Data en feiten Het jaar 2012 in cijfers. Stichting Farmaceutische Kengetallen DATA EN FEITEN

Transcriptie

1 Data en feiten 2013 Het jaar 2012 in cijfers Stichting Farmaceutische Kengetallen DATA EN FEITEN

2 2

3 Inhoudsopgave Inleiding 5 Data en feiten 2013 in vogelvlucht 9 1 Nederland Uitgavenontwikkeling Structurele groei geneesmiddelenuitgaven Vergoeding apotheken Prijsontwikkeling geneesmiddelen Marktaandelen productgroepen Zorgverzekeraars Beschikbaarheid geneesmiddelen Geneesmiddelengebruik in West-Europees perspectief 31 2 Geneesmiddelen Uitgaven aan geneesmiddelen Geneesmiddelverstrekkingen Geneesmiddelen bij cardiovasculair risicomanagement Geneesmiddelen bij diabetes Geneesmiddelen bij astma/copd Geneesmiddelen bij depressie Niet of voorwaardelijk vergoede geneesmiddelen 50 3 Apotheekbedrijf Zelfstandige apotheken versus ketens Omzet openbare apotheek Personeel openbare apotheek Arbeidsmarkt 60 4 Kerncijfers farmaceutische hulp in DATA EN FEITEN

4 4

5 Inleiding Stichting Farmaceutische Kengetallen De Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK) houdt zich sinds 1990 bezig met het verzamelen, monitoren en analyseren van gedetailleerde gegevens omtrent het geneesmiddelengebruik in Nederland. De SFK betrekt haar informatie rechtstreeks van een panel met apotheken. Bij dit panel zijn op dit moment 95% van alle openbare apotheken in ons land aangesloten. De landelijke cijfers op basis van dit panel zijn berekend met behulp van een door de SFK ontwikkelde stratificatietechniek. Deze techniek gaat niet alleen uit van de data die door de bij de SFK aangesloten apotheken zijn aangeleverd, maar benut ook de beschikbare informatie van apotheken die niet deelnemen aan de SFK. De techniek houdt onder meer rekening met de omvang van de patiëntenpopulatie en de locatie van de apotheekvestiging. Per verstrekking registreert de SFK gegevens over het middel dat is afgeleverd, de apotheek die het middel verstrekt heeft, de zorgverzekeraar die de verstrekking al of niet vergoedt, de arts die het middel heeft voorgeschreven en de patiënt die het middel voorgeschreven heeft gekregen. Grondige validatieroutines en beproefde statistische procedures waarborgen de hoge kwaliteit en representativiteit van de SFK-gegevens. De SFK beschikt hiermee over de omvangrijkste en meest actuele gegevensverzameling op dit gebied in Nederland. De verzamelde gegevens dienen ter ondersteuning van de apotheekpraktijk en worden gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek. Periodiek publiceert de SFK de belangrijkste kengetallen en actualiteiten in deze jaaruitgave en in Farmacie in cijfers, een vaste rubriek in het Pharmaceutisch Weekblad (PW). Naast de beroepsvereniging van apothekers, de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP), maakt het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) veelvuldig gebruik van de geneesmiddelengebruikscijfers. DATA EN FEITEN

6 Privacy Bij het registreren van de geneesmiddelengebruiksgegevens gaat de SFK uiterst zorgvuldig om met de privacy van betrokkenen. Een privacyreglement waarborgt de privacy van de deelnemende apothekers. Hierin is opgenomen dat de SFK nooit gegevens aan derden verstrekt die tot individuele apotheken herleidbaar zijn, tenzij de betreffende deelnemer daar nadrukkelijk schriftelijke toestemming voor geeft. Ten aanzien van het verstrekken van gegevens op landelijk of regionaal niveau, ziet een Raad van Toezicht bestaande uit apothekers die in een openbare apotheek werkzaam zijn, toe op de informatieverstrekking aan derden. Ten aanzien van de voorschrijvende arts en de patiënt verzamelt de SFK alleen geanonimiseerde gegevens. De identiteit van de arts wordt aan het zicht van de SFK ontnomen door een versleutelcode die alle deelnemende apothekers afzonderlijk in hun apotheekinformatiesysteem invoeren. De identiteit van de patiënt blijft altijd voor de SFK verborgen, doordat de SFK gebruik maakt van het volgnummer dat de persoon in kwestie in de apotheek toegekend heeft gekregen. Koppeling tussen nummers en individuele personen is bij de SFK niet mogelijk. Uiteraard weet de apotheek wel de identiteit van de eigen patiënten, maar deze gegevens worden niet aan de SFK verstrekt. Deelnemers Deelname aan de SFK staat open voor alle openbare apotheken in Nederland en hieraan zijn geen kosten verbonden. Apothekers die gegevens aanleveren aan de SFK kunnen online actuele en gedetailleerde geneesmiddelengebruikscijfers voor hun praktijk opvragen als managementinformatie voor het eigen bedrijf of als informatie ter ondersteuning van patiëntenzorg. Voor het monitoren van de doelmatigheid van het geneesmiddelengebruik en ter ondersteuning van praktijkprogramma s op het gebied van farmaceutische patiëntenzorg en het FTO biedt de SFK thematische rapportages aan die zijn toegesneden op de individuele apotheek dan wel op het specifieke FTO-overleg. Bij de samenstelling van deze maatwerkrapportages werkt de SFK onder meer samen met de KNMP en IVM (Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik). Over deze uitgave De cijfers die vermeld zijn in deze uitgave geven het landelijk geneesmiddelengebruik via openbare apotheken weer. Deze uitgave bevat geen gegevens over het gebruik van geneesmiddelen in ziekenhuizen of via apotheekhoudende huisartsen. Voor 2012 baseert de SFK de uitgaven voor de farmaceutische zorg voor het eerst op de door de apotheken bij de zorgverzekeraars in rekening gebrachte declaraties. Tot en met 2011 hanteerde de SFK hiervoor de door de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) vastgestelde maximumtarieven en de apotheekinkoopprijzen van de geneesmiddelen, verminderd met de wettelijke clawback. Sinds de invoering van de vrije tarieven per 1 januari 2012 moeten zorgverzekeraars en apothekers de vergoeding voor de farmaceutische zorg met elkaar 6

7 overeenkomen. Door contractafspraken kunnen de door de verzekeraars aan apothekers uitgekeerde bedragen afwijken van de geneesmiddelkosten die de apotheken bij verzekeraars indienen. Op deze afspraken heeft de SFK geen zicht. Onder de geneesmiddelenkosten verstaat de SFK de kosten tegen de gedeclareerde prijzen van WMG-geneesmiddelen en buiten-wmg geneesmiddelen. In de geneesmiddelen kosten zijn de eigen bijdragen door patiënten in het kader van het Geneesmiddelenvergoedingssysteem (GVS) inbegrepen. De geneesmiddelenuitgaven betreffen het totaal van de gedeclareerde geneesmiddelenkosten en de apotheekvergoeding, inclusief eigen bijdragen door patiënten in het kader van het GVS. Alle cijfers in deze publicatie hebben betrekking op het wettelijk verzekerde geneesmiddelenpakket en alle vermelde bedragen zijn exclusief BTW, tenzij anders vermeld. De BTW op receptgeneesmiddelen bedraagt 6%. DATA EN FEITEN

8 8

9 Data en feiten 2013 in vogelvlucht Scherpe daling geneesmiddelenuitgaven Na een aantal jaren van zeer gematigde groei van de uitgaven aan geneesmiddelen, was er in 2012 sprake van een scherpe daling. De uitgaven aan pakketgeneesmiddelen daalden in 2012 met 12% tot een bedrag van bijna 4,4 miljard. De daling komt voor ongeveer de helft door de overheveling van de TNF-alfaremmers naar het ziekenhuisbudget. De financiering van de TNF-alfaremmers en daaraan verwante geneesmiddelen behoren vanaf 2012 tot het ziekenhuisbudget. Ook het effect van lagere geneesmiddelenprijzen en apotheek tarieven droeg bij aan de lagere geneesmiddel uitgaven. Met name het patentverloop van de cholesterol verlager atorvastatine in mei 2012 had een forse invloed. Lagere groei geneesmiddelengebruik Uitgedrukt in standaarddagdoseringen nam het geneesmiddelengebruik in 2012 met 1,8% toe. Deze groei is lager dan de afgelopen jaren gebruikelijk was. Deze lagere groei wordt deels veroorzaakt door een beperking van de aanspraak op maagzuurremmers. Normaal gesproken neemt de vraag naar farmaceutische zorg namelijk met zo n 4 tot 5% per jaar toe. Ongeveer de helft daarvan komt door toename van het aantal inwoners in Nederland en de vergrijzing. Bij het huidige gebruik en kosten van de geneesmiddelen zou alleen al de bevolkingsgroei en de gewijzigde samenstelling van de bevolking ertoe leiden dat de totale geneesmiddelenuitgaven tot 2020 jaarlijks met 2,0% zullen toenemen. Inkomsten apotheken gedaald Voor veel verzekeraars was een budgettair neutrale overgang van de tariefinkomsten van apotheken een uitgangspunt dat prominent terugkwam in de contracten. Verzekeraars verlaagden daartoe de tarieven zodanig dat de verwachte groei van het geneesmiddelengebruik voor gelijkblijvende tariefinkomsten zouden zorgen. Voor apotheken verloopt deze benadering verre van kostenneutraal. Apotheken moesten voor hetzelfde geld meer werk verrichten, terwijl de personeelskosten stegen. Doordat de groei van het geneesmiddelengebruik lager was dan verwacht, namen de tariefinkomsten voor de gemiddelde apotheek in 2012 met 1,4% af. Daarnaast zetten lagere geneesmiddelenprijzen, lagere marges op hulpmiddelen en verzekeraarsafspraken zoals clawback, laagste prijsgaranties en historische prijzen de financiële situatie van apotheken zwaar onder druk. Dit kan per apotheek sterk verschillen. Zo kan het verlies door historische prijzen oplopen tot per apotheek. Het verlies door laagste prijzen kan zelfs oplopen tot DATA EN FEITEN

10 Alhoewel de inkomsten voor de gemiddelde apotheek daalden, zijn er grote verschillen tussen individuele apotheken maar ook tussen de verschillende soorten apotheken. Poliklinische apotheken zagen hun inkomsten juist toenemen. Aantal openbare apotheken neemt af Op 1 januari 2013 telde Nederland openbare apotheken. Dat zijn er zestien minder dan het jaar daarvoor. Het is voor het eerst dat de SFK een daling van het aantal openbare apotheken in Nederland constateert. In het begin van deze eeuw nam het aantal apotheken jaarlijks nog met 2,4% toe. Vanaf 2009 stagneerde de groei en zakte de toename tot onder de 1% en werd deze in 2012 gevolgd door een afname van 0,8%. Ook het aantal werkzame gevestigde en tweede openbaar apothekers is in 2012 afgenomen. Desondanks blijft de belangstelling voor de studie farmacie groot. Het aantal apothekersassistenten bleef nagenoeg gelijk. Bij een stijgende zorgvraag voeren deze ontwikkelingen de druk binnen de apotheekbranche op. Meer generiek voor minder Het aantal verstrekkingen van generieke receptgeneesmiddelen in het basispakket nam in 2012 met 11% toe tot 140 miljoen. Daarmee waren twee van de drie afgeleverde geneesmiddelen generiek. Met name de introductie van nieuwe generieke varianten van atorvastatine (Lipitor), valsartan (Diovan), desloratadine (Aerius) en olanzapine (Zyprexa) droeg in 2012 bij aan de toename van het aantal verstrekkingen van generieke geneesmiddelen. Ondanks dat generieke geneesmiddelen bijna 67% van de verstrekkingen in de apotheek uitmaken, genereren ze slechts 12% van de geneesmiddelkosten. De gemiddelde behandeling met een generiek geneesmiddel kostte in 2012 nauwelijks 2 euro per maand. Top 10 sterk gewijzigd De top 10 van pakketgeneesmiddelen met de hoogste uitgaven vertoont in 2012 opvallende wijzigingen ten opzichte van het jaar daarvoor. In 2011 werd deze lijst nog aangevoerd door de TNF-alfaremmers adalimumab (Humira) en etanercept (Enbrel). Maar door de overheveling van de TNF-alfaremmers naar het budget van de ziekenhuizen, nemen geneesmiddelen bij astma/copd de eerste drie plaatsen in. Atorvastatine (Lipitor), dat in de lijst van 2011 de drie astma/copd-middelen nog voorafging, moet nu genoegen nemen met de vierde plaats. Van dit middel is de omzet sterk gedaald door het aflopen van het patent. Bètablokker metoprolol is met acht miljoen verstrekkingen terug aan kop van de ranglijst van meest verstrekte middelen die zijn opgenomen in het basispakket. Metoprolol (Selokeen, Lopressor) heeft die eerste plaats overgenomen van maagbeschermer omeprazol (Losec). Omeprazol zakte terug naar plaats vier. Deze daling is vooral het gevolg van de beperking van de vergoedingsvoorwaarden die vanaf 1 januari 2012 voor maagzuurrem mers gelden. Met ingang van die datum beperkte de minister de aanspraak op maagbeschermers tot personen die langdurig op het gebruik van deze middelen zijn aangewezen. Meer geneesmiddelengebruikers Nederlandse openbare apotheken verstrekten in 2012 aan bijna 4,4 miljoen mensen één of meerdere geneesmiddelen ter voorkoming van hart- en vaatziekten zoals hartfalen, angina pectoris en hart- of herseninfarcten. 10

11 Dit betekent dat aan ruim één op de vier inwoners van Nederland CVRM-medicatie (Cardiovasculair Risicomanagement) is voorgeschreven. Het aantal gebruikers van CVRM-middelen groeit ieder jaar nog wel, maar de toename vlakt de laatste jaren af. Het gebruik van deze middelen maakt 40% uit van het totale geneesmiddelengebruik binnen het wettelijk verzekerd pakket, terwijl de uitgaven afgenomen zijn tot een aandeel van 20% van het totaal. Het aantal Nederlanders dat een geneesmiddel bij astma of COPD gebruikt kwam in 2012 uit op 1,7 miljoen. Dit aantal ligt hoger (+7%) dan vijf jaar geleden. De uitgaven aan deze geneesmiddelen bedroegen 420 miljoen. Dat is ongeveer 10% meer dan in Het aantal gebruikers van antidepressiva steeg in 2012 met 2,9% tot 1,1 miljoen mensen. Bijna Nederlanders kregen diabetesmedicatie via de openbare apotheken. Tot diabetesmedicatie worden orale bloedglucoseverlagende middelen en insulines gerekend. Twee derde gebruikte in deze periode alleen een oraal antidiabeticum, 16% een insuline, en 18% middelen uit beide groepen. Nederlandse geneesmiddeluitgaven beneden gemiddeld Een Nederlander besteedde in 2011 gemiddeld 356 aan geneesmiddelen, terwijl het West-Europees gemiddelde 400 bedroeg. Hiermee behoudt Nederland ten opzichte van omringende landen zijn bescheiden positie. In Frankrijk, Zwitserland en Duitsland zijn de geneesmiddelenuitgaven per inwoner traditioneel ruim hoger dan gemiddeld. Zuidelijke landen in Europa hebben traditiegetrouw lagere geneesmiddeluitgaven per inwoner. In Denemarken liggen de uitgaven per hoofd van de bevolking nog eens onder het niveau van de zuidelijke landen. Gerelateerd aan de totale kosten van de gezondheidszorg bedroeg in 2011 het aandeel van de uitgaven aan geneesmiddelen in Nederland 9,6%. Daarmee neemt Nederland evenals in voorgaande jaren een bescheiden positie in te midden van de West-Europese landen. Opnieuw hogere uitgaven buiten pakket Door overheidsmaatregelen neemt al enige jaren achtereen de omzet toe van receptplichtige geneesmiddelen die niet tot het basispakket behoren. In 2012 verstrekten openbare apotheken in totaal voor meer dan 175 miljoen aan deze middelen. Dat is 17% meer dan in het jaar daarvoor. Deze toename komt vooral doordat het eerste recept en het incidenteel gebruik van maagzuurremmers vanaf 2012 niet langer voor vergoeding uit het basispakket in aanmerking komt. DATA EN FEITEN

12 12

13 Nederland 1.1 Uitgavenontwikkeling Uitgaven farmacie 600 miljoen lager De uitgaven aan pakketgeneesmiddelen daalden in 2012 met 600 miljoen euro. Deze daling werd veroorzaakt door de overheveling van een aantal reumamiddelen naar het ziekenhuisbudget en door lagere geneesmiddelenprijzen en apotheektarieven. Deze ontwikkelingen zetten de financiële situatie van apotheken verder onder druk. Na een aantal jaren van zeer gematigde groei van de uitgaven aan geneesmiddelen, was er in 2012 sprake van een scherpe daling. De Nederlandse openbare apotheken verstrekten in 2012 voor miljoen aan geneesmiddelen die behoren tot het basispakket. Het uitgavenniveau ligt hiermee 600 miljoen lager dan in Dat komt overeen met een daling van 12,0%. Tussen 2008 en 2011 namen de uitgaven nog jaarlijks met gemiddeld 1,8% toe en in de jaren daarvoor zelfs met 6% tot 8%. Overheveling De daling komt voor ongeveer de helft door de overheveling van de TNF-alfaremmers naar het ziekenhuisbudget. De financiering van de TNF-alfaremmers en daaraan verwante geneesmiddelen behoren vanaf 2012 tot het ziekenhuisbudget. De overgehevelde middelen waren in 2011 nog goed voor een omzet van 373 miljoen. Of de totale gezondheidszorg daarmee goedkoper is geworden, is nog maar de vraag. Hoewel dat de belangrijkste doelstelling van de overheveling was, hebben de ziekenhuizen gemeld dat ze de door VWS ingeboekte inkoopkortingen niet hebben kunnen realiseren. Patentverloop Ook het effect van het patentverloop droeg bij aan de verlaging van de geneesmiddeluitgaven. Met name het patentverloop van de cholesterolverlager atorvastatine in mei 2012 had een forse invloed. Nog voordat het patent verliep, stelde specialitéleverancier Pfizer verzekeraars in staat om twee varianten van merkloze atorvastatine op te nemen in hun preferentiebeleid. Andere generieke preparaten volgden later. Hierdoor daalden de uitgaven aan dit middel van 136 miljoen in 2011 tot 64 miljoen in De gemiddelde behandeling met een generiek geneesmiddel kost inmiddels nauwelijks 2 euro per maand. Vrije prijzen De introductie van de vrije prijzen en tarieven per 1 januari 2012 bracht zorgverzekeraars DATA EN FEITEN

14 ertoe om zeer terughoudende contractafspraken te maken met apothekers. Terwijl de overheid bij de introductie van vrije prijzen en tarieven rekening hield met een beperkte stijging van de kosten, zetten de zorgverzekeraars bij de contractering in op afwenteling van mogelijke budgettaire risico s. Dat betekende onder meer dat de totale uitgaven aan terhandstellingprestaties in 2012 gelijk zouden moeten blijven aan die in Om die reden voerden de zorgverzekeraars gemiddeld een tariefverlaging door die gelijk was aan de verwachte groei van de zorg. Met andere woorden: de apotheken moesten voor hetzelfde geld meer werk verrichten, terwijl de personeelskosten stegen. Omdat de vraag naar farmaceutische zorg beperkter toenam dan verwacht, daalde de totale apotheekvergoeding met 56 miljoen ten opzichte van In de contracten voor 2012 handhaafden de verzekeraars ook de, voorheen wettelijke, clawback-regeling. Deze verplichte procentuele afslag op de geneesmiddelenkosten is bedoeld ter compensatie van de kortingen die apothekers op de inkoop bedingen, maar door de gevolgen van het bovengenoemde patentverloop is het niet waarschijnlijk dat apotheken hun inkooppositie hebben weten te behouden. Om het risico te ontlopen op mogelijke prijsverhogingen die fabrikanten binnen het wettelijke kader in de loop van de contractsperiode zouden kunnen doorvoeren, pinden een aantal verzekeraars in hun contracten de prijzen van geneesmiddelen vast op een historisch niveau, waardoor eventuele verhogingen voor rekening van de apotheek komen. Ook de uit voorgaande jaren bekende contractafspraken, 1.1 Totale uitgaven aan farmaceutische hulp: openbare apotheken (1 = 1 miljoen euro) Na een aantal jaren van gematigde groei daalden de uitgaven aan geneesmiddelen in 2012 scherp. prognose 2013 Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen 14

15 zoals laagsteprijsgaranties (met en zonder bandbreedte) of vaste prijzen per pakje, bleven gehandhaafd. In de praktijk is de omzetontwikkeling nog ongunstiger dan hier vermeld, omdat een deel van de uitwerking van de verzekeraarsafspraken zich ontrekt aan het zicht van de SFK. Omdat leveranciers van apotheeksystemen niet alle contractafspraken tijdig kunnen ondersteunen, korten verzekeraars doorgaans op de declaraties van apotheken. Veel apotheken zien het effect dan ook pas in volle omvang terug in hun jaarrekening. Leveranciers van apotheeksystemen hebben in april 2012 een brandbrief naar zorgverzekeraars gestuurd om afspraken tijdig en zodanig vorm te geven dat apotheken beter kunnen worden ondersteund. Stapeling Vooraf had de overheid mede vanwege de introductie van de vrije prijzen en tarieven een toename van de uitgaven voor farmaceutische zorg ingecalculeerd. Uit het in mei 2013 gepresenteerde rijksjaarverslag blijkt dat de geneesmiddelenbegroting 2012 een onderschrijding van 827 miljoen laat zien. Zorgverzekeraars hebben de apotheken blijkbaar aanzienlijk minder ruimte voor innovatie geboden dan waarmee de overheid in de premieafdracht naar verzekeraars rekening heeft gehouden. Bij de hulpmiddelen meldt de overheid eveneens meevallers. Hier wordt goedkopere inkoop van incontinentiemateriaal door zorgverzekeraars als een van de oorzaken opgevoerd. Ook deze meevaller komt vooral voor rekening van de apotheek. Stapeling van al deze effecten zet de financiële situatie van apotheken en daarmee ook de kwaliteit van de farmaceutische zorg zwaar onder druk; laat staan dat er ruimte is voor innovatie. Daarentegen maakten zorgverzekeraars melding van recordwinsten, waaraan de inkoop op farmacie sterk bijdroeg. Prognose Op basis van de door openbare apotheken gedeclareerde bedragen in de eerste helft van 2013 verwacht de SFK dat de uitgaven aan farmaceutische zorg voor het tweede achtereenvolgende jaar zullen dalen. De totale uitgaven zullen naar verwachting uitkomen op een bedrag van miljoen. Dit komt neer op een daling van 213 miljoen (-4,8% ) ten opzichte van De overheveling van orale oncolytica en groeihormonen naar het ziekenhuisbudget draagt sterk bij aan deze daling. In 2012 kwamen de uitgaven via openbare apotheken van deze inmiddels overgehevelde middelen nog uit op 181 miljoen. Daarnaast valt op dat het geneesmiddelengebruik opnieuw achterblijft bij de ontwikkelingen van de laatste jaren. Gemeten in het aantal verstrekte DDD s lag het gebruik in de eerste helft van 2013 slechts 2,0% hoger in vergelijking met dezelfde periode in het jaar daarvoor. Mogelijk speelt het hogere eigen risico hierbij een rol. De lagere omzet werkt ook door in de inkomsten voor apothekers. Deze zullen ondanks een gemiddeld iets hoger tarief en een iets lagere clawback ten opzichte van 2012 waarschijnlijk nauwelijks verbeteren. DATA EN FEITEN

16 1.2 Structurele groei geneesmiddelenuitgaven Effect van vergrijzing in structurele uitgavenstijging beperkt Door wijzigingen in de bevolkingsamenstelling en toename van het gebruik van geneesmiddelen is sprake van een structurele stijging van de geneesmiddelenuitgaven met ongeveer 4% per jaar. Daarnaast zorgen verschuivingen in het gebruik voor additioneel effect. In de afgelopen jaren zijn de uitgaven aan pakketgeneesmiddelen vooral door prijsdalingen maar beperkt toegenomen. Patentverloop, prijsaanpassingen binnen de Wet geneesmiddelenprijzen (WGP) en het preferentiebeleid van verzekeraars zorgen voor een structureel prijsdrukkend effect. Toch neemt de vraag naar farmaceutische zorg jaarlijks toe. Normaal gesproken is dat zo n 4 tot 5% per jaar, maar in 2012 was dat lager. Uitgedrukt in standaarddagdoseringen nam het geneesmiddelengebruik in 2012 met 1,8% toe. Deze lagere groei wordt deels veroorzaakt door een beperking van de aanspraak op maagzuurremmers. Toch verklaart dit niet het volledige verschil. Naast de groei van het geneesmiddelengebruik spelen onderliggend nog altijd een aantal factoren een rol die zich vertalen in een structurele stijging van de geneesmiddelenuitgaven van 6% per jaar. Verandering van het voorschrijfen slikgedrag Vanuit Europees perspectief gezien gebruikt de gemiddelde Nederlander relatief weinig geneesmiddelen. In ongeveer twee derde van de gevallen dat een patiënt een huisarts consulteert, wordt er in ons land een geneesmiddel voorgeschreven. In meer zuidelijke landen in Europa kan dit percentage oplopen tot 90%. Volgens het onderzoeksinstituut IMS Health worden er in landen als België, Frankrijk en Spanje gemiddeld 15 tot 40% meer geneesmiddelen voorgeschreven per doktersbezoek dan in Nederland. Toch neemt het geneesmiddelengebruik per Nederlander duidelijk toe. Het toenemende chronisch gebruik van geneesmiddelen blijkt ook uit de groeiende hoeveelheid herhalingsrecepten die apotheken verwerken. Veruit de meeste recepten die artsen uitschrijven, betreffen een herhaling van een eerder recept. In 85% van de gevallen wordt een receptgenees middel afgeleverd dat kort daarvoor ook al door dezelfde apotheek aan dezelfde patiënt is verstrekt. Gemeten in aantal DDD s bedraagt het aandeel herhaalrecepten zelfs 91%. Bevolkingsgroei en vergrijzing Een deel van het toenemende chronisch gebruik van geneesmiddelen wordt veroorzaakt door de groei en de bevolking en de toename van het aantal ouderen. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek 16

17 (CBS) blijkt dat de Nederlandse bevolking in 2012 met 0,3% is toegenomen. Het aantal inwoners is gestegen van in 2012 tot op 1 januari In Nederland wonen personen van 65 jaar of ouder. Dit aantal komt overeen met 16% van de totale bevolking. Volgens het CBS zal het aantal ouderen in ons land in 2020 toegenomen zijn tot personen (20%). Naast de toename van het aantal ouderen, stijgt ook de levensverwachting van de gemiddelde Nederlander. In de afgelopen tien jaren nam de levensverwachting toe en het CBS verwacht dat deze de komende jaren verder toe zal nemen. Bij het huidige gebruik en kosten van de geneesmiddelen zou de bevolkingsgroei en de gewijzigde samenstelling van de bevolking ertoe leiden dat de totale geneesmiddelenuitgaven tot 2020 jaarlijks met 2,0% zullen toenemen. Indien de veranderingen in het voorschrijf- en slikgedrag doorzetten, zal dit een versterkend effect hebben. Volgens de bevolkingsprognose van het CBS bereikt de vergrijzing rond 2040 zijn hoogtepunt. De invloed van de vergrijzing laat zich gelden omdat Nederlanders van 65 jaar of ouder ruim driemaal zo veel geneesmiddelen gebruiken als de gemiddelde Nederlander. Bij personen van 75 jaar of ouder loopt het consumptiepatroon zelfs op tot bijna 5 keer het niveau van de gemiddelde Nederlander. Ook worden geneesmiddelen in deze leeftijdsgroep overwegend chronisch gebruikt: ruim vier van de vijf recepten die 65-plussers inleveren bij de apotheek betreffen een herhaling van een geneesmiddel dat zij eerder voorgeschreven hebben gekregen. De doorsnee 65-plusser gebruikt dagelijks drie verschillende geneesmiddelen naast elkaar. Naast de groei van de bevolking en de vergrijzing, neemt ook het verzorgingsgebied van de openbare apotheken toe. In dunbevolkte gebieden waar het niet rendabel is om een openbare apotheek te exploiteren, nemen apotheekhoudende huisartsen de farmaceutische zorgverlening waar. Zij bedienen samen een kleine acht procent van de bevolking. Verschuiving in het gebruik naar duurdere geneesmiddelen De daling in het aantal verpleegdagen en de reductie van het aantal bedden in ziekenhuizen gedurende de afgelopen jaren toont hoe de gezondheidszorg steeds meer verschuift van het ziekenhuis naar de thuissituatie. In financiële zin fungeert de geneesmiddelensector hiermee als een ventiel binnen de gezondheidszorg: besparingen en bezuinigingen elders in de gezondheidszorg leiden regelmatig tot meer kosten in de farmaceutische sector. Sommige nieuwe geneesmiddelen dragen ook bij aan de verschuiving van het ziekenhuis naar de thuissituatie, omdat zij behandeling in het ziekenhuis in sommige gevallen kunnen vervangen. Veel van deze geneesmiddelen kunnen tot de zogenoemde dure geneesmiddelen worden gerekend. In de afgelopen jaren namen de uitgaven aan geneesmiddelen die meer dan 500 per voorschrift kosten, sterk toe. De omzet van deze middelen steeg van 389 miljoen in 2004 naar miljoen in Binnen de totale geneesmiddelenuitgaven zorgde de toename van de uitgaven aan dure geneesmiddelen voor een structurele groei van bijna 3% per jaar. Omdat de minister van VWS van mening is dat ziekenhuizen een lagere prijs voor dure geneesmiddelen kunnen bedingen dan openbare apotheken, heeft zij besloten om TNF-alfaremmers per 1 januari 2012 nog DATA EN FEITEN

18 1.2 Geneesmiddelengebruik naar leeftijd in 2012 (in voorschriften) 80 3,4 2,5 3,3 4,6 12,0 23,8 33,1 77,1 14, jaar 2-10 jaar jaar jaar jaar jaar jaar >=75 jaar Gemiddeld Openbare apotheken verstrekken aan personen van 75 jaar of ouder ruim 5 keer zo vaak een geneesmiddel als aan een gemiddelde Nederlander. Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen 1.3 Geneesmiddelenuitgaven naar leeftijd in 2012 (in euro s) jaar 2-10 jaar jaar jaar jaar jaar jaar >=75 jaar Gemiddeld Het hogere geneesmiddelengebruik door ouderen vertaalt zich in navenant hogere uitgaven. Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen 18

19 uitsluitend te vergoeden als onderdeel van het ziekenhuisbudget. Dit betekent dat de ziekenhuizen ook verantwoordelijk zijn voor de kosten van het gebruik van deze middelen buiten het ziekenhuis. Door deze overheveling daalden de uitgaven aan dure geneesmiddelen tot 765. Zonder dat de effecten van het voorgenomen beleid duidelijk zijn, heeft de minister met ingang van 1 januari 2013 aangekondigd ook orale oncolytica en groeihormonen naar de ziekenhuisbekostiging over te hevelen. In 2012 kwamen de uitgaven via openbare apotheken van deze over te hevelen middelen nog uit op 181 miljoen. Hierdoor zullen de uitgaven aan dure middelen in 2013 verder dalen. 1.4 Uitgaven geneesmiddelen van meer dan 500 per voorschrift (1 = 1 miljoen euro) Door de overheveling van de TNF-alfaremmers daalden de uitgaven aan dure middelen in Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen DATA EN FEITEN

20 1.3 Vergoeding apotheken Tariefinkomsten apotheken in 2012 gedaald De apotheekvergoeding voor de terhandstelling van geneesmiddelen uit het basispakket nam in 2012 met 62 miljoen af. Tot en met 2011 stelde de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) in opdracht van de overheid de tarieven voor de terhandstelling van receptplichtige geneesmiddelen vast. Vanaf 2012 heeft de overheid daar de handen vanaf getrokken en de hoogte van de tarieven aan de markt overgelaten. Apothekers waren voor de tarieven voor de terhandstelling van receptplichtige geneesmiddelen uit het basispakket vanaf dat moment afhankelijk van onderhandelingen met zorgverzekeraars. De uit deze tarieven voortkomende omzet is veruit de belangrijkste bron voor de inkomsten van openbare apotheken. De in 2012 geconstateerde daling van 1,4% voor de gemiddelde apotheek heeft, afgezet tegen een toename van de kosten, een grote impact op het bedrijfsresultaat. Oude prestaties Ondanks het loslaten van de tarieven heeft de overheid wel de gedifferentieerde tariefstructuur in stand gelaten, die vanaf medio 2008 van kracht was. De prestaties die de apotheken in rekening mogen brengen voor de terhandstelling van receptplichtige geneesmiddelen zijn per 2012 opnieuw omschreven, maar de naamgeving is niet gewijzigd. Centraal staan de prestaties voor de standaardterhandstelling en voor de terhandstelling van geneesmiddelen in een weekdoseersysteem. Daarnaast gelden aanvullende prestaties voor eerste uitgiften, voor terhandstelling in de avond en nacht of op zondag en voor (bijzondere) bereidingen. Nieuwe prestaties Naast de prestaties voor terhandstelling zijn er per 2012 ook nieuwe prestaties tot het basispakket toegelaten. Het gaat hierbij om: het geven van een instructie voor de werking van een hulpmiddel dat nodig is voor de toepassing van een receptplichtig genees middel, het met een patiënt bespreken van de beoordeling van chronisch geneesmiddelen gebruik en het verzorgen van de farmaceutische begeleiding bij opname in of ontslag uit het ziekenhuis of bij polikliniekbezoek. Verzekeraars hebben deze farmaceutische begeleiding rond ziekenhuisbezoek overigens niet of nauwelijks gecontracteerd. Om de vaststelling van tarieven voor de gecontracteerde nieuwe prestaties nog even voor zich uit te schuiven, hanteerden verzekeraars voor de meeste hulpmiddelinstructies en medicatiebeoordelingen een nultarief. Apotheken moesten de prestaties wel declareren, maar de bekostiging van deze prestaties maakte onderdeel uit van de tarieven voor het verstrekken van receptgeneesmiddelen. 20