bekend dat het hoofd medische dienst van de sponsor van het onderzoek, Abbott Vascular, ook tot de schrijvers behoorde. De NOBLE-studie daarentegen, die ook was gefinancierd door een stentfabrikant, Biosensors, had niettemin geconcludeerd dat CABG beter was voor hartpatiënten. Waren de EXCEL-onderzoekers beïnvloed door financiële motieven? Niemand die het weet, maar wat er wel echt toe doet is dat een aantal van de 1,8 miljoen dotterbehandelingen met stents die het afgelopen jaar in de VS werden uitgevoerd niet de beste optie waren en als gevolg daarvan zijn er patiënten overleden, die anders wellicht vandaag nog hadden geleefd. Bryan Hubbard BRONNEN 1 New Engl J Med, 2016; 375: New Engl J Med, 2019; 381: Lancet, 2016; 388: Glob Cardiol Sci Pract, 2018; 3 5 TCTMD, October 7, 2019; www. tctmd.com 6 BBC Newsnight, December 9, 2019 Uit: Medisch Dossier, juni 2020 MEDISCH DOSSIER 58

59 ANDERS KIJKEN ANDERS KIJKEN Immuniteit en virussen Onze immuniteit is een complex apparaat, evolutionair zeer ontwikkeld. Gelukkig is het in redelijk eenvoudige bewoordingen uit te leggen. Ons lichaam bestaat voor 60 procent uit bindweefsel en alle componenten van immuniteit zijn hierin gesitueerd. Bindweefsel vormt spieren, pezen, kapsels, botten, maar ook bloed en lymfe. Nog belangrijker is dat bindweefsel zich tussen al onze cellen bevindt; het is daadwerkelijk bind-weefsel. Bindweefsel Bindweefsel is het raamwerk van het huis dat ons lichaam vormt. Het bestaat uit een grondsubstantie (beton, stenen, raamwerk), weefselvloeistof (leidingen, aan- en afvoer), vezels (deuren en ramen) en cellen (bewoners). Een belangrijke component van de cellen zijn de macrofagen. Macrofagen zijn eigenlijk witte bloedcellen die naar het bindweefsel migreren. Daar aangekomen, is hun taak om vreemde stoffen, microorganismen en dode cellen, op te ruimen. Andere cellen van het bind- weefsel die van belang zijn in dit verhaal zijn de lymfocy- ten. Ze komen van dezelfde stamcel als de witte bloedcel- len en macrofagen, maar volgen een andere route. Er zijn B-lymfocyten, die vooral naar het darmweefsel gaan, maar ook naar de hieraan ge- relateerde organen, zoals de longen. Daarnaast kennen we T-lymfocyten, genoemd naar de thymus. De thymus (zweze- rik) is een orgaan dat zich bo- ven op het hart bevindt. Daar leren de T-lymfocyten codes van cellen te onderscheiden en leren ze wat lichaamseigen is en wat lichaamsvreemd is. Macrofaag die een schimmel verorbert MEDISCH DOSSIER 59

60 ANDERS KIJKEN Een speciale T-lymfocyt, de cytotoxische T-lymfocyt oftewel de Naturalkillercel (NK-cel) is gespecialiseerd in virussen. NK-cellen kunnen, net als B-lymfocyten een geheugen opbouwen. Dat is de basis van onze immuniteit. Virussen Een virus is een microscopisch klein stukje, bestaande uit erfelijk materiaal (DNA of RNA) in een eiwitjasje. Een virus probeert te overleven in een gastheer. Het virus hecht zich aan de gastheercel en injecteert zijn erfelijk materiaal in die cel. De gastheercel neemt het materiaal van het virus over en produceert vervolgens zelf virussen, die weer nieuwe cellen infecteren, enzovoorts. Virussen bestaan al zolang er leven is op aarde, net als bacteriën. Het zijn dan ook niet onze vijanden, zoals we weten van onze darmflora. Het gaat om de verhoudingen, het evenwicht, de symbiose. Bij besmettingen is het reproductie-getal van belang (R0). Is dit getal 3, dan besmet 1 persoon 3 anderen en verspreidt het virus zich exponentieel. Bij mazelen is dit getal bijvoorbeeld 17. Afweer We hebben verschillende soorten afweer. Een aangeboren systeem, zoals onze huid en de slijmvliezen, maar ook de macrofagen en de witte bloedcellen. Zij vormen een verworven systeem dat, zoals de lymfocyten, moet leren door infecties. Dit systeem maakt antistoffen na contact met een vreemd micro-organisme. Deze antistoffen blijven circuleren in ons lichaam als een geheugen, waardoor we immuun zijn voor het betreffende micro-organisme. Voordeel is dat we een immuniteit opbouwen, nadeel is dat dit specifiek is voor dat ene micro-organisme. Dit is in de natuur voldoende, wanneer we binnen ons eigen territorium blijven. Voor reizen en op vakantie gaan, heeft de evolutie geen antwoord. Verder kent ons lichaam een evenwicht; er leven miljarden bacteriën en virussen in ons lijf, maar dat is geen probleem. Ook hierbij geldt dat deze balans bestaat zolang wij leven binnen ons eigen territorium dat de juiste voeding levert voor dit evenwicht, de symbiose. MEDISCH DOSSIER 60

61 ANDERS KIJKEN Afweer en virus Wanneer een virus eenmaal is binnengekomen, wordt dit opgeruimd door de macrofagen in het bindweefsel. De macrofaag scant de code van het virus en geeft dat door aan de T-lymfocyt, in dit geval aan de NK-cel. Deze killercel maakt vervolgens verteringsenzymen. Dat duurt een paar dagen en daarom word je niet direct ziek. De verteringsenzymen doden vervolgens de macrofagen en de geïnfecteerde gastheercellen. Dit gaat gepaard met ontstekingsreacties, zoals koorts, toename van de slaap en bloedverandering. In dit stadium voelen we ons ziek, maar zijn we feitelijk aan het genezen. Eenmaal de boel opgeruimd, zijn we hersteld en hebben de killercellen een geheugen voor dit specifieke virus. De reactie van ziek zijn kan groot of klein zijn. Dat is afhankelijk van de toestand van de lichaam. De emmer Een gezond persoon kan een bepaalde hoeveelheid ziektekiemen prima verdragen zonder ziek te worden. Hoe meer aandoeningen of defecten in het lichaam aanwezig zijn, hoe meer het weerstandsysteem daarmee bezig is. Daarmee daalt de drempelwaarde van de normale reactie op ziektekiemen en worden we heftig ziek, soms met fatale afloop. Deze reactie is dus niet toe te schrijven aan het bepaalde virus, maar aan de reactie van ons afweersysteem. Met andere woorden, hoe voller de emmer van ons lijf, hoe moeilijker het afweersysteem kan reageren. Het is niet de druppel die de emmer doet overlopen, maar de duizenden druppels die al in de emmer aanwezig zijn, zoals lichaamsvreemd materiaal, laaggradige ontstekingen, littekens en verklevingen, zware metalen, slechte darmflora, medicijnen en tot slot de factor tijd. De les Wat kunnen we leren van ons immuunsysteem? Dat is vrij eenvoudig. Enerzijds is ons immuunsysteem in honderdduizenden jaren goed ontwikkeld en daarop mogen we gerust vertrouwen. Anderzijds moet ons immuunsysteem wel de ruimte hebben om te kunnen werken en niet bezig moeten zijn met allerlei problemen, zoals verkeerde voeding, te weinig beweging, onopgeloste zaken in lichaam of geest, darmflora, enzovoorts. Oftewel houd je emmer zo leeg mogelijk en grijp preventief in bij kleine problemen. Dan kan ons immuunsysteem ook grote zaken prima aan en zijn we bezig met gezondheidszorg in plaats van geneeskunde. Webinar Robert Muts heeft over dit onderwerp een webinar gegeven. Dit is terug te vinden via Robert Muts, Osteopaat D.O. / Mesoloog D.M., is de oprichter en directeur van het Integraal Medisch Centrum Amsterdam (IMC). In het IMC worden reguliere en alternatieve therapieën en geneeswijzen doelbewust samengebracht, om te komen tot een integrale geneeskunde. Meer informatie kunt u vinden op de website: Uit: Medisch Dossier, juli/augustus 2020 MEDISCH DOSSIER 61

62 DE APOTHEKER Han Siem TIPS BIJ DEPRESSIE EN SOMBERHEID Sporten, zonlicht, medicijnen, natuurlijke middelen. Er zijn vele opties bij depressie. Wat past bij jou? Zwartgalligheid betekent depressiviteit of zwaarmoedigheid. Het woord komt van melancholie en is samengesteld uit de Griekse woorden melos (zwart) en chole (gal). Bekende uitspraken zijn nog altijd: je gal spuwen, ergens gallisch van worden en iets op je lever (die maakt gal aan) hebben. Inmiddels hebben we meer inzicht in wat depressie en ons lichaam met elkaar te maken hebben. Neurotransmitters In onze bovenkamer zijn er verschillende stoffen die de overdracht in de hersenen reguleren, de zogenaamde neurotransmitters. Onze stemming wordt met name bepaald door de neurotransmitter serotonine. Een tekort aan deze stof kan depressie veroorzaken. Dit tekort kan verschillende oorzaken hebben. Onze genetische aanleg kan een rol spelen, maar verlaging van de serotoninestatus kan ook het gevolg zijn van stress, een verhoogde cortisolspiegel, insulineresistentie en een tekort aan bepaalde voedingsstoffen, zoals vitamine B6, magnesium en tryptofaan. Er zijn verschillende manieren om de hoeveelheid serotonine te verhogen. Zo zorgt sporten voor een toename van verschillende neurotransmitters waaronder serotonine. Ook zonlicht kan onze serotonineaanmaak bevorderen. Dat verklaart deels de winterdepressie waarvan sommige mensen last hebben. Antidepressiva Doorgaans schrijft de huisarts of psychiater bij een zwaardere vorm van depressie een antidepressivum voor. De reguliere antidepressiva zijn grofweg in te delen in twee categorieën: de oudere ofwel klassieke antidepressiva en de modernere antidepressiva (ook wel genoemd de SSRI s). De eerste categorie wordt ondanks de modernere alternatieven nog veel voorgeschreven, niet alleen bij depressie maar bijvoorbeeld ook bij chronische zenuwpijn. Serotonine bepaalt onze stemming en kan op vele manieren worden beïnvloed Beide categorieën zorgen vooral voor een toename van de hoeveelheid serotonine in de hersenen. Alle reguliere antidepressiva werken niet op natuurlijke basis en geven vooral in de eerste twee weken van de therapie veel bijwerkingen, terwijl de werking pas intreedt na ongeveer zes weken. Vaak hebben patiënten last van vermoeidheid, misselijkheid, verminderd libido of eetlust. Dat is ook de reden waarom veel patiënten vroegtijdig stoppen met slikken. MEDISCH DOSSIER 62

63 DE APOTHEKER Natuurlijke alternatieven Patiënten vragen mij regelmatig of er geen natuurlijke middelen zijn tegen depressie of somberheid. Deze zijn er zeker. Bij milde vormen van depressie, zeker indien deze van tijdelijke aard zijn of zijn veroorzaakt door bijvoorbeeld het verlies van een dierbare kunnen natuurlijke supplementen uitkomst bieden en dat praktisch zonder bijwerkingen. Een van de bekendste voorbeelden is het sint-janskruid (Hypericum). Dit is een van de sterkst werkzame natuurlijke middelen met een antidepressief effect en ook dit kruid verhoogt het serotoninegehalte in de hersenen. Het nadeel van sint-janskruid is dat het veel interacties kan aangaan met andere geneesmiddelen, zoals bloedverdunners, maagzuurremmers, hartmedicatie en dergelijke bij gelijktijdig gebruik. Een goed alternatief dat minder wisselwerkingen geeft met overige medicatie is een Afrikaans kruid Griffonia, ofwel 5-HTP genaamd. 5-HTP is de directe voorloperstof van serotonine in de hersenen. 5-HTP wordt goed opgenomen door het lichaam en passeert gemakkelijk de bloedhersenbarrière waardoor het goed in de hersenen komt. Dit natuurproduct helpt tegen milde depressies, onder meer wanneer daarbij sprake is van onrust of geïrriteerdheid. Bij liefdesverdriet helpt 5-HTP om de eerste weken beter door te komen. Ook kan 5-HTP bij paniekaanvallen worden ingezet. 5-HTP zorgt voor een betere verzadiging na het eten en gaat eetbuien tegen. Ook saffraan wordt vaak als natuurlijk middel toegepast. Saffraan gaat wat minder interacties aan, maar is iets minder effectief bij depressie. Alle genoemde alternatieven werken doorgaans binnen enkele weken. Combinaties Combineer deze natuurlijke middelen nooit op eigen initiatief met reguliere antidepressiva; dat is niet zonder risico. Laat je goed adviseren op interacties wanneer je deze middelen wilt combineren met je reguliere medicatie. Stop nooit zomaar met je reguliere antidepressivum zonder overleg met je arts; dat is essentieel. Als je overweegt om natuurlijke alternatieven te proberen voordat je eventueel de stap maakt naar zwaardere middelen, aarzel dan niet om dit bespreekbaar te maken met je arts of behandelaar. Ook kun je hierover informatie inwinnen bij Vitamineapotheek.nl. We kunnen tevens voor je nagaan of er sprake is van eventuele interacties met je geneesmiddelgebruik. Han Siem is apotheker en werkzaam bij onder andere devitamineapotheek.nl. Hij is specialist op het gebied van interactie controle tussen het gebruik van reguliere geneesmiddelen en voedingssupplementen, een vakgebied waar nog weinig mee gedaan wordt in de huidige praktijk en geneeskunde. Han Siem is pionier op dit gebied en probeert een brug te slaan tussen beide werelden om een optimaal en veilig geneesmiddelgebruik te waarborgen in combinatie met voedingssuppletie. BRONNEN 1 Birdsall TC. 5-Hydroxytryptophan: a clinically-effective serotonin precursor. Altern Med Rev. 1998;3(4): Turner EH et al. Serotonin a la carte: supplementation with the serotonin precursor 5-hydroxytryptophan. Pharmacol Ther. 2006;109(3): Emanuele E et al. An open-label trial of L 5-hydroxytryptophan in subjects with romantic stress. Neuro Endocrinol Lett 2010;31(5): Uit: Medisch Dossier, september 2020 MEDISCH DOSSIER 63

64 NIEUWS VAN JUGLEN NIEUWS VAN JUGLEN Aluminium in onze voeding een ziekmaker? In de meeste huishoudens is wel een rol zilverfolie in de keuken te vinden. Met zilverfolie bedoelen we in feite aluminiumfolie. Veel mensen weten inmiddels dat aluminium en voedsel geen goede combinatie is, maar toch komt ons eten vaak in aanraking met dit metaal. Soms in de fabriek en soms gewoon thuis in de keuken. Is aluminium echt zo slecht of valt het allemaal wel mee? Wat is aluminium? Aluminium is een element dat in de scheikunde ook wel het symbool Al krijgt. Het behoort net als ijzer tot de metalen. In aluminium zit geen ijzer, waardoor het niet magnetisch werkt. Metalen hebben een glimmend uiterlijk en de vorm is door verhitting goed te manipuleren. Waarom is aluminium een probleem? Onderzoekers vermoeden dat regelmatige blootstelling aan aluminium onze gezondheid mogelijk schaadt. Er zijn aanwijzingen dat aluminium in de hersenen kan terechtkomen en daar hersenziektes zoals alzheimer kan aanjagen. 1,2,3 Ook zijn er studies die aluminium in verband brengen met ontstekingsprocessen in de darm met als mogelijk resultaat de ziekte van Crohn 4,5, hoewel andere studies weer geen link vaststellen. 6,7 Een studie onder ex-metaalgieters die hun leven lang met aluminium werkten, bracht aan het licht dat zij niet alleen hoge aluminiumniveaus in hun bloed hadden, ook scoorden zij duidelijk slechter op cognitieve- en geheugentesten. 8 Een recente review stelde vast dat aluminium mogelijk naast alzheimer ook andere neurologische klachten kan geven, zoals Multi Sclerose (MS) en de ziekte van Parkinson. 9 De onderzoekers raadden uit veiligheidsoverwegingen dan ook aan om direct contact met aluminium zoveel mogelijk te vermijden. Het Amerikaanse agentschap voor toxische stoffen heeft berekend dat de meeste mensen 7 tot 9 milligram aluminium per dag binnenkrijgen. 10 Het meeste krijgen we binnen via de voeding, maar hoe komt aluminium in onze voeding? Bronnen van aluminium in onze voeding Aluminiumfolie Aluminiumfolie is minder dan 0,2 mm dik, wat overeenkomt met de dikte van papier. Veel mensen bewaren hun voedsel in aluminiumfolie, maar het wordt ook gebruikt om groente te grillen in de oven of het dient als bescherming tegen het uitdrogen van voedsel in de oven. In de horeca wordt voedsel vaak verpakt in aluminium meegegeven om het afkoelen tegen te gaan. MEDISCH DOSSIER 64

65 NIEUWS VAN JUGLEN Aluminium verpakkingen Veel voedsel wordt verpakt in aluminium, denk hierbij aan koffie, chocolade, frisdrank, drinkpakken, chipszakken, soepzakken en knijpzakjes. Bij koffie en chips is het versmolten met plastic en heb je niet snel door dat er aluminium in zit. Bij frisdrank is de verpakking weliswaar van aluminium, maar zit er een plasticlaagje omheen, zodat vloeistof niet direct met het aluminium in contact komt. Een veelgebruikte drankverpakking is Tetra Pak, dat uit zes lagen bestaat waaronder plastic en aluminium. 11 Aluminium bewaarbakjes Veel kant-en-klaar-gerechten worden bewaard in aluminium bakjes. In veel gevallen is het aluminium voorzien van een kunststof laagje, zodat het voedsel er niet direct mee in aanraking komt. Soms ontbreekt dit laagje en dan kan er direct contact zijn tussen het aluminium en het voedsel. Koffiecupjes De laatste jaren zijn er steeds meer koffiecups van aluminium op de markt. Het begon met Nespresso, maar inmiddels zijn er ook steeds vaker alternatieven zoals de Dolce Gusto van Nestlé. Beide bevatten aluminium. Kookgerei Nog altijd koken sommige mensen in aluminium pannen. Het voordeel van aluminium is dat het heel licht is en daardoor goed hanteerbaar. Wanneer een aluminium pan voorzien is van een antiaanbaklaag, dan komt het voedsel niet met aluminium in aanraking, maar er zijn ook pannen zonder antiaanbaklaag, die volledig bestaan uit aluminium (vooral pannen voor tijdens het kamperen). Ook bestaan er thermosflessen, drinkflessen, spatels, pollepels en bestek van aluminium. MEDISCH DOSSIER 65

66 NIEUWS VAN JUGLEN Kan aluminium in ons voedsel lekken? Meerdere studies tonen aan dat aluminium in het voedsel kan lekken. 12,13 De mate waarin hangt af van de omstandigheden. Aluminium komt eerder vrij bij hogere temperaturen, zoals bij bakken het geval is. Ook de zuurgraad is van belang: zuur voedsel, zoals tomaten en rabarber, kunnen ervoor zorgen dat het aluminium sneller in het voedsel lekt. Het gebruik van zout is ook van invloed. Eén studie stelde vast dat het bereiden van rood vlees of kip in zilverfolie de hoeveelheid aluminium liet stijgen met 378 procent. 14 Vooral het koken in aluminium pannen zonder antiaanbaklaag kan ervoor zorgen dat dit metaal in het eten lekt. 15 Er zit van nature aluminium in ons eten Aluminium is een van de meest voorkomende metalen op onze aarde, waardoor het ook in ons voedsel zit. 16 Het komt in het water en zelfs in de lucht voor. Het zit in fruit, groenten, vlees, vis, granen en zuivelproducten. 17 Thee, paddenstoelen, spinazie en radijs hebben van nature de neiging om wat meer aluminium in zich op te nemen. 18,19 Aluminium blijkt in bewerkt en gemaksvoedsel in grotere hoeveelheden voor te komen. 20,21 Wat te doen? Inname is niet hetzelfde als opname. Het blijkt dat de biobeschikbaarheid van aluminium laag is in natuurlijk voedsel, omdat het dan gebonden is aan de natuurlijke matrix. 22 Een ander positief punt is dat het menselijk lichaam goed in staat is om aluminium af te voeren. 23,24,25 Ons lichaam kan kleine hoeveelheden aluminium dus prima ontgiften. 26 Als je het risico op een overdosis aluminium wilt verlagen, dan kun je aluminiumfolie het beste zo min mogelijk gebruiken. Weer ook aluminium pannen en kookgerei uit je keuken. Wanneer er wel met aluminium wordt gewerkt, is het verstandig om dit niet te combineren met zure voedingsmiddelen zoals tomaten(saus) en citroenen. Zuren kunnen het aluminium in het eten doen lekken. Gelukkig is onbewerkt eten dat je zelf thuis klaarmaakt doorgaans arm aan aluminium. 27 Groter risico voor kinderen De inname van een toxische stof moet altijd worden afgezet tegen de dosis per kilogram lichaamsgewicht. Dat is de reden dat zware metalen schadelijker zijn voor foetussen, baby s en jonge kinderen, dan voor volwassenen. 28 Bij een zwangerschapswens of wanneer er jonge kinderen in het gezin zijn, is het des te belangrijker om te kiezen voor niet-toxisch keukengerei. MEDISCH DOSSIER 66

67 NIEUWS VAN JUGLEN Enkele waarschuwingen Hoewel aluminium blikjes voor bier, frisdrank en conserven van binnen een beschermlaag bevatten, kan het aluminium toch vrijkomen in de inhoud wanneer het blikje beschadigd raakt. 29 Consumeer dus nooit de inhoud van beschadigde of ingedeukte blikjes. Ook is het onverstandig om calciumcitraat in te nemen bij het slikken van medicijnen zoals maagzuurremmers, omdat dit voor een verhoogde opname van aluminium kan zorgen. 30 Sommige maagzuuremmers bevatten aluminium. 31 Tegelijk innemen is daarom niet handig; je kunt er dan beter flink wat tijd tussen laten of kiezen voor andere vormen van calcium, zoals calciumcarbonaat. Conclusie Volgens de huidige stand van zaken in de medische literatuur zal incidenteel contact met aluminium niet snel tot gezondheidsproblemen leiden. Dagelijkse inname van aluminium kan echter op termijn wel een gezondheidsrisico inhouden en daarom kun je dit beter tot het minimum beperken. Het is veiliger om voedsel te bewaren in andere materialen zoals glas, of RVS. Juglen Zwaan is spreker en schrijver over voeding en gezondheid. Dit artikel verscheen eerder als nieuwsbrief. Wil je ook de nieuwsbrief van Juglen Zwaan ontvangen? Meld je aan op ahealthylife.nl/nieuwsbrief BRONNEN 1 J Alzheimers Dis. 2011;23(4): BMC Geriatr Oct 12;16(1):175 3 Can J Physiol Pharmacol Aug;62(8): Mucosal Immunol May;7(3): Lupus Feb;21(2): Dig Liver Dis Mar;44(3): Am J Epidemiol Nov 1;168(9): Neurotoxicology Dec;23(6): Regul Toxicol Pharmacol Feb;33(1): Int. J. Electrochem. Sci. 2012;7: Meat Sci Dec;74(4): Bull Environ Contam Toxicol Jan;58(1): Commun Integr Biol Nov;6(6):e The EFSA Journal. 2008;754: Plant and Soil. 1955;6: Coordination Chemistry Reviews June;228(2): Food Addit Contam Mar;22(3): Food Sci Nutr Jul; 2(4): The Lancet June; 339(8807): Biol Trace Elem Res Jun;57(3): Food Chem Toxicol Aug;21(4): Regul Toxicol Pharmacol Feb;33(1): J Toxicol Environ Health B Crit Rev. 2007;10 Suppl 1(Suppl 1): Ciba Found Symp. 1992;169:26-35; discussion Int J Environ Res Public Health Feb; 12(2): Sci Total Environ Nov 1;405(1-3): AJKD June;17(6); Uit: Medisch Dossier, oktober 2020 MEDISCH DOSSIER 67

68 REPORTAGE ruisen van ezondheid Waterstofgas heeft allerlei voordelen voor de gezondheid, blijkt uit veelbelovend onderzoek. Na een hartinfarct kan het de schade aan je hart genezen en bij diabetes heb je veel minder insuline nodig. Celeste McGovern doet verslag MEDISCH DOSSIER 68

69 REPORTAGE Het is het kleinste molecuul op aarde en het meest voorkomende in het heelal: waterstofgas (of H 2 ) bestaat uit twee atomen waterstof. Het is het lichtste atoom dat er is. We kennen het als brandstof voor raketten en het is berucht door de Hindenburg-ramp in Daarbij vloog de gelekte waterstof van een zeppelin in brand. Waterstof is bezig aan een comeback als een veelbelovende schone brandstof voor de toekomst. De afgelopen tien jaar is er veel onderzoek gedaan naar het effect van waterstofgas op onze gezondheid. Honderden studies wijzen erop dat het kan helpen bij vele aandoeningen: van alzheimer tot gewrichtsontsteking, en van kanker tot stemmingsstoornissen. In 2019 werd de opzienbarende ontdekking HONDERDEN STUDIES WIJZEN EROP DAT HET KAN HELPEN BIJ VELE AANDOENINGEN: VAN ALZHEIMER TOT GEWRICHTS- ONTSTEKING, EN VAN KANKER TOT STEMMINGS- STOORNISSEN gedaan dat dit gas schade aan het hart kan genezen na bijvoorbeeld een hartinfarct. Er zijn duizenden mensen die zweren bij de heilzame effecten van waterstof en bereid zijn daarvoor te betalen. Er kwamen allerlei waterstofproducten op de markt, zoals waterflessen, bruistabletten en machines om waterstof uit water te halen. In Japan is zelfs een hele bedrijfstak ontstaan rond waterstof: anti-verouderings- en schoonheidsproducten op waterstofbasis en apparaten om waterstof te genereren. Er zijn spa s waar waterstof uit de kraan komt, waar ze waterstofbaden, -schuim en -crèmes aanbieden. Waterstof is in Japan een heel normaal woord. Het Japanse ministerie voor Gezondheid heeft waterstofgas goedgekeurd als nieuwe medische behandeling voor patiënten na een hartinfarct. Als het nieuwe onderzoek in de klinische praktijk wordt bevestigd, komt er binnenkort in Japanse ziekenhuizen waterstofgas uit de muur, worden ambulances er standaard mee uitgerust en komt het zelfs beschikbaar voor thuisgebruik. Er zijn inmiddels meer dan 1500 studies die de therapeutische voordelen van moleculaire waterstof aantonen, zegt Tyler LeBaron. Hij heeft het Molecular Hydrogen Insitute opgericht, een non-profitorganisatie. Er is bewijs voor de werkzaamheid bij 170 verschillende dierlijke en menselijke modellen van ziekten. De meeste van die studies zijn in de afgelopen 12 jaar gepubliceerd, dus dat belooft wat. Toen LeBaron biochemie studeerde, ontdekte hij de gezondheidsaspecten van waterstof. Dat kwam door de publicatie van een baanbrekende studie in 2007, die de aanzet vormde voor de vele nieuwe onderzoeken. In die opzienbarende studie liet een groep Japanse onderzoekers zien dat waterstofgas hersenschade voorkomt bij een rattenmodel van een beroerte. Doordat waterstofgas zo klein is, kan het snel door membranen heendringen, ook door de bloed-hersenbarrière. En als het daar de beschadigde cellen bereikt, fungeert het als een selectieve antioxidant. Hoewel waterstof zelf technisch gezien geen antioxidant is, ontdekten de onderzoekers dat het antioxidante activiteit teweegbrengt die zich specifiek op giftige vrije radicalen richt. Ondertussen worden andere vrije radicalen, die nuttige functies vervullen in het lichaam, met rust gelaten. 1 MEDISCH DOSSIER 69

70 REPORTAGE Waterstofrijk water stimuleert de stofwisseling en gaat oxidatieve stress tegen Toen 20 patiënten met het metaboolsyndroom 8 weken lang waterstofrijk water dronken, namen hun merkstoffen voor oxidatieve stress met 43 procent af, terwijl hun merkstoffen voor diabetes en het risico op hartziekte (glucosetolerantie en cholesterolwaarden) significant verbeterden. 43% Onderzoek in een stroomversnelling Oxidatieve stress (door uvstraling, blootstelling aan vervuiling en zelfs normale lichaamsprocessen) beschadigt de cellen en speelt een rol bij de veroudering en bij de meeste ziekten, zoals kanker en hart- en vaatziekten. Daardoor bracht het Japanse artikel het onderzoek naar waterstofgas in een stroomversnelling. Talloze studies hebben sindsdien aangetoond dat waterstofgas (geïnhaleerd of opgelost in water om waterstofrijk water te creëren) oxidatieve stress vermindert en de elektronenbalans in de cellen herstelt (reductie en oxidatie: samen redox ). En dat zorgt voor de brede therapeutische mogelijkheden van waterstofgas. Klinische trials hebben de oorspronkelijke Japanse bevindingen bevestigd. In een kleine open-labelstudie (het tegenovergestelde van een dubbelblinde studie: zowel de deelnemers als de onderzoekers weten wie het onderzochte middel krijgt) kregen 20 patiënten die mogelijk het metaboolsyndroom hadden (een aandoening die vaak voorafgaat aan diabetes type 2) 8 weken lang dagelijks 1,5 tot 2 liter waterstofrijk water te drinken. De merkstoffen voor oxidatieve stress in hun urine namen met 43 procent af. Ook hun cholesterol-waarden en glucosetolerantie verbeterden. 2 Een neveneffect van het tegengaan van oxidatie is dat waterstofgas ook ontstekingsremmend werkt. De ontdekking over dit smaak- en reukloze, niet-giftige gas die misschien wel het meeste opzien baarde, is dat het het vermogen heeft om de genexpressie te reguleren. Dat bleek in een studie met ratten: al na vier weken waterstofrijk water drinken, was in hun lever een upregulatie van 548 genen en downregulatie van 695 genen te zien. De upregulatie was onder andere bij genen die eiwitten coderen die de oxidatie en reductie beïnvloeden. 3 Dat kan de antioxidante effecten van H 2 verklaren, zonder dat je onterecht hoeft te stellen dat H 2 een rechtstreeks antioxidante werking heeft, zegt Garth Nicolson. Hij is biochemicus, is vooral bekend door zijn baanbrekende onderzoek naar celmembranen en heeft het Institute for Molecular Medicine in Californië opgericht. Het zal even tijd kosten om de veranderingen in de genregulatie na te gaan, want veel genen coderen eiwitten waarvan we de functies niet kennen. Maar binnenkort hebben we een goed idee hoe H 2 [bij mensen] werkt. LeBaron voegt daaraan toe: Dit resultaat kan verklaren waarom sommige effecten van waterstofgas lang na blootstelling eraan blijven bestaan. MEDISCH DOSSIER 70

71 REPORTAGE Waterstof in je darmen Afhankelijk van wat je eet en welke bacteriën er in je darmen aanwezig zijn, fermenteren microorganismen, zoals de Escherichia coli, vezels en produceren zo dagelijks liters waterstofgas. Uit onderzoek blijkt dat dit inwendige waterstofgas in staat is oxidatie en ontsteking te bestrijden en ziekte te voorkomen, net zoals kunstmatig geproduceerd waterstofgas dat volgens onderzoek kan. Waterstofgas-producerende bacteriën kunnen bijvoorbeeld leverontsteking (hepatitis) onderdrukken. 1 Antibiotica kunnen deze waterstof-producerende bacteriën vernietigen. De afwezigheid van deze inwendige waterstof kan verklaren waarom sommige mensen een infectie oplopen en andere niet. Uit een onderzoek bleek dat de productie van waterstofgas in de darmen van parkinsonpatiënten twee keer zo laag was vergeleken met de controlegroep. 2 Talloze studies proberen te achterhalen welke micro-organismen patiënten met deze ziekte missen of waarvan ze er juist te veel hebben. 3 Eén theorie is dat een gebrek aan waterstof-producerende bacteriën (en daardoor een gebrek aan waterstofgas) een rol speelt bij parkinson. 4 BRONNEN 1 Biochem Biophys Res Commun, 2009; 386: PLoS One, 2015; 10: e Front Neurol, 2019; 10: Trends Endocrinol Metab, 2018; 29: ALS HET ONDERZOEK IN DE KLINISCHE PRAKTIJK WORDT BEVESTIGD, KOMT ER IN JAPAN BINNENKORT WATERSTOFGAS UIT DE MUUR IN HET ZIEKENHUIS, WORDEN AMBULANCES ER STANDAARD MEE UITGERUST EN KOMT HET ZELFS BESCHIKBAAR VOOR THUISGEBRUIK Waterstof na een hartinfarct Het is niet zo vreemd dat er veel onderzoek is gedaan naar de toepassing van waterstof om hart- en vaatziekten te behandelen. Als je wilt voorkomen dat het hart van vorm verandert en zijn functie verliest, wat tot hartfalen leidt, is het cruciaal om na een hartinfarct het gebied met beschadigd hartweefsel te verkleinen. Twee Japanse wetenschappers, Shigeo Ohta van de Nippon Medical School in Tokyo en Masafumi Kitakaze van het National Cerebral and Cardiovascular Center in Osaka, begonnen met experimenten bij ratten en honden. Daaruit bleek dat inhalatie met waterstofgas met een concentratie van 1-4 procent de schade na een hartinfarct en de afmetingen van het dode hartweefsel beperkten. 4 Gewapend met het bewijs voor betere resultaten bij dieren en voor de veiligheid van waterstof begonnen de onderzoekers met trials bij mensen. Ze gaven een mengsel van 1,3 procent waterstof, zuurstof en stikstof aan ziekenhuispatiënten met een hartinfarct. In eerste instantie bleek, tot hun teleurstelling, dat het gebied met beschadigd hart- weefsel direct na een hartinfarct niet kleiner werd. Maar op MRI-scans na 1 week en na 6 maanden was te zien dat het gas de langetermijnschade door het hartinfarct significant had verminderd. 5 Recente studies laten ook zien dat waterstofgas beter werkt dan alleen de standaardkoeling om neurologische schade na een hartinfarct te voorkomen, althans bij diermodellen. 6 In 2017 is in meerdere Japanse centra gestart met een klinische trial bij patiënten die buiten het ziekenhuis een hartinfarct hebben gehad om te kijken of waterstofgas bij mensen hetzelfde effect heeft. 7 MEDISCH DOSSIER 71

72 REPORTAGE Patiëntenverhaal: Ik noem het een medicijn Yvonne Petty (55) uit de Amerikaanse staat Indiana gebruikte al bijna 30 jaar insuline. Op haar 21 e was ze bij een auto-ongeluk met volle kracht tegen het stuur gekomen. Mijn alvleesklier was doormidden gescheurd, vertelt ze. De artsen probeerden haar insulineproducerende orgaan nog te redden, maar het was onherstelbaar beschadigd. Ze verloor ook een nier en haar galblaas. Haar lichaam was niet meer Gewoon water helpt ook om pieken in je bloedsuiker te voorkomen in staat voldoende insuline aan te maken en daarom kreeg ze de diagnose diabetes type 1. Haar toestand leek precies op die van diabeten met een verstoorde insulineproductie en minder op diabetes type 2, waarbij er sprake is van een overproductie van insuline, wat leidt tot insulineresistentie. Op haar 50 e kreeg Yvonne plotseling last van overgewicht: ze woog ruim 72 kg, wat veel is voor iemand van 1.60 m. Ze begon intensief te sporten en ging twee uur per dag fietsen. Ook zette ze zichzelf op een streng ketogeen dieet (weinig koolhydraten en eiwitten, veel vetten). Ze viel flink af en woog nog maar 54 kg, maar ze voelde zich nog steeds doodmoe. De dagelijkse 6 à 12 eenheden insuline die ze gebruikte, konden daar niets aan veranderen. Vier jaar geleden stuitte ze toevallig op een YouTube-filmpje over waterstof. Ze las er meer over en besloot tabletten te kopen om gehydrogeneerd water te maken: magnesiumtabletten die je in een glas water oplost, waardoor H 2 -gas vrijkomt. Het werkte. Ik voelde mijn bloedsuiker soms dalen. Ik wist dat er iets gebeurde, maar het was onvoorspelbaar, herinnert ze zich. Toen ze in juli 2018 geld cadeau kreeg, ging ze zich te buiten aan een waterstof-generator: een apparaat dat water verrijkt met waterstofgas. Ik sta gewoon versteld dat het net zo werkt als insuline, zegt ze. Ik noem het een medicijn, want het heeft dezelfde uitwerking als insuline. Dat zie ik op mijn glucosemeter gebeuren. Yvonne zegt dat ze waterstofrijk water nog nooit getest heeft bij iets met veel koolhydraten, bijvoorbeeld een donut. Maar ze heeft wel geëxperimenteerd met het apparaat. Dan dronk ze bijvoorbeeld koffie met veel suiker en zag ze haar bloedsuiker van 5,5 naar 11,1 mmol/l gaan. En als ze dan de vijf glazen waterstofrijk water dronk, zakte hij weer naar 5,8. Normaal gesproken heb ik daar 3 eenheden insuline voor nodig. Hoewel ze haar apparaat ook voor waterstofgas kan gebruiken, heeft ze door experimenteren ontdekt dat water drinken effectiever is en handiger. Ze hoeft veel minder insuline te injecteren en gebruikt het alleen nog als ze erg van haar dieet afwijkt. Gewoon water helpt ook om pieken in je bloedsuiker te voorkomen. Uit onderzoek blijkt dat uitdroging de bloedsuikerregulatie bij patiënten met diabetes type 2 ontregelt. 1 Maar Yvonne is een diabeet met dertig jaar ervaring en ze is ervan overtuigd dat het effect dat ze ervaart veel verder gaat dan gewone hydratatie. Het is me wel gebeurd dat ik ging trillen door een te lage bloedsuiker, omdat ik te veel waterstofrijk water had gedronken, zegt ze. Zo sterk is het dus. BRONNEN 1 Nutr R es, 2017; 43: MEDISCH DOSSIER 72

73 REPORTAGE Eerste resultaten bij kanker veelbelovend Toen onderzoekers alle literatuur over waterstof-therapie bij kankerpatiënten analyseerden, ontdekten ze dat de lichamelijke toestand van maar liefst 40 procent van hen verbeterde. Met name van longkankerpatiënten: bij 75 procent van hen daalde de activiteit van de ziekte, gemeten aan de hand van merkstoffen in hun bloed. 75% 40% Waterstof bij een beroerte deling met het medicijn edaravone intraveneus (in een ader) gedurende zeven dagen. Japanse onderzoekers meldden in 2017 dat naast de werking van waterstof na een hartinfarct, het ook de resultaten verbeterde na een beroerte. In een voorlopige studie selecteerden ze 50 patiënten die een beroerte hadden doorgemaakt. De helft van hen kreeg een behandeling met waterstof: tweemaal daags inhaleerden ze en uur lang waterstofgas 3 procent. De andere helft kreeg de standaardbehan- De waterstofgroep scoorde significant beter: ze hadden minder hersenschade en reageerden beter op fysiotherapie. 8 Waterstof bij hersenafwijkingen In talloze andere studies is melding gemaakt van de voordelen van waterstof bij experimentele modellen van hersentrauma, 9 bloeding in de hersenen 10 en hersenschade door medicatie. 11 Het lijkt erop dat de effecten zich niet beperken tot dit soort directe, lichamelijke hersenschade, maar ook gelden voor hersenproblemen die met de ontwikkeling of ouderdom te maken hebben. In 2018 bleek uit een studie dat waterstofrijk water autisme-achtig gedrag bij muizen significant verminderde en ook ontstekingsmarkers in het bloed verlaagde. 12 Uit een studie met menselijke vrijwilligers bleek dat het drinken van waterstofrijk water angst verminderde en de autonome functies (zoals hartslag en bloeddruk) verbeterde. Ook ontdekten Nicolson en zijn collega s dat moleculaire waterstof de synthese van glutathion in hersencellen verbeterde. Glutathion is een belangrijke antioxidant die cellen beschermt tegen leeftijdgerelateerde oxidatieve schade. 13 In een voorlopige studie uit 2013 kregen parkinsonpatiënten 48 weken lang waterstofrijk water te drinken. Ze bleken gemiddeld beter te presteren dan degenen in de controlegroep die gewoon water dronken: zij waren achteruitgegaan. 14 Maar een grotere follow-upstudie in Japan, die langer duurde, ontdekte weliswaar geen nadelen van het drinken van waterstofrijk water, maar ook geen voordelen. 15 Toch zetten enkele wetenschappers het onderzoek naar waterstofrijk water bij parkinsonpatiënten voort, vanwege de bemoedigende resultaten bij dieren. 16 In een video uit een van die studies is een rat te zien die een neurotoxische stof geïnjecteerd krijgt om parkinson na te bootsen. Hij heeft sterke verlammingsverschijnselen en een verstoorde motoriek. Een andere rat die dezelfde stof kreeg en behandeld wordt met waterstof, lijkt normaal te bewegen. 17 Op een andere anekdotische video zien we een Maleisische man van 72 jaar met ernstige parkinsontremoren. Zijn tremoren worden minder hevig en verdwijnen uiteindelijk als hij twee uur lang een mengsel met waterstofgas inhaleert. 18 MEDISCH DOSSIER 73

74 REPORTAGE Mijn symptomen verdwenen Irene Phillips is een osteopaat uit Londen die jarenlang in onwetendheid verkeerde over de oorzaak van haar hevige pijn en spierzwakte. In 2015 ontdekten de artsen dat ze central core disease (CDC) had: een zeer zeldzame spierziekte waardoor mensen een verlaagde spierspanning hebben. Ze kreeg te horen dat ze uiteindelijk in een rolstoel zou belanden. Ze liet overal in huis leuningen installeren en zette op beide verdiepingen een rollator om makkelijker te kunnen lopen. Maar in datzelfde jaar ontmoette ze de therapeut Jan Beute uit Ierland, die haar attendeerde op waterstofrijk water. Hij maakte een machine voor haar zodat ze thuis, met een speciaal poeder, haar eigen water kon produceren. Inmiddels zijn mijn symptomen volledig verdwenen. Ik heb helemaal geen pijn meer, vertelt Irene. Ze heeft haar eigen waterstofapparaat aangeschaft, waarmee ze gas of water kan maken. En sinds kort behandelt ze in haar praktijk ook patiënten met het water. Dat doet ze uitwendig om pijn te verlichten en dat lijkt volgens Irene effect te hebben. Een aantal studies bij dieren laat soortgelijke positieve resultaten zien voor het toedienen van moleculaire waterstof als therapie bij de ziekte van Alzheimer. 19 Dat heeft ertoe geleid dat er nu een aantal klinische trials loopt waarvan de eerste resultaten bij mensen met mci (mild cognitive impairment, een voorstadium van alzheimer) veelbelovend zijn. 20 STEEDS MEER BEWIJS LIJKT EROP TE WIJZEN DAT WATERSTOF BREDE TOEPASSINGS- MOGELIJKHEDEN HEEFT IN KLINISCHE BEHANDELINGEN Waterstof bij kanker Een van de nieuwste onderzoeksterreinen voor waterstof is het behandelen van kanker. Al in 1975 bleek dat muizen die in een hyperbare ruimte (waar de druk hoger is dan daarbuiten) aan een hoge concentratie waterstofgas (97,5 procent) werden blootgesteld, een opvallende afname van huidtumoren hadden. 21 Maar aangezien het niet eenvoudig is om hoge concentraties waterstof onder hoge druk te leveren, is die methode niet verder onderzocht. Tót in 2007 het baanbrekende nieuws kwam dat waterstofgas bescherming bood na een beroerte. Een Chinees onderzoek uit 2019 keek naar de voortgang van 82 patiënten met gevorderde kanker (stadia III en IV). Een aantal patiënten meldde na vier weken waterstofinhalatie significante verbeteringen in vermoeidheid, slapeloosheid, gebrek aan eetlust en pijn. Meer dan 40 procent had een betere lichamelijke toestand en 75 procent van de longkankerpatiënten had betere bloeduitslagen die met de ernst van de ziekte samenhingen. 22 Een ander verslag uit 2019 beschrijft de casus van een 72-jarige Chinese met galblaaskanker. De kanker was uitgezaaid naar haar lever, lymfeklieren, alvleesklier en dunne darm, ondanks een operatie en de behandeling met chemotherapie. Ze weigerde verdere behandelingen en begon in plaats daarvan met dagelijkse waterstofinhalatie. Drie maanden na de start van de waterstoftherapie waren, volgens het verslag, de tumoren langzaam in omvang verminderd, de tumormarkers in haar bloed waren weer normaal en de patiënt kon haar gewone leven weer oppakken. Ze is in elk geval meer dan vier maanden stabiel gebleven, tot aan de publicatie van het casusverslag. 23 MEDISCH DOSSIER 74

75 REPORTAGE Het onderzoek naar waterstof als therapie bij kanker is nog maar net begonnen. Zoals een recente literatuurstudie in Frontiers Oncology concludeert: Er is steeds meer bewijs waaruit blijkt dat waterstofgas ofwel de bijwerkingen van conventionele cytostatica kan verlichten, of de groei remt van kankercellen en xenotransplantaten [menselijke tumorcellen bij een dier geïmplanteerd], wat erop lijkt te wijzen dat het brede toepassingsmogelijkheden heeft in klinische behandelingen. 24 Waterstof bij diabetes Een van de onderwerpen die intensief wordt onderzocht, is de invloed van waterstofgas op de stofwisseling en op stofwisselingsziekten, zoals prediabetes en diabetes. Andere studies gaan in op de invloed van waterstofgas op obesitas, insulineresistentie en andere ziekten. Op celniveau, zo ontdekten Nicolson en zijn collega s, stimuleert gehydrogeneerd water het signaleringssysteem van insuline door de receptoren op de celmembraan te activeren. Een studie uit 2018 beschrijft hoe bij muizen met diabetes type 2 die een onderhuidse injectie met waterstofgas krijgen, de glucosetolerantie, insulinegevoeligheid en triglyceridewaarden verbeterden. Daarnaast vertoonden ze een significante vermindering in merkstoffen van nierziekte die samenhangt met diabetes. 25 Pas op wat je koopt Over het drinken van gewoon waterstofrijk water is nooit gemeld dat het gevaarlijk kan zijn. Bij een concentratie van minder dan 4 procent is waterstofgas niet ontvlambaar. Bovendien zijn er geen bijwerkingen gemeld. Het wordt al tientallen jaren door diepzeeduikers gebruikt, het bindt niet met zuurstof, hemoglobine of andere biologische moleculen en het heeft geen invloed op de bloeddruk. Je kunt geen te hoge dosering nemen bij moleculaire waterstof. Want als je bloed verzadigd is, adem je de overtollige waterstof gewoon weer uit. En je bloedwaarden voor waterstof dalen al snel nadat je stopt met inhalatie. Toch zijn er een paar dingen waarop je moet letten (problemen die grotendeels zijn opgelost met de nieuwste technieken): Wees voorzichtig met flessen en systemen, want als ze aluminiumhydroxide of andere metalen bevatten, kunnen die vrijkomen tijdens het productieproces. Die stoffen moet je vermijden, want aluminium is een neurotoxische stof. Gebruik ook geen water dat verpakt is in aluminium drinkzakken. Want ook daar ligt een bron van metaalvergiftiging. Aluminium voorkomt dat het waterstofgas aan het water ontsnapt, wat het anders snel doet (ongeveer binnen 1 uur). Daarom zijn aluminium verpakkingen zo populair om waterstofrijk water in te maken en uit te drinken. Wantrouw producten als het water naar zwembadwater ruikt. In sommige waterflessen blijkt ozongas en chloor vrij te komen: dat zijn allebei potentieel schadelijke gassen. Soms blijkt het water daardoor naar zwembadwater te gaan ruiken en als je het test, blijkt het inderdaad chloor te bevatten. Koop producten die PEM (Proton Exchange Membrane-electrolysis) op het etiket hebben staan. Dat betekent dat het water gefilterd wordt waardoor chloor, ozon en andere gassen, behalve waterstof, uit het water worden verwijderd. MEDISCH DOSSIER 75

76 REPORTAGE In een studie uit 2013 bleek bovendien dat waterstof de glucose-opname door spierweefsel verbeterde bij een muismodel van diabetes type Wildgroei DE ENORME GROEI VAN DE WATERSTOFMARKT MAAKT DAT PRODUCTEN GOEDKOPER WORDEN EN DAT DE TECHNOLOGIE BETER WORDT De Britse osteopaat Irene Phillips is een van de koplopers in het Verenigd Koninkrijk als het gaat om waterstoftherapie. In de westerse wereld staat die nog in de kinderschoenen. Tyler LeBaron noemt de wildgroei aan apparaten en waterflessen waarmee de markt overspoeld wordt een wild, wild West. Online zijn er tientallen waterflessen te koop of machines die waterstofgas produceren en waarvoor je duizenden euro s betaalt. Er zijn vele nieuwe toepassingen van waterstofgas en gehydrogeneerd water. Nieuwe toedieningssystemen die veel voordeliger zijn, zijn in ontwikkeling. En het onderzoek naar de mogelijke toepassingen voor de gezondheid en om veroudering tegen te gaan, breidt zich snel uit, zegt Nicolson, die onderzoek doet naar veroudering. Net als bij de meeste nieuwe dingen komt er ook oplichting voor. De Amerikaanse televisiezender CNBC meldde dat meer dan tien mensen waren overgehaald om leningen van duizenden dollars af te sluiten om dure waterstofmachines te kopen van een bedrijf genaamd Trussi. Het bedrijf maakte hen wijs dat ze meededen aan een onderzoek en dat ze elke maand geld zouden krijgen voor hun deelname. Ze werden niet betaald en de machines werkten niet. 27 De enorme groei van de waterstofmarkt maakt dat producten goedkoper worden en dat de technologie beter wordt. Maar er zijn geen richtlijnen voor wat je moet kopen, hoeveel waterstof je moet gebruiken en hoe vaak. Wat is beter: water of gas? Is een hogere dosis beter? Is een constante flow het beste of lage, gepulseerde doseringen? We weten het antwoord nog niet. Ohta s team ontdekte dat voor de behandeling van parkinson gepulseerde doseringen waterstofgas (met tussenpozen) effectiever waren dan voortdurende behandeling, maar dat het drinken van water nog beter was. 28 Ohta legt dit uit in een interview met LeBaron voor de Molecular Hydrogen Foundation: het verschil kan komen doordat waterstof werkt als een regulator van genen. Daarbij verstuurt het een signaal als een alarm dat afgaat. Dat doet het liever met tussenpozen dan constant, zodat cellen er niet aan gewend raken. 29 Verder hangt veel af van het water dat je in het systeem stopt, zegt Mark Kent. Hoe zuiverder het water waarmee je begint, hoe beter. Midden in de jungle aan producten en beweringen staat één ding als een paal boven water: er is een veelbelovend wondermiddel in aantocht dat simpelweg uit gas bestaat. BRONNEN: Tyler LeBaron, Molecular Hydrogen Institute: BRONNEN 1 Nat Med, 2007: 13; J Clin Biochem Nutr, 2010; 46: Biosci Biotechnol Biochem, 2011; 75: Biochem Biophys Res Commun, 2008; 373: 30 5; Cardiovasc Drugs Ther, 2012; 26: Circ J, 2017; 81: Shock, 2016; 46: 312 8, JACC Basic Transl Sci, 2019; 4: Trials, 2017; 18: J Stroke Cerebrovasc Dis, 2017; 26: J Surg Res, 2012; 178: e9 e16 10 Med Gas Res, 2019; 9: Front Pharmacol, 2019; 10: Front Behav Neurosci, 2018; 12: Med Gas Res, 2017; 7: ; J Am Food Nutr, 2018; 6: Mov Disord, 2013; 28: Mov Disord, 2018; 33: PLoS One, 2009; 4: e7247; Med Gas Res, 2012; 2: Lee KY, 2 Hydrogen Water Helps Parkinson s Disease Clinical Studies com/watch?v=k5msthkpkug 18 Osmio Water, Hydroxy Case Study - Parkinson s Z3lan12YsI 19 Med Gas Res, 2018; 8: Curr Alzheimer Res, 2018; 15: Science, 1975; 190: Med Gas Res, 2019; 9: World J Clin Cases, 2019; 7: Front Oncol, 2019; 9: Am J Food Nutr, 2016; 4: 161 8; J Diabetes Investig, 2018; 9: PLoS One, 2013; 8: e CNBC, Sep Med Gas Res, 2012; 2: videos Uit: Medisch Dossier, november 2020 MEDISCH DOSSIER 76

77 FOCUS De bodems onder je gezondheid Rineke Dijkinga is opgeleid als natuur- en orthomoleculair therapeut en auteur van meerdere boeken. De opbrengst van haar boeken investeerden haar man en zij in een paar hectare landbouwgrond met als doel om terugkeer naar een gezonde bodem en optimale biodiversiteit te bewerkstelligen. Sinds ze nauwer betrokken is bij de landbouw ontdekt ze steeds meer analogieën tussen bodemgezondheid en onze eigen gezondheid. MEDISCH DOSSIER 77

78 FOCUS De primaire functie van onze darmen is onze spijsvertering. Een gezonde darm bevat daarnaast een enorme verzameling virussen, bacteriën, schimmels, parasieten etcetera. Zo n anderhalve kilo verschillende (potentieel gezonde, maar ook ziekmakende) micro-organismen leven in harmonie samen in de darm van een gezond mens en bewaken diens gezondheid minutieus: zo n 80 tot 90 procent van ons immuunsysteem zit in onze darmen. Een gezonde darm is bovendien de spil van onze breinvitaliteit. Onze darmen communiceren 24/7 met ons brein: via immuun-boodschapperstoffen, neurotransmitters, korteketenvetzuren enzovoort. Zo hebben onze darmen een enorme vinger in de pap als het gaat om eetgedrag, stemming, emoties en denkvermogen. Alles wat leeft heeft energie nodig Idealiter eten we gezond, onbewerkt voedsel (met volop voedingsstoffen - vezels en beschermende stoffen -, vitaliteit en variatie) dat van een gezonde bodem komt. Vanuit de biologische en biologisch-dynamische landbouw betekent dit dat voeding de tijd heeft gehad om natuurlijk te groeien en veerkrachtig te worden. Veerkrachtig voedsel met volop regeneratiekracht/herstelkracht geeft logischerwijs deze kwaliteit door aan degene die het eet. Een beroemd voorbeeld is de doorgesneden biologisch-dynamische komkommer die weer aan elkaar groeit als je de helften weer samenvoegt. De reguliere komkommer verrot. 1 En het betekent ook dat ons eten op een gezonde manier wordt bewaard en verwerkt voor het op ons OF VOEDSEL WERKELIJK GEZOND UITPAKT IN ONS LICHAAM IS OOK AFHANKELIJK VAN WAT ONS ETEN HEEFT GEGETEN bord belandt. Na consumptie, wordt het minutieus verwerkt in onze spijsvertering. De verwerking en opname van deze wezenlijke voedingsstoffen worden sterk bepaald door de gezondheid van onze darmen en spijsvertering. Vanuit onze darmen worden de bruikbare voedings-stoffen opgenomen en omgezet in energie voor ons lichaam en brein. Ons gezonde muesli-ontbijtje krijgt pas werkelijke voedingswaarde voor je lijf als alle radertjes in dit proces kloppen. Of, de oude geneesheren citerend: Niet wat je eet, maar wat je verteert komt je ten goede. De bodem Vanwege de snelle groei van de wereldbevolking moet er steeds intensiever en efficiënter voedsel geproduceerd worden, zegt de moderne, industriële landbouw. De oorspronkelijke, biologische landbouw heeft andere opvattingen. Nederland zou binnen een jaar kelderen wat betreft landbouwopbrengsten als we zouden stoppen met kunstmest en bestrijdingsmiddelen. De veerkracht en vitaliteit van onze gewassen en bodem is zo verslechterd dat we alleen nog met flink veel chemische infusen voedsel kunnen produceren. Ongemerkt is ons voedsel sinds de Tweede Wereldoorlog tussen de 50 en 80 procent minder aan voedingsstoffen gaan bevatten. 2,3,4 De bodem is uitgeput, verarmd en niet meer vitaal. ILLUSTRATIE: MARTIJN VAN DER VOO MEDISCH DOSSIER 78

79 FOCUS Wij zijn ook wat ons eten at Of voedsel werkelijk gezond uitpakt in ons lichaam is niet alleen afhankelijk van de kwaliteit van onze darmen en spijsvertering, maar ook afhankelijk van wat ons eten heeft gegeten. De plantaardige of dierlijke voedingsmiddelen op ons bord hebben voedingsstoffen gegeten die de bodem, direct of indirect, aan ze geleverd heeft. Een WILLEN WE AAN WERKELIJKE GEZONDHEID WERKEN, DAN ZULLEN WE TERUG MOETEN NAAR DE BODEMS ONDER ONZE GEZONDHEID derde van de grond wereldwijd is volgens de Global Land Outlook zo ernstig gedegradeerd dat het risico bestaat dat de bodem weldra niet meer in staat is om ons voedsel te schenken. 5 Laat staan vitaal voedsel. De ingeslagen weg naar voedselzekerheid lijkt er eentje te worden waarin we afstevenen op voedselonzekerheid. De boer als apotheker van de toekomst Voeding en leefstijl zijn hot. Wat zijn we er, gelukkig maar, druk mee. Niet zo vreemd want er is grote winst te behalen: een gezonde voeding en leefstijl staan volgens emeritus hoogleraar Frits Muskiet voor 90 tot 95 procent in relatie met onze gezondheid. 6 De huidige interesse in een gezonde voeding en leefstijl krijgt logischerwijs nog meer impact als we hierin de fase gaan betrekken vóórdat het voedsel op ons bord ligt. Die fase bepaalt namelijk mede óf en hóe voeding in ons lichaam zijn positieve uitwerking kan hebben. Misschien is de spreuk betaal de boer in plaats van de dokter meer waar dan ooit. Waar de industriële landbouw vooral gericht is op opbrengst per hectare zou het logisch zijn dat gezondheidswaarde per hectare voor zowel mens, dier en planeet een beslissende factor wordt. Eten dat geen voeding maar vulling is, kan geen diensten bewijzen aan levende wezens. Daarom wordt weleens gezegd dat een boer die goed voor zijn grond zorgt de apotheker van de toekomst is. Een aantal analogieën tussen de bodem, de moderne landbouw en onze (darm)gezondheid Monoculturen op het land = monoculturen op ons bord en in onze darmen Het verlies van biodiversiteit door het toepassen van monoculturen is zorgwekkend voor onze planeet en voor onze eigen gezondheid. 7,8 Nederland is circa 85 procent van zijn biodiversiteit kwijt en is ecologisch gezien een rampgebied werd in een dringende oproep in januari 2021 gesteld door twee milieudeskundigen. 9 Biodiversiteit in onze darm bepaalt voor een groot deel de gezondheid van die darm. Hoe groter de diversiteit aan micro-organismen, des te gunstiger het effect op onze gezondheid. De diversiteit van ons darm-microbioom is in hoge mate afhankelijk van de diversiteit van ons voedsel (zie kader p36). 10 En ook al lijkt het productaanbod in de supermarkten enorm gevarieerd, de overgrote meerderheid van wat we eten, is afkomstig van monoculturen uit de landbouw: tarwe, soja en mais, vaak aangevuld met vlees, suiker en melk. Vlees en melk zijn uiteraard geen monoculturen, maar de dieren (tenzij ze buiten lopen en hun eigen kostje opscharrelen) die ons dit voedsel leveren, eten deze monoculturen wel. Soja en mais zijn goedkoop en ze zorgen ervoor dat dieren snel groeien en eventueel snel slachtrijp zijn. Daarom worden monoculturen als soja en mais ook als veevoer verbouwd. Soja heeft grote gevolgen voor bijvoorbeeld de kap van regenwouden en daarmee immense teloorgang van biodiversiteit. Wat kun je zelf doen? Kies eens iets anders dan tarwe. Er is een keur aan heerlijke andere (pseudo)granen en pasta s, zoals boekweit, haver, gerst, gierst en amarant of neem peulvruchten, zoals linzen, bonen etcetera. Ook op het gebied van vleesvervangers zijn er zoveel meer mogelijkheden dan soja: maak eens zelf je burgers met bijvoorbeeld het eiwitrijke lupine, andere peulvruchten of noten. MEDISCH DOSSIER 79

80 FOCUS Tekorten aan mineralen en sporenelementen Bovengenoemde monoculturen worden vaak geteeld met behulp van bestrijdingsmiddelen als glyfosaat, een gewasbeschermingsmiddel dat zich ophoopt in het eetbare deel van de plant, maar ook in de bodem, het water en het milieu. Het werkt als een soort antibioticum in de bodem, maar ook in jouw darm. Verder werkt het als chelator: het bindt allerlei mineralen en sporenelementen aan de bodem. Daardoor kunnen planten deze mineralen en sporenelementen niet opnemen, terwijl zoals gezegd voedingsstoffen al sterk verminderd aanwezig zijn door de verarming van de bodem. De gewassen krijgen bovendien vaak een flinke dosis kunstmest met stikstof, kalium en fosfor. De overmaat aan deze drie vermindert de opname van vele andere mineralen en sporenelementen, die er tóch al minder waren. Als de tarwe uit deze monoculturen vervolgens ook nog eens als geraffineerde bloem in ons voedsel verwerkt wordt, zien we de voedingswaarde (en niet te vergeten de vezelrijkdom) nog verder afnemen, omdat de vezels bij het raffineren uit het product worden gehaald. Tarwebloem bevat bijvoorbeeld ten opzichte van volkorenmeel: chroom -98 procent, mangaan -86 procent, zink -78 procent, magnesium -85 procent, ijzer -76 procent, koper -68 procent, selenium -76 procent en calcium -60 procent. 11,12 Wat kun je zelf doen? Allereerst zou het natuurlijk een fantastisch idee zijn om tarwe, mais, soja, vlees, eieren en zuivel biologisch te eten. In de biologische landbouw mogen geen bestrijdingsmiddelen gebruikt worden. Kiezen voor biologisch brood met een lange rijstijd is ook winst: de lange rijstijd breekt het fytinezuur (dat mineralen en sporenelementen bindt) af. Steeds meer bakkers schakelen weer over op de ambachtelijke manier van brood bakken, met een lange rijstijd. Wil je thuis brood bakken? Onlangs is er een leuk boek verschenen: Oude Granen, nieuw brood. 13 Gebrek aan humus in de bodem, nadelig voor humans Kunstmest levert geen organisch koolstofmateriaal, zoals stro en plantenmateriaal. Dit is vergelijkbaar met ons gebrek aan vezels. We eten gemiddeld gram vezels, maar hebben gram nodig. Onze voorouders aten overigens zo n 110 gram vezels per dag. In de bodem is dat niet anders: van kunstmest kan het bodemleven niet eten. Gezonde darmbacteriën hebben moeite met overleven bij een gebrek aan vezels of eenzijdig voedsel. Vooral als ze bewerkt voedsel voorgeschoteld krijgen, bleek uit recent onderzoek. 10 Zowel de bodem als onze darmen moeten een grote diversiteit aan microorganismen hebben om überhaupt voedingsstoffen te kunnen opnemen. Die diversiteit is onder meer afhankelijk van de diversiteit van ons voedsel. En juist dat gebrek aan diversiteit bedreigt onze gezondheid, vooral door het verhoogde risico op overgewicht, stofwisselingsziekten als diabetes, hart- en-vaatziekten en ontstekingen. 10,14 MEDISCH DOSSIER 80

81 FOCUS Recept Mediterraan Pannenkoekbuffet Feestje voor jezelf, je darmbacteriën en je gasten. Ingrediënten voor 4 personen flinke scheut olijfolie 3 fijngesnipperde rode uien 2 fijngesneden tenen (zwarte) knoflook 5 à 6 zongedroogde tomaten 800 gram kleurrijke, klein gesneden groente als wortel, prei, paprika, kool, broccoli etcetera 100 gram groene pesto een flinke hand verse kruiden als basilicum, oregano, rozemarijn en bieslook peper en Keltisch zout naar smaak FOTO: SASKIA PALMA Suggesties voor de garnering Een schaaltje feta, mozzarella, panir, hangop/ kwark of veganistische witte kaas, tempé/ lupeh, gestoomde kip, ansjovissen, sardientjes, geroosterde noten/pitten/zaden of gepocheerde eieren, gekookte bonenmix. Voor extra antioxidanten kies je bijvoorbeeld voor een schaaltje olijven, pesto, kappertjes, artisjokken, extra zongedroogde tomaatjes, rucola, (veld)sla, postelein, kiemen of microgroenten. En eventueel nog wat edelgistvlokken voor extra B-vitamines. Zet zout en peper, olijfolie en wat balsamico-azijn op tafel. Op deze manier kun je heel gemakkelijk ieders voedingskeuzes aan tafel respecteren en ieder zijn maaltijd naar eigen smaak samenstellen. Aan de slag Bak de pannenkoeken (1 tot 1,5 per persoon) met een volkoren pannenkoekmix*. Leg tussen elke pannenkoek een vel bakpapier, zodat je ze eenvoudig kunnen invriezen en weer kunt laten ontdooien. Doe in de tussentijd de door jou gekozen garnering in bakjes. Verhit de olijfolie in een hapjespan, fruit de ui en knoflook een paar minuten aan. Voeg de groenten toe en bak even mee. Draai de warmtebron iets lager. Stoof de groente beetgaar. Haal de pan van het vuur en voeg de rest van de ingrediënten toe. Zet alles op tafel en laat iedereen zijn eigen keuze maken. Ideaal als je gasten krijgt, ook omdat je alles ruim van tevoren kunt klaarzetten. * Op een zeer eenvoudige manier kun je veel meer variatie in je eten aanbrengen door je eigen meelmix samen te stellen. Mijn favoriete mix bestaat uit gelijke delen biohaver-, quinoa-, gierst-, boekweit-, kastanje-, linzen-, teff-, mais- en sorghummeel. Uiteraard kun je ook met minder meelsoorten toe: alle variatie is mooi meegenomen. Tip Wil je nog meer kleur en groente op je bord? Voeg dan eens gekookte gepureerde rode bieten toe aan je pannenkoek (gebruik evenveel rode biet als meel). Echt superlekker en feestelijk en spelenderwijs heb je weer extra vezels en diversiteit aan je maaltijd toegevoegd. MEDISCH DOSSIER 81

82 FOCUS De darm is de wortel van de plant mens (Chinees gezegde). Door het gebrek aan koolstof (stalmest, blad, plantenresten) en het gebruik van kunstmest verdwijnt een groot deel van de bodem-micro-organismen. Deze kunnen namelijk niet overleven zonder koolstof. Net als in onze darmen doen micro-organismen iets terug voor de kost en inwoning die de bodem of onze darmen hen verschaffen. Op hun weg naar de plantenwortels nemen micro-organismen bijvoorbeeld mineralen en sporenelementen mee, zodat de plant die kan opnemen. In ruil voor deze noeste arbeid, schenkt de plant hen gratis een groot deel van zijn suikers en eiwitten. Zo blijven ze allemaal gezond. Op het moment dat kunstmest zijn intrede doet in de grond (en de plant automatisch voedingsstoffen dichtbij heeft) wordt deze intense samenwerking doorbroken en gaan ze elkaar beconcurreren: de plant geeft zijn kostbare voedingsstoffen niet meer gratis weg en gebruikt deze voor zijn (snelle) groei. De micro-organismen op hun beurt voeren geen voedingsstoffen meer aan richting plant. De samenwerking is immers niet langer zinvol. Ook wij schenken onze darmbacteriën zo n 40 procent van alle vezels (als we die eten tenminste) die wij niet kunnen verteren, maar die een feestmaal zijn voor onze darmbacteriën! In ruil daarvoor maken zij bijvoorbeeld volop korteketenvetzuren aan, stoffen die bepalend lijken te zijn voor gezonde immuunreacties en het voorkomen of verminderen van laaggradige ontstekingen. 15,16 Wat kun je er zelf aan doen? Eet mee met het seizoen! Zonder veel moeite bouw je zo al flink wat variatie in. En nog mooier: kies vooral voor biologische voeding uit de volle grond, van boeren die hun grond hebben KLEINE ONBESPOTEN GROENTEN EN FRUIT HEBBEN MEER BESCHERMENDE STOFFEN DAN DE UIT DE KLUITEN GEWASSEN PLOFVARIANTEN gekoesterd. Zo bouwt iedereen weer mee aan een gezondere bodem. Zelf kokkerellen met onbewerkte en diverse ingrediënten is misschien wel de gezondste tip die er te geven is als je gaat voor een gezond darmmicrobioom. Snelle kunstmest net zo funest als snelle koolhydraten Het gevolg is dat planten die we opporren met kunstmest veel vrije suikers in hun bloedbaan hebben en weinig mineralen en sporenelementen. 2,3,4 Daardoor worden ze sneller ziek of door plagen geteisterd. Het immuunsysteem van de plant is afhankelijk van een gezonde bodem, net zoals ons immuunsysteem vooral afhankelijk is van onze darmgezondheid. Justus von Liebig, de uitvinder van de kunstmest, herriep daarom voordat hij stierf zijn uitvinding en stelde dat zijn theorie over kunstmest uiteindelijk niet klopte. 17 De kunstmestindustrie was toen al big business, waardoor er geen belangstelling was voor zijn hernieuwde inzicht. Het wordt ons nooit verteld, maar per hectare wordt er gemiddeld zo n 100 kilo kunstmest en zo n 5,8 kilo pesticiden gebruikt. 18 Een deel komt in de plant terecht maar circa driekwart van de kunstmest spoelt uit naar de bodem en het grondwater. En bestrijdingsmiddelen verwaaien bovendien makkelijk. Zo komen ze terecht in de natuur en het milieu én uiteindelijk in ons lijf. 19 Snelle koolhydraten doen als het ware hetzelfde met ons microbioom. Het gemiddelde westerse eetpatroon met snelle suikers en bewerkt voedsel lijkt een dramatisch diversiteitsverlies in onze darmbacteriën te veroorzaken. 20 Zelfs één fastfoodmaaltijd kan al stress, ontstekingen en verlies van darmbacteriën tot gevolg hebben. 21 Het eten van whole foods volwaardige plantaardige voedingsmiddelen die ongeraffineerd zijn of zo min mogelijk bewerkt kan daarentegen snel tot gunstige veranderingen leiden. 22 Wanneer je eet, voed je niet alleen je lichaam, maar ook de triljoenen microben die in je darmen leven, aldus prof. Tim Spector, epidemioloog aan het King s College London. 23 MEDISCH DOSSIER 82

83 FOCUS Mogelijke oorzaken dysbiose Een dysbiose in de darm, ongeacht de oorzaken, zorgt voor kleine ontstekingen in de darm. Bij een dysbiose kunnen schimmels en potentieel schadelijke bacteriën gemakkelijk het roer overnemen en het darmmilieu omturnen naar een ontstekingsbevorderende darmflora. Dit veroorzaakt onder andere schade aan de darmslijmvliezen en een verhoogd risico op een hyperpermeabele darm (leaky gut) die een systemische ontstekingsreactie in gang kan zetten. Dit wordt gezien als een factor die kan bijdragen aan het ontstaan van allerlei chronische ziekten. 1,2 Hieronder volgt een aantal van de mogelijke veroorzakers van dysbiose en/of een leaky gut. De genoemde factoren kunnen in veel gevallen zowel oorzaak als gevolg zijn. Het gemiddelde westerse voedingspatroon met een hoge consumptie van geraffineerde koolhydraten en suikers, ultra processed food, met vezelarme voedingsmiddelen en daarmee een grotere kans op obstipatie en een tekort aan korteketenvetzuren, met te veel (dierlijke/zwavelhoudende) eiwitten, verzadigde vetten en transvetten in de voeding 1,3 Stress 1,4,5 Bepaalde medicijnen, zoals onder meer paracetamol, NSAID s (als aspirine/ibuprofen), morfine, prednison, antibiotica, antipsychotica, maagzuurremmers en statines 1,6,7 Xeno-oestrogenen en xenobiotica, bijvoorbeeld glyfosaat 8 Bepaalde zoetstoffen als sacharine en sucralose en mogelijk ook aspartaam en acesulfaam K 3,9 Alcohol, roken en de combinatie van beide 4,10 Depressies 11 Tekorten aan aminozuren (zoals glutamine), omega 3, vitamine D, zink, magnesium Exorfine-overbelasting door tarwegluten (gliadine), soja en melk (caseïne) 12 Mogelijk een overmaat aan antinutriënten door eenzijdig voedsel/dieet: gluten/gliadine, saponinen, lectines, solanine, capsaïcine, oxaalzuur 13 Anorexia en boulimia 14 Verstoringen elders in de spijsvertering, zoals van lever, gal, maag of alvleesklier Verstoring van het mond-microbioom, zoals bij parodontitis 15 Laxeermiddelen/laxerende kruiden als vuilboombast (of thee die laxerend werkt) 1 Voedselallergieën of -overgevoeligheden (een dysbiose kan ook de veroorzaker zijn) 14 Menopauze en/of oestrogeentekort 16 Bepaalde emulgatoren en/of additieven in voedsel en medicijnen, zoals sulfiet, polysorbaat, E433, E171, E466 1,3,17 BRONNEN Sci Rep 9, (2019) 3 Nutrients Mar; 10(3): Curr Opin Behav Sci Aug; 28: Front Cell Neurosci. 2015; 9: Sci Rep Feb 26;8(1): Aliment Pharmacol Ther Feb;47(3): Adv Nutr Jan; 10(Suppl 1): S31 S48 9 Interdiscip Toxicol Dec; 6(4): Arch Microbiol Jul;200(5): Best Pract Res Clin Gastroenterol Oct;31(5): Lucas Flamend, Het exorfineherstelplan, integrale epigenetica in de praktijk, ISBN Nutrients Oct; 12(10): Nat Med Jul;25(7): Int J Mol Sci Aug 25;20(17): Front Microbiol. 2017; 8: Autoimmun Rev Jun;14(6): MEDISCH DOSSIER 83

84 FOCUS Wat kun je zelf doen? Veel oude granen als boekweit, rogge, haver etcetera. kunnen niet tegen het gebruik van kunstmest. Het kan geen toeval zijn dat deze granen over de hele linie veel langzamer in suikers worden omgezet en zo je darmflora en bloedsuikerspiegel veel minder uit balans brengen. Een pannenkoek eten van oude granen in plaats van tarwebloem kan zo voor zowel de bodem als je eigen gezondheid heilzaam zijn. Zeker als je in de topping een paar ons groente per persoon verwerkt (zie p34). Natuurlijke beschermers Natuurlijk groeiende planten maken fytonutriënten aan om zich te beschermen tegen stress, los van of deze stress nu wordt veroorzaakt door felle zon of uv-straling, vraat door micro-organismen of door droogte. 24 Hoe sneller een plant groeit en hoe meer deze beschermd wordt met chemische gewasbeschermingsmiddelen, des te minder fytonutriënten worden aangemaakt. Daarom hebben bijvoorbeeld kleine onbespoten groenten en fruit meer beschermende stoffen dan de uit de kluiten gewassen plofvarianten. 25,26 DE DARMEN ZIJN DE WORTELS VAN DE PLANT DIE WE MENS NOEMEN Hoewel het hier geen analogie betreft, wordt wel steeds duidelijker hoe belangrijk deze fytonutriënten zijn om onze gezondheid te waarborgen. Deze beschermende stoffen (vooral de polyfenolen en flavonoïden) kunnen in een gezonde darm omgezet worden in hun actieve vorm. Alleen deze actieve vorm is bruikbaar voor onze cellen om zich te beschermen. Hier komen we in een flinke vicieuze cirkel: we eten al 80 tot 90 procent minder van deze fytonutriënten dan vijftig tot honderd jaar geleden 27 en ons darmmicrobioom heeft, door de hiervoor geschetste ontwikkelingen, minder mogelijkheden om ze om bruikbaar te maken. 28 Wat kun je zelf doen? In 2020 was iets meer dan 3 procent van het voedsel dat we aten van biologische oorsprong. 29 Kiezen voor onbespoten/biologisch als je in de winkel of op de markt staat, helpt om meer beschermende stoffen binnen te krijgen. Het bereiden van je voeding met veel meer onbespoten kruiden en specerijen kan ook een boost aan beschermende stoffen bieden. MEDISCH DOSSIER 84

85 FOCUS Rineke Dijkinga Erosie en leaky gut Wie op het platteland woont, ziet het vaak met eigen ogen: de kostbare toplaag van de bodem is stof geworden. De bodem is geërodeerd en waait in het voorjaar, als de akkers kaal zijn, deels weg. Deze dust bowls ontstaan vooral als gevolg van een gebrek aan humus en micro-organismen in de bodem. Hierdoor verliest de bodem zijn capaciteit om voedingsstoffen op te nemen, structuur te bewaren en vocht vast te houden. Erosie is wereldwijd een groot probleem: de kostbare toplaag verdwijnt tien keer sneller dan dat het weer kan worden opgebouwd. Erosie is ook bij mensen een steeds groter wordend probleem aan het worden: als de darmen hun potentieel gezondheidsbevorderende bacteriën verliezen, kunnen potentieel schadelijke bacteriën en schimmels gaan overheersen (die je overigens niet hoeft te merken). Mede hierdoor raken onze darmslijmvliezen beschadigd. Het kan uitmonden in een leaky gut (ook wel Intestinal Mucosal Disorder genoemd). Juist intacte darmslijmvliezen vormen de finishing touch als het gaat om de opname van voedingsstoffen. Net als in een ongezonde bodem spoelen bij een leaky gut heel wat vitale voedingstoffen zo het toilet in. Gezonde darmslijmvliezen zijn bovendien onze belangrijkste douane: ze moeten de opname van ongewenste of potentieel ziekmakende stoffen in onze bloedbaan tegenhouden. Wat kun je zelf doen? Ga met de basisprincipes voor een gezond microbioom aan de slag: veel variatie, vers, onbewerkt, vezelrijk voedsel en dagelijks gefermenteerde -probiotische- voeding, zoals kefir, zuurkool, kombucha en yoghurt. Fermentatie is van oudsher een techniek om voeding langer houdbaar te maken. Met een gezond microbioom verlaag je het risico op een leaky gut. Ieder mens heeft overigens zijn eigen unieke microbioom: de basisprincipes zijn gelijk, maar de voedingsmiddelen waarop je gedijt kunnen voor iedereen anders zijn. 10 MEDISCH DOSSIER 85

86 FOCUS Hoopvol Willen we aan werkelijke gezondheid werken, dan zullen we terug moeten naar de bodems onder onze gezondheid: de grond en onze darmgezondheid. Ieder mens eet, dus kan iedereen een steentje bijdragen. Of het nu is door je consumptie van dierlijk eiwit te verlagen, vaker wat (on)kruiden uit ongerepte bodem of van je vensterbank te eten of door duurzaam voedsel te kopen door te kiezen voor producten met keurmerken op het gebied van dierenwelzijn, eerlijke handel, natuur, milieu en herkomst, zoals On the way to PlanetProof, Demeter, Fair Trade/Max Havelaar en MSC voor duurzaam gevangen vis. Daarnaast is het goed om te weten dat er ook volop boeren zijn die, zonder welk keurmerk dan ook, zeer duurzaam voedsel produceren, met aandacht voor de bodem en de natuur. De boer kennen die jouw eten levert, kan dus belangrijk zijn voor jouw gezondheid. Mijn hoop is dat er in ieder van ons weer een beetje indianenbloed gaat stromen, zodat we beseffen dat we de bodems onder onze gezondheid moeten koesteren en dat deze onze zorg en aandacht nodig hebben. Uit ervaring weet ik dat het tevens een grote bron van vreugde, inspiratie en zingeving kan zijn, omdat deze eeuwenoude wijsheid van de Cree-indianen ons allemaal aangaat: De mens heeft het web des levens niet geschapen, hij is niet meer dan een draadje ervan. Alles wat hij het web aandoet, doet hij zichzelf aan. BRONNEN 1 Petra Esink, 2016, Barstenvol leven, een pleidooi voor vitale voeding Trends in bodemen gewaskwaliteit 2016 Louis Bolk Instituut 4 Vergelijking van nutriënten in groenten en fruit. Door Pharmalonzern Geigy( Switzerland) in 1985 en Food laboratory Karlsruhe/sanatorium Obertal in Nature Sustainability, 1(12), / Nature Medicine volume 27, pages (2021) 11 Rene Proesmans, Optimaal gezond zonder medicijnen, ISBN Remko Kuipers, Oergezond, word en blijf gezond met de oerleefstijl, ISBN Noor Bas, Ineke Berentschot, Dion Heerkens, Oude granen nieuw brood, ISBN , Nutrients Apr; 12(4): Nutrients Oct; 10(10): Justus von Liebig, De zoektocht naar kringlooplandbouw, ISBN Entropy 2013, 15(4), Nutrients Mar 17;10(3): Metabolism, 57(6), Nature, 505(7484), Brit J of Nutrition, 112(05), Brit J of Nutrition, Volume 112, Issue 5, 14 September 2014, pp doi.org/ /fmicb Nutrients 8(2): Uit: Medisch Dossier, april 2021 MEDISCH DOSSIER 86

87 VOEDING NATUURLIJK Op zoek naar ketonen Het ketogeen dieet heeft een gunstig effect op onze glucosehuishouding, maar het vergt ook iets anders: discipline. Er was een tijd dat het ketogeen dieet niet nodig was. Ons lichaam was in vroegere tijden prima in staat om zelf de stofwisseling te regelen. Om te begrijpen waarom dit proces bij de huidige mens zo onder druk staat, moeten we terug naar de oermens, naar de tijd dat eten niet altijd voorhanden was. Metabole flexibiliteit Ons lichaam en brein kunnen snel energie aanmaken uit glucose, maar ook overschakelen op vetverbranding. De oermens schakelde moeiteloos tussen beide heen en weer, om de tijd te overbruggen dat er geen voedsel beschikbaar was. Dit wordt ook wel metabole flexibiliteit genoemd. Die metabole flexibiliteit is bij de gemiddelde westerse mens ver te zoeken. Onder andere door de constante aanvoer van voedsel, de verarming van ons voedsel (zie ook mijn bijdrage over bodemgezondheid), de grote hoeveelheden snelle koolhydraten(suikers), chronische stress en ons zittende leven. Hierdoor kan menig mens alleen nog energie aanmaken uit glucose. Deze metabole starheid leidt in veel gevallen tot insulineresistentie, het hyperinsulinemie metabool syndroom en in het kielzog daarvan diabetes 2. Als er íets is wat gezond oud worden in de weg staat, dan is het misschien wel metabole starheid. Om weer metabool flexibel te worden, zijn een gezonde voeding en leefstijl van groot belang. Het ketogeen dieet lijkt hiervoor effectief. Vetten Vet vormt het hoofdbestanddeel van je voeding. Dat betekent dat menig ketogeen recept bestaat uit: vlees, vis, schaaldieren, eieren, volle zuivelproducten, kaas, roomboter, reuzel, (slag)room en mayonaise. Niet voor iedereen een straf. Bovendien geeft het vet een verzadigd gevoel. Wil je je stofwisseling resetten, dan is het belangrijk om ook optimaal voor je darmen te zorgen. De vier doelstellingen van het ketogeen dieet zijn immers: een gezond glucosemetabolisme, balans in neurotransmitters, minder oxidatieve stress en minder ontstekingen. 1 Een gezonde darmflora speelt bij alle vier een prominente rol. 2-4 Daarom acht ik de volgende tips van groot belang: Eet maximaal van de groenten die je wél mag eten: je darmbacteriën hebben minsten g vezels per dag nodig. Omdat vezelrijke granen, peulvruchten en veel fruitsoorten taboe zijn, zul je je microbioom meer vezelrijke groenten moeten voorschotelen (zie kader). Probeer het merendeel van je vetten uit een plantaardige bron te halen. In oktober 2020 werd bekend dat we toch weer méér in plaats van minder vlees zijn gaan eten. 5 Een van de redenen hiervoor was de opkomst van koolhydraatarme diëten waarin meer dierlijk eiwit/vet wordt genuttigd. Nog meer dierlijk voedsel is noch voor de planeet, noch voor onze gezondheid een goed idee. MEDISCH DOSSIER 87

88 VOEDING NATUURLIJK Als je dierlijke vetten eet, houd dan je omega 3/6-balans goed in de gaten. Tenzij de dierlijke vetten écht afkomstig zijn van dieren die hebben losgelopen (of hebben gezwommen/gevlogen) en hun eigen kostje hebben opgescharreld, bevatten ze meer omega 6 dan omega 3. Een disbalans tussen omega 6 en omega 3 kan mogelijk insulineresistentie en overgewicht in de hand werken. 6 En chronische laaggradige ontstekingen juist aanjagen of verergeren. Omega 9-vetzuren, zoals olijfolie en avocado(olie), verminderen juist het risico op insulineresistentie. 7 Wat mag wel en wat niet in een ketodieet? Toegestane voedingsmiddelen waarvan je onbeperkt mag eten Bron: Voedingsmiddelen die je niet eet tijdens het ketogene dieet (van de groenten mag je maximaal een halve gesloten hand) GROENTEN Alle bladgroenten (sla, andijvie, snijbiet, spinazie, boerenkool, Aardappelen, pompoen, kalebas, knolselderij rucola, waterkers) Kolen als bloemkool, broccoli, rucola, spruiten Erwten (dop, split) Bonen als snijbonen, sperziebonen, tuinbonen, peulen Wortelgroenten als pastinaak, pompoen, cassave, wortelen Groenten als aubergine, bleekselderij, bosui, courgette, Overige als maïs, zoete aardappel, bieten, koolraap. Wat betreft komkommer, sjalotten, venkel, witlof, eigengemaakte zuurkool/ fruit zijn deze (maximaal een halve gesloten hand) toegestaan: pickles, champignons, olijven, paprika ananas, bessen, aardbeien, bramen, frambozen. Azijn Kruiden en specerijen Alle andere smaakmakers mits vrij van suiker, gluten, conserveermiddelen en plantaardige olie Alle gesmolten dierlijke vetten als reuzel, spekvet, eendenvet Avocado, avocado olie Roomboter, Ghee, kokosolie Mayonaise (volvet) zonder conserveringsmiddelen en zonder zadenolie Olijfolie, extra virgin Notenolie als macadamia, walnoot Alle vlees, vis, zuivel, kaas (goudse, emmentaler, cheddar, parmezaan, pecorino) Zaden SMAAKMAKERS IN JE ETEN VETTEN/OLIËN Alles wat suiker, gluten of transvetten bevat Margarines Koffiecreamer Gecondenseerde melk IJs/ Frozen yoghurt Alle zoete toetjes Alle oliën op basis van zaden (koolzaadolie, saffloerolie, zonnebloemolie, druivenpitolie, maïsolie, rijstolie) Sterk bewerkte worst en vleeswaren of vleeswaren met toegevoegde suikers Belang van vezels Een gebrek aan vezels in je voeding door te weinig koolhydraten kan verstrekkende gevolgen hebben voor je gezondheid en de diversiteit van je microbioom. Het kan leiden tot vermindering van korteketenvetzuren. Onderzoekers denken dat er sneller ontstekingen ontstaan door de verminderde aanmaak van korteketenvetzuren. Dit geldt alleen als koolhydraten worden vervangen door dierlijke vetten en eiwitten. Deze gevolgen werden niet gezien als mensen plantaardige eiwitten en vetten als vervanger aten. MEDISCH DOSSIER 88

89 VOEDING NATUURLIJK Recept: TUINBONENHUMMUS Ingrediënten (4 personen) g gedopte en gekookte tuinbonen (vers of diepvries) 3 eetlepels kappertjes of 6 fijngesneden in olijfolie ingelegde zongedroogde tomaten 1 à 2 theelepels gemalen paprika (of smoked paprika) 1 flinke eetlepel tomatenpuree zonder suiker (of anders 8-10 verse minitomaten blenderen) snufje gemalen chilipeper 60 ml extra vierge olijfolie 200 g tahin (iets meer mag ook) Keltisch zeezout en peper naar smaak (of ook erg lekker: Tamari) eventueel 1 theelepel heel fijne zeewier of agar agar poeder eventueel 25 g Parmezaanse kaas Aan de slag Kook de verse, gedopte tuinbonen 5 minuten in ruim kokend water. Giet het kookvocht af en laat de tuinbonen afkoelen. Diepvriestuinbonen hoef je alleen te laten ontdooien. Doe alle ingrediënten in een foodprocessor en pureer fijn of tot een wat grovere hummus. Proef en voeg naar hartenlust nog iets van de ingrediënten toe. Maak er vervolgens een tartaartje van. Serveertip Leg het hummustartaartje op het midden van het bord en doe er royaal slablaadjes omheen. Garneer met extra groente uit de lijst toegestane voedingsmiddelen en met wat kappertjes, avocado of wat zaden. Ook erg lekker met een lijnzaadcracker zonder granen. Voedingswaarde per 100 g (inclusief Parmezaanse kaas): vet 30,1 g (waarvan verzadigd 5,1 g, enkelvoudig onverzadigd 14 g, meervoudig onverzadigd 9.7 g), 5,7 g koolhydraten (waarvan suikers 1,1 g), eiwit 13,2 g, vezels 7,5 g. Rineke Dijkinga heeft ruim vijftien jaar mensen met chronische klachten begeleid als natuurgeneeskundig- en orthomoleculair therapeut. Haar cliënten waren op zoek naar praktische tips en recepten en zo schreef ze in 2011 haar eerste boek waarin, naast gemakkelijke recepten, het weten over eten de rode draad vormt. Sinds 2018 richt ze zich alleen nog op het verspreiden van haar kennis via artikelen, trainingen, lezingen en boeken. Om haar kennis omtrent de voedingswaarde van ons eten verder te verdiepen, kocht ze met de opbrengst van haar boeken een paar hectare landbouwgrond waar alles draait om gezondheidswaarde per hectare. BRONNEN 1 Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes Oct;27(5): Clin Nutr Apr;33(2): Front Endocrinol (Lausanne). 2020;11:25 4 Nutrients Oct; 10(10): dit-is-waarom-we-meer-vlees-zijngaan-eten-ondanks-supermarktenvol-vleesvervangers~a453ed24/ 6 Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 20(1): Public Health Nutr Sep;12(9A): Uit: Medisch Dossier, april 2021 MEDISCH DOSSIER 89

90 GASTCOLUMN REVERSE ENGINEERING Op mijn 25 e kreeg ik een verschrikkelijke boodschap van mijn oncoloog, darmkanker. Mijn vrouw had vanaf haar 13 e een auto-immuunziekte en onze drie kinderen kenden een moeilijke start in de eerste dagen van hun leven. Meerdere keren kregen we te horen dat onze toekomst er qua gezondheid, op z n zachtst gezegd, niet rooskleurig uitzag en dat we ermee moesten leren leven. Mijn wil om te overleven, klachten te verminderen en met mijn gezin gezonder te leven, brachten me op het spoor van voeding, biochemie en gezondheidswetenschappen. Wat is een chronische aandoening? Mensen met een chronische aandoening hebben langdurig last van dezelfde aandoening en er kan ook sprake zijn van meer aandoeningen (multimorbiditeit). De aandoening kan lichamelijk, psychisch of een combinatie van beide zijn. Patiënten leven met een groot aantal zogenaamde Disability Adjusted Life Years (DALY). Zij ondervinden niet alleen een verminderde kwaliteit van leven, ze moeten zich vaak voortdurend aanpassen. Zij worden dagelijks geconfronteerd met de aanwezigheid van pijn, ontsteking, onzekerheid, onrust, angst, verminderde slaapkwaliteit, somberheid of depressieve gevoelens en, niet in de laatste plaats, vermoeidheid. Om volgens de medische wereld te kunnen spreken van een chronische aandoening moet deze minstens drie maanden duren of moet er sprake zijn van meer dan drie ziekteperioden per jaar. De belangrijkste kenmerken van een chronische aandoening zijn: De aandoening is ongeneeslijk. Klachten en kenmerken kunnen alleen met medicijnen, behandelingen en/of leefregels bestreden worden. De aandoening verergert in de loop der tijd. De aandoening heeft gevolgen voor lichamelijk en/of geestelijk functioneren. Het verloop van de aandoening is meestal grillig en onvoorspelbaar. Wat is het echte probleem? In 2011 waren in Nederland meer dan 5,3 miljoen mensen met een chronische aandoening gediagnosticeerd, waarvan 1,9 miljoen met multimorbiditeit. 1 Begin 2019 bleek de chronische aandoening zelfs 9,9 miljoen Nederlanders te treffen. 2 En dat in een maatschappij waar gezondheidszorg op een hoog niveau functioneert... Wat gaat er mis? Mijns inziens heeft dit te maken met de volgende drie veronderstellingen: Klachten en ziekten kunnen we one-size-fits-all iedereen op dezelfde manier behandelen. Genezen kan niet, leer er maar mee leven. Oh ja, en voorkomen kan ook niet. Als je goed eet heb je geen extra micronutriënten nodig. Deze aannames hebben naar het zich laat aanzien serieuze consequenties, namelijk bijna 10 miljoen mensen met een chronische aandoening. Vinden we dat acceptabel binnen een moderne maatschappij? Of hebben we het zelf in de hand? Beseffen wat er op het spel staat Wie zo gezond is als een struisvogel, hoeft natuurlijk niet na te denken over zijn leefstijl en voedingsge- MEDISCH DOSSIER 90

91 GASTCOLUMN woonten. Je eet en drinkt lekker wat je wilt, rookt een sigaretje op zijn tijd en je hebt het iets te druk om te sporten. Je voelt je goed en je hebt nergens last van, denk je. Maar ben je echt zo energiek en kun je alles doen zoals je zou willen? En laten je geheugen, concentratie of reactiesnelheid je door de dag heen nooit eens in de steek? Wat je ook wil verbeteren, de tijd om te handelen is nu! Want later komt snel. Maar wat voor de één werkt, werkt niet altijd voor de ander. Ieder mens is immers uniek, omdat er verschillende varianten in genen bestaan. Of je nu behoefte hebt aan minder klachten, meer energie, een betere stressbeheersing, een effectieve manier van afvallen of meer gezondheid, de one-size-fits-alloplossing bestaat simpelweg niet. Omkeren van chronische aandoeningen Terug naar de basis. Leven wordt mogelijk gemaakt door (je) cellen, simpeler wordt het niet. Je lichaam bestaat uit ongeveer 70 biljoen cellen die biomoleculen gebruiken om te kunnen functioneren en blijven leven. Deze biomoleculen worden niet gemaakt van lucht, maar van alles wat je eet en drinkt. In andere woorden, je denken, voelen, perceptie, gedrag en ook je geluksgevoelens hebben een relatie met wat je eet. De complexiteit van stofwisselings-processen in cellen vraagt om een combinatie van vitaminen, mineralen, antioxidanten en allerlei andere actieve voedingsstoffen. Deze micronutriënten zijn nodig voor tal van processen in je lichaam, waaronder je energiestofwisseling, tal van processen in je brein, synthese van neurotransmitters, metabolisme, de werking van je darm, lever, schildklier, je immuunsysteem, hormonen, bloedsomloop, bewegings-stelsel met botten en spieren, kortom alles! Hoe meer je kwalitatief goede voeding gebruikt, des te hoger de kwaliteit van je lichaamscellen. Ook je stressbestendigheid verbetert door goede voeding. Stress zelf is nooit het probleem. Een overmaat aan stress compenseert je lichaam door meer micronutriënten te gebruiken, wat uiteindelijk kan resulteren in specifieke tekorten. Chronische stress verbruikt bijvoorbeeld veel B-vitamines. Deze vitamines reguleren onder andere de cortisolrespons en bij stress maakt je lichaam dit hormoon meer aan. In de afgelopen 23 jaar heb ik bij meer dan tienduizend mensen met chronische aandoeningen bloedonderzoek gedaan naar micronutriënten. Een tekort aan macronutriënten (koolhydraten, eiwitten en vetten) zag ik relatief weinig, omdat het volume van onze voeding niet tekortschiet. Wat wel tekortschiet? De micronutriëntendichtheid of met andere woorden, de kwaliteit, puurheid en versheid. Dit is zichtbaar door onder andere tekorten aan selenium, chroom, zink, B-vitaminen, omega 3-vetzuren, vitamine A, D3 en E. Ontoereikende hoeveelheden micronutriënten (meer MEDISCH DOSSIER 91

92 GASTCOLUMN dan alleen vitaminen en mineralen) komen erg vaak voor en zijn mijns inziens deels een verklaring voor die miljoenen Nederlanders met chronische aandoeningen. Ik spreek daarom regelmatig van moderne ondervoeding. Zelfs al een suboptimale voeding blijkt een risicofactor voor het ontstaan van chronische aandoeningen. 3 Andersom zijn kwalitatief passende voedingskeuzes met als uitgangspunt vers, minimaal bewerkt, puur en dus vermijden van pakjes, toegevoegde suikers, smaakversterkers et cetera, het fundament voor een reverse engineering van chronische aandoeningen. Gevarieerde voeding bevat ontzettend veel complexe moleculen die van belang zijn voor allerlei functies in je cellen. 4 Smaakversterkers versterken niet alleen smaak, ze versterken ook zenuwprikkels en dat kan leiden tot een toename van pijnwaarneming. Maar het kan je ook onrustig maken of zorgen dat je je denken niet kunt stoppen. Wat je eet heeft dus ook bijna direct een invloed op de werking van je hersenen. Dat ervaar ik dagelijks niet alleen in de praktijk, maar ook bij mezelf. Dus als je beter in je vel wil zitten, klachten wil verminderen en chronische aandoeningen wil omkeren, moet je beginnen met betere voedingskeuzes. Hersenen hebben ook voeding nodig Voeding voor de cellen van je brein is wat mij betreft het summum van de kracht van voeding. Vorige zomer had ik een fietsongeluk met hersenletsel. Het type waar je zomaar een jaar voor moet revalideren. Door mijn revalidatie te combineren met voedingsstoffen gericht op mijn specifieke situatie maak ik een ongekend snelle progressie in mijn herstel door. Ik denk dan regelmatig aan al die lotgenoten die dit niet beseffen of die wellicht nooit meer aan de slag kunnen. Onze hersenen hebben niet alleen een bijzondere stofwisseling, die we neurobiochemie noemen, ze gebruiken zo n 25 procent van alle zuurstof en 45 procent van alle glucose. Verstoringen in de neurochemie van de hersenen hebben verregaande gevolgen niet alleen voor je denken, voelen en gedrag, maar ook voor je spijsvertering, immuunsysteem, hormoonsysteem, motoriek en nog veel meer. Onthoud, er bestaat geen psychologie zonder biochemie. Maar wellicht belangrijker nog: hersenen zijn betrokken bij het ontstaan van vele ziekten, waaronder ziekte van Crohn, reumatoïde artritis en multiple sclerose. 5 En de hersenen krijgen dan nog wel voorrang op het lichaam als het gaat om voedingsstoffen. Je kunt leven zonder armen, benen, met minder organen, maar je leven stopt als je 5 minuten niet in staat bent om ATP (energie) aan te maken. Je brein neemt altijd voorrang, aldus Achim Peters, de wetenschapper die de selfish brain theory aantoonde. 6 Niet de klacht, maar de oorzaken behandelen De menselijke evolutie bepaalt de prioriteiten van functies in je lichaam. Een lange tijd voor er ziekte ontstaat, is de fysiologie al ontregeld geraakt. Als eeuwig student gezondheidswetenschappen en voedingsexpert merk ik dagelijks dat ziekte is te vergelijken met het omvallen van dominostenen. Je lichaam valt niet zomaar stil. Het gaat steen voor steen tot de laatste dominosteen omligt en je een klacht of ziekte hebt. Er worden tijdelijk bouwstenen geleend uit de voorraad van 70 biljoen cellen. Langzaam zal deze voorraad verminderen. Voordat het lichaam ziektekenmerken gaat vertonen, moeten er al behoorlijk wat stenen zijn omgevallen. Tijdens het omvallen van de dominostenen kun je bijvoorbeeld een gebrek aan vitaliteit, concentratie, levenslust en/of positieve stemming voelen. Uiteindelijk kan dit hele proces resulteren in tekorten aan micronutriënten, vitaminen en mineralen, MEDISCH DOSSIER 92

93 GASTCOLUMN waardoor metabole routen minder werkzaam zijn en ontstaat er ziekte. Het probleem is dat je dit proces zelden zelf herkent. Gelukkig constateer ik door evaluaties van klachtenpatronen en aanvullend laboratoriumonderzoek ook dat herstellen van tekorten in cellen over de tijd heen weer normaal werkende cellen kan opleveren, waardoor klachten en symptomen afnemen. Hiervoor heb je soms jaren nodig, afhankelijk van hoeveel tekort er was ontstaan. Ik noem het de peilstok in de rivier. Als het waterpeil daalt, kan het verlies van leven in het water geven. Uiteindelijk kan de rivier opdrogen. Maar net als na het droogteseizoen, als het waterpeil weer stijgt, kan de rivier weer leven voortbrengen. Conclusie Ruim twintig jaar ervaring met voedingstoffen als biochemische interventie bij het behandelen van chronische aandoeningen leerde mij dat er op dit moment vier belangrijke sleutels bestaan om gericht en sneller te kunnen herstellen en beter te kunnen presteren. Daarover vertel ik graag meer in een volgende editie. De slotsom voor nu: onderschat de kracht van voeding niet. Dirk Zoutewelle heeft ruim twee decennia ervaring in het vertalen van gezondheidswetenschappelijke ontwikkelingen naar het optimaliseren van de biochemie van het menselijk lichaam, om beter te kunnen presteren en beter te herstellen. Hij heeft o.a. gestudeerd aan de Health Science department van de Open University in Milton Keynes, UK, orthomoleculaire geneeskunde, natuurgeneeskunde en psychoneuroimmunologie. Hij is daarnaast betrokken bij tal van sporttitels en records. Maar bovenal is Dirk Zoutewelle de hoofddocent van de CellCare Academy. BRONNEN 1 aantal-chronisch-zieken-neemt-toe 2 volksgezondheidenzorg. info/onderwerp/chronischeaandoeningen-enmultimorbiditeit/cijfers-context/ huidige-situatie#!node-aantalmensen-met-chronischeaandoening-bekend-bij-dehuisarts 3 JAMA Jun 19;287(23): Biochemistry (Moscow), 2015, vol.80, no.8, pp Lechin, F. Neurocircuitry and Neuroautonomic Disorders, reviews and therapeutic strategies, Front Neuroenergetics Jun 9;2:7. Uit: Medisch Dossier, april 2021 MEDISCH DOSSIER 93

94 INTERVIEW DOODGEWOON STERVEN Hoe mooi zou het zijn als het verhaal over sterven een verhaal is dat misschien wel meer waarheid in zich bergt dan de perceptie die wij ervan hebben gekregen? Dit schrijft Ineke Visser in het boekje Sterven. Tijd voor een ander Verhaal. Ze heeft als voorzitter van het Landelijk Expertisecentrum Sterven dat andere verhaal over sterven tot haar missie gemaakt. MEDISCH DOSSIER 94

95 INTERVIEW Wat vreemd en veraf is, maakt angstig, stelt Ineke Visser. Daarom hebben we het verminderen van angst rondom de dood als Landelijk Expertisecentrum Sterven tot een van de eerste uitgangspunten gemaakt. Vroeger stierven mensen thuis, in huiselijke kring. Familie en buren kwamen bij elkaar, hielpen elkaar. Mensen overlijden tegenwoordig steeds vaker buitenshuis: in ziekenhuizen, verpleeg- en bejaardenhuizen, en in hospices. Het stervensproces is uit ons gezichtsveld geraakt Ineke Visser en dat heeft de afstand tot doodgaan vergroot met als gevolg dat mensen niet meer weten hoe ermee om te gaan. Terwijl sterven een intiem proces is dat mensen heel dicht bij elkaar kan brengen. Dat het proces van sterven dat teweeg kan brengen, is te lezen in een uitgave van het Landelijk Expertisecentrum Sterven. Hierin staat in tien verhalen, opgetekend uit monden van nabestaanden, hoe zij het sterfproces van een dierbare hebben ervaren. Stuk voor stuk illustraties van het unieke, persoonlijke en ook mysterieuze proces rondom doodgaan. Sterven staat niet gelijk aan het moment van overlijden, zegt Visser. Het is een proces dat al ver voor het uitblazen van de laatste adem begint. Het gaat laagje voor laagje en geen enkel proces is als het andere. Iedereen kiest eigen tijd en tempo en vaak zie je dat pas achteraf. Mysterie Visser werkte zelf als vrijwilliger en later als coördinator in het hospice De vier vogels in Rotterdam. Door de levenseinde-ervaringen die ze daar meemaakte, raakte ze geïnteresseerd in de cultuur rondom dood en doodgaan, in het omgaan met de dood als proces en in het overstijgende, onbevattelijke aspect ervan. De dood vraagt niet om romantisering, maar ik heb zo vaak gezien hoe het proces van sterven harten opent op een manier die in het leven onmogelijk bleek te zijn. Visser vertelt het verhaal van een moeder van vier volwassen zonen die gedurende haar leven als onafhankelijke, zelfstandige en rationele vrouw, een chemicus, onder alle omstandigheden de touwtjes over haar leven in handen hield. Zo benaderde ze ook haar proces van sterven: ze nam afscheid van haar zonen en daarna vond ze dat ze klaar was. Maar de dood liet op zich wachten en nogal lang. Vrijwilligers en verpleegkundigen van het hospice kenden echter de wens van deze vrouw om geen bezoek meer te willen ontvangen, ondanks de verzoeken van de zonen die hun moeder wilden bijstaan in deze fase. Een nieuwe vrijwilliger was niet op de hoogte en liet onverhoeds toch een vroegere buurvrouw toe tot het ziekbed van de vrouw. Iets is daar gebeurd, zoals er altijd bijzondere gebeurtenissen of momenten zijn waarin het proces keert, kantelt, of zich juist voltrekt, zegt Visser. De vrouw bedacht zich alsnog en wilde toch haar zonen aan haar sterfbed. Eén zoon legde op een zeker moment een arm om zijn moeder heen en zei: Dit is wat je altijd hebt gewild, maar niet kon: genegenheid tonen. MEDISCH DOSSIER 95

96 INTERVIEW Kort daarna stierf de vrouw kalm en rustig te midden van haar zonen. Dat noem ik het overstijgende of het mysterie van de dood, zegt Visser. De waarachtigheid van het moment heeft heel vaak een helend effect op iedereen die erbij betrokken is. Golfbeweging Visser verdiepte zich in de wetenschap rondom sterfprocessen, zoals het werk van Pim van Lommel en de Britse neuropsychiater Peter Fenwick. Ze werkte mee aan een grootschalig onderzoek van Fenwick naar sterfbedvisioenen en schreef het boek In het licht van sterven, ervaringen op de grens van leven en dood. In 2016 richtte ze het Landelijk Expertisecentrum Sterven op. Ze wil handreikingen bieden om weer te leren omgaan met sterven. In gewone taal, voor iedereen, los van geloofsovertuiging of levensbeschouwing. Maar veel meer vanuit de gedachte dat sterven naast hele persoonlijke aspecten, ook een universeel gegeven is, waarvan universele emoties en ervaringen deel uitmaken, ongeacht de achtergronden. Naast organisaties die zich richten op een gekozen levenseinde, op rouwprocessen, of op (geloofs-)rituelen rondom de dood, richten wij ons op het bevorderen van bewustzijn van het sterven als een menselijke ervaring. Door inzicht en kennis te vergroten willen we angst voor de dood verminderen, inzicht brengen en vertrouwen geven. Zodat de dood weer bij het leven gaat horen, vertelt Visser. Op de website van het Landelijk Expertisecentrum Sterven staan veel handreikingen voor naasten hoe je een stervende goed kunt begeleiden. Vooral het erkennen en serieus nemen van alles wat er in het afscheid nemen gebeurt, vormt een belangrijke handreiking. Op de scheidslijn tussen leven en dood heeft de stervende vaak bijzondere ervaringen. Iemand ziet overleden dierbaren, krijgt zelfs in dementie een heldere waarneming of krijgt visionaire ervaringen. Benader dat allemaal zonder oordeel en grijp er ook niet op in door het te bestempelen als verwarring die met medicatie onderdrukt moet worden. In het stervensproces verandert het bewustzijn en opent dit zich misschien voor inzichten die we als getuigen slecht begrijpen. Het proces van loslaten van het leven gaat in laagjes en in golfbewegingen. Je laat je lichaam los, je dierbaren en alles wat in het leven zo vanzelfsprekend was. Dat roept veel gevoelens op, waaronder angst aldus Visser. In een volgende fase van het proces maakt dat weer plaats voor het opmaken van de som van het leven. In het reine komen, je willen verzoenen, accepteren. Dat merk je als naaste aan het in zichzelf keren van de stervende. Heel kenmerkend is het vervagen van tijd en ruimte. In een plotselinge dood kan het proces zich in seconden voltrekken, of tijdens een ziekbed dat jaren duurt. Het fijnste is hoe dan ook, wanneer het hele gelaagde proces de erkenning krijgt die het nodig heeft: het vertrouwen dat het gaat zoals het gaat, dat het duurt zolang het duurt. MEDISCH DOSSIER 96

97 INTERVIEW Als voorbeeld noemt Visser het overlijden van haar eigen vader, nu twee jaar geleden. Zij was erg betrokken bij hem en zag ook hoe hij op weg naar de dood worstelde met zijn geloofsovertuiging. Telkens kwam er een moment waarop ik dacht dat hij zich kon verzoenen met zijn keuzen en dan stak de angst toch weer de kop op. Dat golfde lange tijd af en aan en het was zo duidelijk dat hij ook echt die tijd nodig had om zijn innerlijke vrede te vinden. Opleiding Visser vergelijkt de overgang van leven naar dood met de transformatie van een rups naar een vlinder. Ik gebruik die vergelijking vaak om helder te maken dat er iets wezenlijks gebeurt dat zijn eigen pad kiest met een bedoeling. Als naaste kun je niet alles plaatsen of begrijpen wat er omgaat in de stervende, maar dat hoeft ook niet. Als je met een open hart zonder al te veel oordelen jezelf kunt zien als getuige van een kostbaar proces, dan is je aanwezigheid als een bedding voor het hele proces, daar draag je dan aan bij, zonder dat je letterlijk iets hoeft te doen of ergens op moet ingrijpen. Op die manier aanwezig kunnen zijn, is niet alleen belangrijk voor naasten, maar ook voor professionals. Een onderdeel van het expertisecentrum is de Academie waar professionals, zoals vrijwilligers en beroepskrachten die in een hospice of in de zorg werken, binnen negen maanden de opleiding tot stervensbegeleider kunnen volgen. Uitgangspunten zijn bewustwording en begrip en er is aandacht voor de gelaagdheid van het stervensproces. De fysieke, mentale, emotionele en spirituele lagen komen aan de hand van voorbeelden en ervaringen aan bod. Visser: Belangrijk is dat je je bewust maakt van je eigen overtuigingen en veronderstellingen. Als je stervenden wilt begeleiden, dan is het belangrijk dat je ruimte kunt geven aan het proces zelf. Er niet je eigen stempel op drukken of ingrijpen, maar aanwezig zijn met een open blik en een open hart. Leonie Vogels, die onlangs de opleiding tot stervensbegeleider volgde, vindt vooral de aandacht voor zelfreflectie waardevol. Je wordt op een hele mooie manier aan het denken gezet met betrekking tot je eigen aannamen over sterven en doodgaan. Dat is al heel waardevol en het geeft ook ruimte om je eigen visie te ontwikkelen. De Academie biedt ook educatie voor artsen en andere medici die met stervensprocessen te maken krijgen, waarin het menselijke aspect wordt belicht. Voor iedereen is er een eendaagse cursus De dood omarmen die uitnodigt tot het uitwisselen van eigen ervaringen en leren van andermans ervaringen. Het centrum geeft verder het eigen magazine DREMPEL uit, en verzorgde twee boekjes: Het leven voltooien en Sterven. Tijd voor een ander verhaal. MEDISCH DOSSIER 97

98 INTERVIEW Leven en dood Visser beschouwt sterven als een kostbaar en wezenlijk proces met een diepere betekenis voor het leven. Even persoonlijk en uniek als universeel. Hoe meer je durft te kijken naar het sterven hoe meer bewustzijn je brengt in de diepgang van het leven. Je komt uit bij de essentie van wie we zijn als mens en wat het leven behelst. Je ontdekt dat je meer bent dan een stoffelijk lichaam. Dat er achter emoties vrede en stilte liggen. Dat gedachten tot rust komen en ruimte en tijd een andere betekenis krijgen. Of het nu om een lang ziekbed gaat of een snelle, onverwachte dood. Want ook bij dat laatste kennen we zoveel voorbeelden en verhalen dat het ogenschijnlijk onverwachte, toch een voorbereiding kende. Als voorbeeld noemt Visser het overlijden van een 17-jarige jongen door een scooterongeluk. Tijdens de begrafenis kreeg zijn moeder van de ene na de andere vriend of vriendin van haar overleden zoon te horen dat haar zoon hen vlak voor zijn dood nog had bezocht. Dat was heel troostrijk voor de moeder. Visser noemt meer voorbeelden waaruit blijkt dat ook een plotseling overlijden toch al aangekondigd bleek: Verzekeringspapieren liggen klaar, er is iets opgeschreven over muziek, mensen hebben ongemerkt een soort van afscheid genomen. Bij alle ingrijpende levenservaringen is er een soortgelijk proces gaande. Loslaten wat vanzelfsprekend is zoals je huwelijk, je partner of je baan heeft in wezen dezelfde dynamiek als het stervensproces. Ik noem dat oefenmomenten. Om nogmaals de vergelijking met de rups te maken: het ontpoppen naar een volgende gedaante, overkomt je vaker in het leven. Elk mens ontwikkelt zich telkens naar een nieuwe levensfase toe. Iedere overgang maakt ons bewust van onze schijnbare vaste werkelijkheid en de vernieuwing die een nieuwe fase brengt. Ook in de overgang naar de dood. En wat mij daar altijd zo in raakt, is het besef dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. We zijn sterfelijk en wat ons verbindt is liefde, zegt Visser. Zij ziet een duidelijke analogie tussen sterven en leven. Het gebeurt ons, stelt ze. We willen wel graag regisseren, maar leven valt net zomin te regisseren als de dood. En zoals je het leven kunt omarmen, zo zou je uiteindelijk de dood ook kunnen omarmen. En het proces van sterven maakt dat mogelijk. Meis Thewissen BRONNEN Visser, I. (2021) Sterven en Het leven voltooien, Nederland, uitgave in eigen beheer, Landelijk Expertisecentrum Sterven, Rotterdam, Nederland. VERDER LEZEN: Fenwick, Peter en Elisabeth (2008), The Art of Dying, A journey to elsewhere, London, Engeland, Bloomsbury Van Lommel, P. (2017) Eindeloos bewustzijn, Utrecht, Nederland, Ten Have* Van Lommel, P. e.a.(2020) Het geheim van Elysion, Kampen, Nederland, Van Warven* Visser (Koedam), I. (2017) In het licht van sterven, Utrecht, Nederland, Ankhermes* * Verkrijgbaar via Uit: Medisch Dossier, mei 2021 MEDISCH DOSSIER 98

99 HEALTH CORNER KIJK- EN LUISTERTIPS VOOR BEWUSTE GEZONDHEIDSKEUZES Over elk onderwerp is tegenwoordig een podcast, documentaire of filmmateriaal op internet te vinden. Dit geldt ook zeker voor medische onderwerpen. Thema s als veganisme, alternatieve geneeswijze, afvallen, medicatie of wetenschappelijke factchecks komen vaak voorbij. Om ervoor te zorgen dat je in dit oerwoud niets interessants mist, geven wij in deze nieuwe rubriek kijk- en luistertips. Wat houdt het precies in en waar is het te bekijken of te beluisteren? We starten deze eerste Health corner met een scala aan onderwerpen. Zach Bush MD: Knowledge - Innate Immune System Arts Zach Bush, gespecialiseerd in interne geneeskunde, endocrinologie en gezondheidszorg, gaat in deze video in op ons aangeboren immuunsysteem. In deze tijd van vaccineren is dit, volgens Bush, een belangrijk moment om te begrijpen hoe ons aangeboren immuunsysteem werkt. In deze Engelstalige video legt hij het uit. Te bekijken via: YouTube UC1SXr9d2DYawP_bwcNpbd2w Heal De documentaire Heal is een zoektocht van de maker Kelly Noonan Cores naar de genezende kracht van de eigen geest: in de medische wereld, maar ook in de alternatieve geneeswijze. Heal laat zien dat we meer controle hebben over ons leven en onze gezondheid dan we vaak denken. De slogan? Change your mind. Change your body. Change your life. Te bekijken via: Netflix heal-2017/ Artsen Covid Collectief Stichting Artsen Covid Collectief laat via YouTube in diverse filmpjes de visie zien van huisartsen op het huidige coronabeleid. Met onder andere prof. dr. Theo Schetters over de massa-inenting en internist Hannah Visser over wat voor schade een tunnelvisie kan toebrengen aan de volksgezondheid. Te bekijken via: YouTube watch?v=adhi8pyz42o Oorlog in je lichaam Bij de vrouw van oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen is borstkanker met uitzaaiingen geconstateerd. In de 8-delige podcastserie Oorlog in je lichaam zoekt hij antwoorden op de vraag: is kanker meer een chronische dan een dodelijke ziekte aan het worden? Een persoonlijke zoektocht waarbij Hans Jaap en zijn vrouw er alles aan doen haar leven te rekken. Te beluisteren via: de podcast-apps of via de website van NPO Radio 2 MEDISCH DOSSIER 99

100 HEALTH CORNER Waarom afvallen nog moeilijker is dan we denken In de podcastserie Ondertussen in de kosmos wordt alles wat zich afspeelt in de kosmos besproken door de wetenschapsredactie van de Volkskrant. In de aflevering Waarom afvallen nog moeilijker is dan we denken horen we hoogleraar en internist Liesbeth van Rossum en wetenschapsjournalist Ronald Veldhuizen over het jojo-effect. Hoe werkt dit in het lichaam? En valt het jojo-effect te overwinnen? Te beluisteren via: de podcast-apps of via de website van de Volkskrant waarom-afvallen-nog-moeilijker-is-dan-we-denken/ De Jortcast: op factcheck-missie in medische kwesties Nieuwsberichten over baanbrekende medische onderzoeken verschijnen geregeld in de krant. Het gevolg is een drukke wachtkamer bij de huisarts met mensen die daar meer over willen weten. Wat is het dat mensen hier gevoelig voor maakt? In deze aflevering van de podcastserie De Jortcast gaat Jort Kelder samen met dokter Tijs Stehmann (schrijver van het boek Dokter, Ik las in de krant dat ) op factcheck-missie. Te beluisteren via: de podcast-apps TED Talk: Chronic diseases. Onset & reduction Sheda Broer- Sadrzadeh De leefstijl van onze ouders rond de conceptie is belangrijker voor onze gezondheid dan de meeste pogingen om gezond te leven op volwassen leeftijd. Deze informatie is in wetenschappelijke kringen wijdverspreid en zou makkelijker beschikbaar moeten zijn voor een breed publiek. In deze TED Talk deelt Sheda haar innovatieve aanpak om dit maatschappelijk meer onder de aandacht te brengen. Te bekijken via: YouTube Podcast Gezond Gesprek Diabetes, koolhydraatbeperking, de prikkelbare darm of dementie: allemaal onderwerpen die in deze podcast worden besproken. Journalist en diëtist Karine Hoenderdos gaat iedere aflevering in gesprek met een deskundige. Hoe blijf je jong? Wat is de impact van de overgang? Zomaar wat vragen die worden beantwoord in deze podcastserie. Te beluisteren via: de podcast-apps podcast-gezond-gesprek/ Uit: Medisch Dossier, april 2021 MEDISCH DOSSIER 100

101 @ Haal meer uit Medisch Dossier Online archief Als abonnee heb je toegang tot het online archief van Medisch Dossier. Alle sinds 2008 verschenen artikelen kun je hier nalezen. Een schat aan gezondheidsinformatie altijd bij de hand. E-books Medisch Dossier publiceert regelmatig e-books welke gratis toegankelijk zijn voor abonnees. Over Medisch Dossier COLOFON Medisch Dossier is een kennisplatform over gezondheid met onafhankelijke en wetenschappelijk onderbouwde informatie over welzijn, ziekten en behandelingen vanuit zowel de reguliere als complementaire zorg. Ons doel is mensen te helpen bij het maken van betere gezondheidskeuzes. Naast artikelen van Nederlandse bodem bevat Medisch Dossier vertalingen uit het Britse blad What Doctors Don t Tell You. Uitgever: Roland Pluut Hoofdredactie: Bryan Hubbard en Lynne McTaggart Coördinatie: Ellen van der Knaap, Els Kwaks Vertaling: Astrid Zwart Vormgeving: Irma Theunisse Wekelijks e-nieuws Ontvang het laatste medisch nieuws, aanbiedingen, opiniestukken en columns in je inbox. Elke week, met de MD Update. Schrijf je in op Proefabonnement Probeer Medisch Dossier - ontvang 3 nummers voor 15. Stopt automatisch. Wil je daarna alsnog een jaarabonnement? Dan verrekenen we de proefabonnementsprijs met de jaarprijs. Nog geen abonnee? Medisch Dossier is jouw hulp bij het maken van betere gezondheidskeuzes. Maak gebruik van de e-booklezers aanbieding. 30% korting op een jaarabonnement Betaal slechts 49 i.p.v. 69,95. Zie pagina X + Ga naar Bel: of gebruik de antwoordkaart in het midden van dit magazine. Disclaimer De redactie van Medisch Dossier verklaart dat de informatie in deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Zij kan echter op geen enkele wijze instaan voor de volledigheid van of eventuele onjuistheden in deze uitgave. De redactie, haar medewerkers en de auteurs aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid voor schade van welke aard dan ook die het gevolg is van handelen en/of beslissingen op basis van de inhoud van deze uitgave. Inzichten rondom gezondheidsthema s volgen elkaar snel op. Iedereen heeft recht op volledige en begrijpelijke informatie om zelf een verantwoorde keuze te maken. U dient, vanzelfsprekend, uw gezondheid nauwlettend te monitoren en bij opvallende veranderingen contact op te nemen met uw huisarts. Er is immers geen one-size-fits all gezondheidsadvies. Medisch Dossier Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en openbaar worden gemaakt zonder toestemming van de uitgever. Dit magazine wordt uitgebracht onder licentie van WDDTY Publishing Ltd (UK). Alle rechten op het gelicentieerde materiaal behoren toe aan WDDTY Publishing Ltd. Het materiaal mag niet worden gereproduceerd, als geheel of in delen, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van WDDTY Publishing Ltd. De naam What Doctors Don t Tell You is eigendom van WDDTY Publishing Ltd. MEDISCH DOSSIER 101

102 MEDISCH DOSSIER Uw hulp bij het maken van bewuste gezondheidskeuzes Aanbieding voor e-book lezers 30% KORTING op een jaarabonnement Brede visie, betrouwbare informatie Onafhankelijk, objectief en kritisch 9 magazines per jaar Toegang tot online archief met honderden artikelen over gezondheid 9 X Betaal slechts 49 i.p.v. 69,95. Ga naar en gebruik de code: EBOOK 30 % KORTING jaarabonnement Kortingscode: EBOOK Geldig t/m 31 aug