EEN SOCIALE GEOGRAFIE VAN REMITTANCESPRAKTIJKEN:

Transcriptie

1 EEN SOCIALE GEOGRAFIE VAN REMITTANCESPRAKTIJKEN: TRANSFERS VAN BELGIË NAAR SENEGAL ALS CASESTUDIE Karen STUYCK Promotoren: Prof. Dr. E. Van Hecke Prof. Dr. M. Loopmans Leden van de examencommissie: Prof. Dr. A. Diop Prof. Dr. P. Gonin Prof. Dr. C. Kesteloot Dr. B. Van Dyck Prof. Dr. M. Vanlangendonck Proefschrift voorgedragen tot het behalen van de graad van Doctor in de Wetenschappen

2 2011 Katholieke Universiteit Leuven, Groep Wetenschap & Technologie, Arenberg Doctoraatsschool, W. de Croylaan 6, 3001 Heverlee, België Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch of op welke andere wijze ook zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of the publication may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, electronic or any other means without written permission from the publisher. ISBN Wettelijk depot D/2011/10.705/46 ii

3 Door jouw motiveringskracht, Door jouw kijk op de wereld, Door jouw enthousiasme, Voor jou, Henk. iii

4 iv

5 VOORWOORD Geografie studeren was een aantal omzwervingen buiten beschouwing gelaten eigenlijk een heel logische keuze. De relatie tussen mens, maatschappij en ruimte hebben me van jongs af geboeid. Toen prof. Henk Meert me op het einde van mijn studies voorstelde om samen aan een project te werken rond asielcentra en de gevoeligheden die daarmee gepaard gaan bij omwonenden, heb ik dan ook niet lang getwijfeld. Al gauw kwam er een vervolgproject en zo vlogen de eerste jaren op het ISEG voorbij. Toen op een bepaald moment de vraag kwam om een doctoraatsproject uit te schrijven, heeft de twijfel veel langer geduurd. Niet zozeer omwille van het onderwerp, want onderzoek uitvoeren in en over ontwikkelingslanden was voor mij een unieke kans om een droom waar te maken, maar wel omwille van het feit dat een doctoraatsproject een eenzame opdracht is, waar een lang en moeilijk zoekproces aan te pas komt. De interesse in en de nieuwsgierigheid naar de dagelijkse strijd die migranten en hun achtergebleven huishoudens moeten voeren, wonnen het van de twijfel, mede door Henk zijn overtuigingskracht. Diep was dan ook het verdriet toen Henk twee weken voor de aanvang van dit werk plotseling kwam te overlijden. Mijn allereerste dank gaat dan ook uit naar hem. Zonder Henk was er van dit werk geen sprake. Ik kan alleen maar hopen dat hij op zijn manier trots zou zijn op het eindresultaat en dat doorheen dit werk Henk zijn onderzoeksaanpak en enthousiasme levendig blijft. In de tweede plaats wil ik mijn beide promotoren bedanken, die elk op hun eigen manier bijgedragen hebben tot het welslagen van dit onderzoek. Prof. Etienne Van Hecke heeft van bij het begin de moeilijke taak op zich genomen om na het overlijden van Henk het werk te begeleiden en in goede banen te leiden, hoewel het niet zijn eigen onderzoeksgebied of onderzoeksmethodologie betrof. Dat hij deze taak ter harte nam, blijkt uit ontelbare zaken. Zo heeft hij er altijd op toegezien dat ik niets te kort kwam om het onderzoek uit te voeren en te doen slagen. Een hoofdstuk was nog maar net afgewerkt of hij stond al klaar om het grondig door te nemen en te bespreken. Ook bracht hij me in contact met academici buiten de landsgrenzen die reeds decennia werken rond migratie. Zijn engagement was zelfs zo groot dat hij grote stukken van dit werk vertaald heeft naar het Frans, een titanenwerkje, waarvoor ik hem, maar ook Axelle Delien heel dankbaar ben. Kort na het overlijden van Henk heb ik prof. Maarten Loopmans gevraagd om een helpende hand te bieden, daar waar nodig. Ik ben hem dan ook zeer dankbaar dat hij die belofte méér dan nagekomen is. Ik kon altijd bij hem terecht met mijn kleine en grote bekommernissen en zijn kritische blik en open geest hebben in belangrijke mate bijgedragen aan het eindresultaat. Daarnaast wil ik ook de leden van de examenjury bedanken voor hun grondige lezing van het werk. Speciale dank gaat uit naar prof. Patrick Gonin, die ons uitgebreid kennis liet maken met MIGRINTER. Daarnaast gaat mijn dank ook uit naar prof. Amadou Diop en alle medewerkers v

6 van zijn studiebureau GERAD. De Senegalese teranga is volledig op jullie toepasbaar. Al van bij het eerste contact, ondertussen reeds 8 jaar geleden, voelde ik me zeer welkom. Voor alle praktische, maar ook andere vragen, kon ik steeds bij jullie terecht. Dat Senegal voor altijd in mijn hart zit, is mede dank zij jou en je team. Ook de Senegalese migranten en hun huishoudens hebben me in grote mate laten kennis maken met de Senegalese gastvrijheid. Dank om het veldwerk mogelijk te maken en om mij een warme en hartelijke cultuur te laten leren kennen. Dat dit werk uiteindelijk tot een goed einde gebracht is, is daarenboven ook de verdienste van het hele instituut. Alle collega s van het ISEG - en het zijn er na al die jaren zoveel geworden dat ik een opsomming niet aandurf - wil ik bedanken voor hun uitzonderlijke steun, gaande van het geven van bemoedigende woorden en taaladvies tot het samen plezier maken aan de koffietafel en ver daarbuiten. Dat het doctoraatsproject geen al te eenzame weg werd, heb ik voornamelijk aan jullie te danken. Gilberte, Hilde en Axelle wil ik hierbij nog bijzonder bedanken voor de praktische steun die zij gegeven hebben doorheen de jaren heen. Ook Sarah en Katrien, al vele jaren fijne bureaugenootjes, wil ik speciaal bedanken. Ik ga de dagelijkse portie anekdotes, verhalen en nieuwtjes enorm missen! Naast mijn familie en vrienden wil ik tot slot, maar bovenal Wim bedanken. Op een bepaalde manier is het ook jouw werk. Vol enthousiasme ging je elke keer mee naar Senegal, bezochten we samen verschillende families en projecten en werd het een gedeelde levenservaring. Je hebt nooit getwijfeld aan een goede afloop, maar jij hebt evenzeer veel aan de kant moeten schuiven omwille van dit doctoraat. Nu is de tijd eindelijk daar om nieuwe horizonten te verkennen en nieuwe plannen te maken! En Joppe, je bent nog te klein om te beseffen dat je fantastische maanden in Senegal beleefd hebt, maar hierbij hoop ik dat we dat samen nog een keertje over kunnen doen! vi

7 SAMENVATTING Dit onderzoek handelt over het surplus dat Senegalese migranten realiseren in het land van aankomst (België) en dat ze onder de vorm van financieel kapitaal, goederen en kennis op één of andere manier overmaken aan (directe) familieleden in hun land van oorsprong (Senegal). Deze transfers worden in dit onderzoek beschreven als remittances. Er wordt in het onderzoek gesproken over remittancespraktijken omdat er meer bedoeld wordt dan enkel de transfers zelf. De nadruk wordt immers eveneens gelegd op de beweegredenen voor het zenden van remittances, de verwachtingen van het huishouden, het doel waarvoor remittances gebruikt worden, de kenmerken van zenders en ontvangers als de omvang van deze remittances. In dit onderzoek worden deze remittancespraktijken bestudeerd vanuit een sociologisch, transnationaal en multi-sited kader. Het sociologische kader steunt op de structuratietheorie en het handelingsmodel van Bourdieu, waarbij handelingen (in dit geval remittancespraktijken) opgevat worden als het resultaat van de interactie tussen individuele en structurele factoren. Bourdieu gebruikt hiervoor de bemiddelende concepten habitus, kapitaal en veld. Deze concepten spelen elk op hun specifieke wijze in op de uiteindelijke remittancespraktijken. Het transnationale kader wordt aangewend aangezien remittancespraktijken per definitie transnationale handelingen zijn die mensen en plaatsen over grenzen heen met elkaar verbindt. Migranten zijn affectief verbonden met zowel de plaats van herkomst als de plaats van vestiging en leven in een gefragmenteerde sociale ruimte. Transfers vormen een belangrijke brug tussen deze tweedeling. Remittancespraktijken worden, in navolging van Sassen, bestudeerd als emplaced. Dit wil zeggen dat de nadruk gelegd wordt op het feit dat remittancespraktijken het gevolg zijn van enerzijds de specificiteit van de plaats waar remittances geaccumuleerd (door de migrant in België) en besteed (door het huishouden in Senegal) worden en anderzijds eveneens het gevolg zijn van de relatie tussen beide. Dit uitgangspunt vraagt een multi-sited onderzoeksmethodologie, waarbij het onderzoek uitgevoerd werd zowel bij Senegalese migranten in België als bij hun respectievelijke huishoudens in Senegal. Op die manier worden remittancespraktijken onderzocht vanuit zowel vertrek- als aankomstplaats en kunnen remittancespraktijken bestudeerd worden vanuit één enkele ruimte die vertrek en aankomst met elkaar verbindt. Steunend op kwalitatief veldwerk bij Senegalese migranten in België (n=54) en hun gerelateerde huishoudens in Senegal (n=43), kan er besloten worden dat: Senegalese migratie naar België een recente migratie is, waarbij migranten voornamelijk afkomstig zijn uit stedelijke huishoudens. Binnen de Belgische context werd duidelijk dat migranten specifieke posities in de Belgische maatschappij innemen die een belangrijke invloed hebben op hun uiteindelijke remittancespraktijken. De accumulatie van kapitaal binnen specifieke velden in de Belgische maatschappij (de arbeidsmarkt, de onderwijswereld, vii

8 de huisvestingsmarkt, de gezondheidszorg, sociale netwerken) en de betekenis van de habitus hebben een specifieke invloed op de uiteindelijke remittancespraktijken van migranten. De accumulatie van verschillende vormen van kapitaal heeft ook een belangrijke invloed op de beweegredenen en waardepatronen die aan de basis liggen van het uiteindelijke handelen en op de uiteindelijke handelingen zelf. Binnen de Senegalese context werd duidelijk dat de participatie van de huishoudens een belangrijke invloed heeft op de verwachtingen ten opzichte van remittances. Hun mate van participatie en integratie binnen de Senegalese maatschappij, bepaalt eveneens de aanwending van deze remittances. Door de relatie te leggen tussen de migrant en zijn huishouden werd duidelijk dat uiteindelijke remittancespraktijken het gevolg zijn van een subtiele interactie tussen beide posities, waarbij de migrant enerzijds afwegingen maakt in functie van zijn eigen participatie binnen de Belgische maatschappij, maar anderzijds eveneens in functie van de participatie van zijn huishouden binnen de Senegalese maatschappij. De accumulatie, uitwisseling en converteerbaarheid van de verschillende kapitaalsvormen (niet enkel economisch kapitaal) zijn daarbij van belang. viii

9 SUMMARY This research examines the surplus that Senegalese migrants realize in the country of arrival (Belgium) and that they transfer under the form of financial capital, goods and knowledge in one way or another to (close) family members in their country of origin (Senegal). In this study, these transfers are referred to as remittances. When the emphasis is being laid on the motives for sending remittances, the expectations of the household, the purpose for which remittances are used and the amount of remittances, the term practices of remittances is used. These practices of remittances are being studied from a sociological, transnational and multisited framework. The sociological framework is based on the structurationtheory and the praxis model of Bourdieu, whereby practices (in this case practices of remittances) are being conceived as the result of the interactions between individual and structural factors. Bourdieu uses therefore the intermediate concepts of habitus, capital and field. Each of these concepts responds in their specific way to the ultimate practices of remittances. The transnational framework is used because practices of remittances are by definition transnational practices which connects people and places. Migrants are emotionally connected to both, place of origin and place of destination and they live thereby in a fragmented social space. Transfers make an important bridge between this dichotomy. Practices of remittances are, following Sassen, studied as emplaced. This means that the emphasis is on the fact that practices of remittances are the result of the specificity of the place where remittances are being accumulated (by the migrant in Belgium) and spent (by the household in Senegal) on the one hand, and the result of the relationship between both on the other hand. This principle requires a multi-sited research methodology: the research is conducted by both Senegalese migrants in Belgium and by their respective households in Senegal. In this way practices of remittances are examined from location of departure and arrival and can thereby be studied from a single space that connects origin with destination. Based on qualitative fieldwork among Senegalese migrants in Belgium (n = 54) and their related households in Senegal (n = 43), we can conclude that: Senegalese migration to Belgium is a recent migration, with migrants mainly originative from urban households. Within the Belgian context, it became clear that migrants take specific positions in the Belgian society which influences in an important way their final practices of remittances. The accumulation of capital within specific fields in the Belgian society (the labor market, education, housing market, health care, social networks) and the means of the habitus have a specific influence on the final practices of remittances of migrants. The specific accumulation of capital has also an important influence on the motives and value patterns that form the basis of the final practices. ix

10 In the Senegalese context, it became clear that the participation of Senegalese households in has an important influence on the expectations towards remittances. Their degree of participation and integration within the Senegalese society also determines the use of these remittances. By connecting the migrant and his household it became clear that the final practices of remittances are the result of a subtle interaction between both positions. The migrant makes decisions in function of its own participation in Belgian society and in function of the participation of his household in Senegal. The accumulation, exchange and conversion of different forms of capital (not only economic capital) are thereby important. x

11 INHOUDSOPGAVE Voorwoord Samenvatting Summary Inhoudsopgave Lijst met figuren, tabellen, kaarten en foto s v vii ix xi xv Inleiding 1 Deel I: Theoretisch kader 7 Hoofdstuk 1: Verschillende stromingen in de migratiewetenschappen Neoklassieke economische migratietheorieën Historisch-structuralistische theorieën Migratienetwerken Structuratietheorieën: individu versus bredere structuren The New Economics of Labour Migration (NELM) Migratiesystementheorie De transnationale omwenteling in migratieonderzoek Besluit 19 Hoofdstuk 2: Remittances Definiëring van remittances Macro-economische benadering van remittances Sociaal wetenschappelijke benadering van remittances Remittances en ontwikkeling Remittances en afhankelijkheid Remittances en ontwikkeling Besluit 37 Hoofstuk 3: Een sociologisch-transnationaal analysekader voor het bestuderen van remittances Transnationalisme De introductie van transnationalisme in migratiestudies Theoretische ontwikkelingen en debatten Besluit: transnationalisme en transmigranten in het eigen onderzoek Structuratietheorie van Bourdieu Inleiding Kernbegrippen: habitus, veld en kapitaal De handelingstheorie van Bourdieu 57 xi

12 3.2.4 Een sociaal handelingsmodel voor remittances aan de hand van de praxistheorie van Bourdieu Handelingstheorie van Bourdieu en het transnationalisme De habitus en transnationalisme Kapitaal en transnationalisme Transnationale sociale velden Ruimte, plaats en transnationalisme 67 Hoofdstuk 4: A priori-model voor het bestuderen van remittances 69 Deel II: Methodologie 75 Hoofdstuk 1: Een transnationale kwalitatieve onderzoeksaanpak Het kwalitatieve onderzoeksparadigma Multi-sited kwalitatief onderzoek 79 Hoofdstuk 2: Het eigen onderzoek Het verkrijgen van toegang tot de Senegalese gemeenschap Het verzamelen van de gegevens Bevoorrechte getuigen Participatieve observatie Het afnemen van semi-gestructureerde diepte-interviews Analyse van de gegevens Weergave van de resultaten Ethische aspecten van kwalitatief onderzoek 99 Hoofdstuk 3: Kwaliteitscriteria voor kwalitatief onderzoek 101 Deel III: Senegalese migratie en remittances 105 Hoofdstuk 1: De Senegalese migratieruimte Een chronologisch overzicht Tot 1945: Trans-Saharische handel, slavernij en strijders : Seizoensgebonden migratie : De bewoners van de Senegalvallei: van pendelaars tot internationale migranten : Een verbreding van de migratieruimte als gevolg van een dubbele crisis Recente ontwikkelingen Institutionele factoren: Beleid en programma s De draagwijdte van het mouridennetwerk Een kwantitatieve benadering van de Senegalese emigratie 123 Hoofdstuk 2: Migratie naar Belgie Geschiedenis 127 xii

13 2.2 Een kwantitatieve benadering van de Senegalese migratie naar België Demografische kenmerken Sociaal-economische kenmerken Spreiding van de Senegalezen in België Herkomstregio van de Senegalese migranten 138 Hoofdstuk 3: Remittances naar Senegal Globale ontwikkelingen Micro-benadering voor het bestuderen van remittances Ontstaan van internationale remittances naar Senegal Determinanten van zenders en ontvangers Besteding van remittances Impact van remittances Remittances van België naar Senegal 153 Hoofdstuk 4: Besluit 157 Deel IV: Empirische resultaten 159 Hoofdstuk 1: De relatie tussen remittancespraktijken en de positie van de migrant in de Belgische maatschappij Afbakening van de positie van de migrant in de Belgische maatschappij Het handelingsmodel van Bourdieu vertaald naar het leven van migranten De positie van de respondenten aan de hand van een clusteranalyse Kwalitatieve analyse van de positie van de respondenten in de Belgische maatschappij Samenvatting Invloed van positie in de Belgische maatschappij op remittancespraktijken Beweegredenen voor het zenden van remittances De ontvangers Besteding van remittances Invloed van remittancespraktijken op de positie in de Belgische maatschappij 253 Hoofdstuk 2: De relatie tussen remittancespraktijken en de positie van het huishouden in de Senegalese maatschappij Afbakening van de positie van het huishouden in de Senegalese maatschappij Het transnationale handelingsmodel van Bourdieu vertaald naar het leven van de huishoudens in Senegal De positie van het huishouden aan de hand van een clusteranalyse Kwalitatieve analyse van de positie van de respondenten in de Senegalese maatschappij Samenvatting 301 xiii

14 2.2 Invloed van remittancespraktijken op de positie van de huishoudens in de Senegalese maatschappij (en vice versa) Verwachtingspatronen ten opzichte van remittances Besteding van remittances Besluit 340 Hoofdstuk 3: Remittancespraktijken bestudeerd vanuit een transnationale ruimte Kapitaal en habitus in een transnationale ruimte Het huwelijk met een Belgische partner Kinderen in de Senegalese of Belgische context Gender Transnationaal sociaal veld Remittancespraktijken Remittancesbedrag Investeren in de Senegalese maatschappij (vastgoed en commerciële activiteiten) Investeren in de Belgische maatschappij (opleiding en vastgoed): Ondersteunen van collectieve projecten Besluit 397 Deel V: Algemeen besluit Onderzoeksopzet Remittancespraktijken bestudeerd vanuit een sociaal en transnationaal kader Empirische resultaten Epiloog: Grenzen aan en potenties van migratie, remittances en ontwikkeling: naar een beter werkend beleid? Open vragen 418 Bijlagen 420 Referenties 455 xiv

15 LIJST MET FIGUREN, TABELLEN, KAARTEN EN FOTO S Figuren Figuur I. 1 Hoofdfases in het migratiedebat 9 Figuur I. 2 Evolutie van buitenlands kapitaal naar ontwikkelingslanden tussen 1995 en 2004 (in miljard dollar) 23 Figuur I. 3 Hoofdfases in het migratie- en ontwikkelingsdebat 32 Figuur I. 4 Een typologie van transnationale activiteiten 42 Figuur I.5 Concepten om structuur en individu te verbinden gebruikt door Bourdieu en Giddens 49 Figuur I. 6 De handelingstheorie van Bourdieu in schematische voorstelling 58 Figuur I.7 Schematische voorstelling van de handelingstheorie van Bourdieu voor het bestuderen van remittances 60 Figuur I. 8 Translocalities in relatie met de transnational social space 68 Figuur I. 9 Transnationaal handelingsmodel voor het bestuderen van remittances 73 Figuur III.1 Evolutie van het aantal Senegalezen in België (uitsluitend Senegalese nationaliteit) 131 Figuur III.2 Leeftijdsstructuur van de Senegalese migranten 133 Figuur III.3 Instroom van remittances in Senegal ( )(x miljoen dollar) 139 Figuur III.4 Evolutie van de officiële ontwikkelingshulp, directe buitenlandse investeringen en remittances naar Senegal ( ) 140 Figuur IV.1 Schematische voorstelling van het transnationale handelingsmodel voor het bestuderen van remittancespraktijken vanuit de positie van de migrant in de Belgische maatschappij 163 Figuur IV.2 De clusterprofielen aan de hand van T-waarden 180 Figuur IV.3 Schematische voorstelling van de positie van de migranten in de Belgische maatschappij 202 Figuur IV.4 Schematische voorstelling van de praxistheorie van Bourdieu voor het bestuderen van remittances 259 Figuur IV.5 De clusterprofielen aan de hand van T-waarden 282 Figuur IV.6 Plot van de eerste twee dimensies van de correspondentieanalyse 357 xv

16 Figuur IV.7 Verband tussen de positie van de migrant en het huishouden en het ontvangen remittancesbedrag 359 Figuur IV.8 Verband tussen investeren in de Senegalese maatschappij en sociaal-economische variabelen van de huishoudens en de migranten 370 Figuur IV.9 Verband tussen de positie van het huishouden en de migrant en investeringen (vastgoed en opleiding) in de Belgische maatschappij 382 Tabellen Tabel II. 1 Lijst met gecontacteerde sleutelorganisaties en sleutelfiguren 87 Tabel II. 2 Kenmerken van de geïnterviewde Senegalese migranten in België (N=54) 94 Tabel II. 3 Kenmerken van de geïnterviewde huishoudens in Senegal (N=43) 96 Tabel II. 4 Evalutatiecriteria voor kwalitatief en kwantitatief onderzoek 101 Tabel III. 1 Aantal aangehouden en uitgewezen migranten met de Senegalese nationaliteit (2007) 120 Tabel III. 2 Aantal migranten naar migratiebestemming, Tabel III. 3 Aantal Senegalese migranten volgens het Development Research Center on Migration (DRCM) 124 Tabel III. 4 Sociaal-economische variabelen met betrekking tot Senegalese migranten vertrokken in de periode Tabel III. 5 Verdeling van de migranten naar woonmilieu en bestemming 126 Tabel III. 6 Aandeel personen die in Senegal geboren zijn en in België verblijven, naar nationaliteit 132 Tabel III. 7 Personencategorie, opleiding en huisvestingsstatus van de Senegalese migranten 134 Tabel III. 8 Aantal ingeschreven Senegalese studenten in Tabel III. 9 Opleidingsniveau van de Senegalese migranten (geboren in Senegal), verblijvend in Antwerpen en Brussel 137 Tabel III. 10 Verdeling van de migranten volgens bestemming en frequentie van transfers 144 Tabel III.11 Beslissing om te migreren en beheer van de reiskosten 145 Tabel III. 12 Besteding van remittances (in% van de huishoudens die hieraan deelnemen) 147 Tabel III. 13 Verdeling van de remittances per uitgavecategorie 148 Tabel III. 14 Invloed van remittances op het uitgavenpatroon en het aandeel personen onder de armoededrempel 152 xvi

17 Tabel III. 15 Karakteristieken van de migranten en huishoudens die geld overgemaakt hebben en gemiddeld overgemaakt bedrag 153 Tabel III.16 Schatting van het aantal gevers en het overgemaakte bedrag, per bestemmingsland, Tabel IV. 1 Categorisatie van werktype en gezinsinkomen 172 Tabel IV. 2 Categorisatie van het hoogst behaalde diploma door de migrant 173 Tabel IV. 3 Categorisatie van de huisvestingsstatus van de respondenten 174 Tabel IV. 4 Aantal kinderen wonend in België 175 Tabel IV. 5 Categorisatie van het netwerk van migranten 175 Tabel IV. 6 Aantal kinderen wonend in Senegal 176 Tabel IV.7 Absolute weergave van de variabelen van de clusteranalyse uitgesplitst naar clustergroep 181 Tabel IV. 8 Strategieën voor het verkrijgen van officiële verblijfsdocumenten 190 Tabel IV. 9 Strategieën voor het verkrijgen van officiële verblijfsdocumenten 195 Tabel IV. 10 Ontvangers van remittances 212 Tabel IV. 11 Gemiddeld bedrag dat overgemaakt wordt door Senegalese migranten in België voor het huishoudbudget van de directe familie, uitgedrukt in euro per maand en in % van het inkomen van de migrant 218 Tabel IV. 12 Investering in vastgoed en bouwgronden 224 Tabel IV. 13 Investeringen van de respondenten (buiten vastgoed), naar beheerder 230 Tabel IV. 14 Investeringen van de respondenten, naar type investering 230 Tabel IV. 15 Aantal geslaagde projecten, naar beheerder en gender 231 Tabel IV. 16 Aantal respondenten die reeds geïnvesteerd hebben, aantal investeringen en aantal geslaagde projecten 234 Tabel IV. 17 Aantal respondenten die remittances sturen bestemd voor onderwijs van eigen kinderen, zussen of broers, verre familieleden of vrienden 241 Tabel IV. 18 Frequentie vakantie naar Senegal 243 Tabel IV. 19 Collectieve remittances, naar zender, ontvanger en aantal deelnemende migranten 248 Tabel IV. 20 Gemiddelde uitgaven, per persoon en per huishouden, volgens het woonmilieu 263 Tabel IV. 21 Enkele kenmerken van het Senegalese huishouden 266 Tabel IV. 22 Alfabetiseringsgraad en scholingsgraad 270 xvii

18 Tabel IV. 23 Gezondheidsindicatoren 270 Tabel IV. 24 Uitrusting van de woning 271 Tabel IV. 25 Categorisatie van het aandeel leden van het huishouden, ouder dan 16 jaar en geen student, tewerkgesteld in de formele sector, informele sector of geen tewerkstelling uitvoeren 274 Tabel IV. 26 Inkomen per hoofd per dag (in dollar)(i) 274 Tabel IV. 27 Categorisatie van het aandeel leden van het huishouden ouder dan 20 jaar die analfabeet zijn of hun baccalaureaat gehaald hebben 275 Tabel IV. 28 Huishoudstructuur 278 Tabel IV. 29 Aantal huishoudens waarvan er al dan niet iemand een Westers land bezocht heeft 279 Tabel IV. 30 Uitrusting woning (elektriciteit, water, airco, internet, meerdere verdiepingen)280 Tabel IV. 31 Absolute weergave van de variabelen van de clusteranalyse uitgesplitst naar clustergroep 283 Tabel IV. 32 Absolute weergave van de variabelen van de clusteranalyse uitgesplitst naar kleine kansarme en grote kansarme stedelijke huishoudens 296 Tabel IV. 33 Huishoudinkomen per huishoudtype 308 Tabel IV. 34 Gemiddeld aantal leden van het huishouden 308 Tabel IV. 35 Gemiddelde uitgaven, per persoon en per huishouden, volgens het woonmilieu 309 Tabel IV. 36 Huishoudinkomen opgedeeld naar kleine en grote kansarme stedelijke huishoudens 314 Tabel IV. 37 Gemiddelde (klein)veestapel van de huishoudens met en de huishoudens zonder migrant wonend in een Westers land 317 Tabel IV. 38 Aantal huishoudens die ondersteund worden door een internationale migrant in het opstarten van een (informele) activiteit, aantal projecten en aantal geslaagde projecten 320 Tabel IV. 39 Investeringen van de gezinsleden met hulp van een internationale migrant (buiten vastgoed), naar type investering 323 Tabel IV. 40 Aantal huishoudens die door internationale migranten ondersteund worden voor onderwijs 327 Tabel IV. 41 Hoogst behaalde diploma van de gezinsleden ouder dan 20 jaar 330 Tabel IV. 42 Participatiegraad van de gezinsleden tussen 6-18 jaar 331 Tabel IV. 43 Eigendomsstatus van de geïnterviewde huishoudens 334 xviii

19 Tabel IV. 44 Eigendomsstatus van de Senegalese huishoudens 335 Tabel IV. 45 Uitrusting van de woningen van de geïnterviewde huishoudens 335 Tabel IV. 46 Uitrusting van de woningen van de Senegalese huishoudens 335 Tabel IV. 47 Uitrusting van de woning van rurale huishoudens 337 Tabel IV. 48 Kruistabel tussen positie van de huishoudens in de Senegalese maatschappij en positie van de migranten in de Belgische maatschappij (nummer migrant of huishouden) 358 Tabel IV. 49 Bijdrage van de Belgische migranten voor het huishoudbudget in Senegal 361 Tabel IV. 50 Verband tussen het remittancesbedrag en enkele karakteristieken 363 Tabel IV. 51 Investeren in vastgoed in Senegal 372 Tabel IV. 52 Investeren in een commerciële activiteit 376 Tabel IV. 53 Investeren in vastgoed in de Belgische maatschappij 383 Tabel IV. 54 Ondersteuning huishoudbudget 385 Tabel IV. 55 Investeren in een opleiding in België (met en zonder studiebeurs) 387 Tabel IV. 56 Ondersteuning van collectieve projecten door de migranten en hun huishoudens 392 Kaarten Kaart III : Seizoensgebonden migratie naar het arachidebekken 109 Kaart III : Migratie naar naburige steden en Dakar, circulaire migratie naar Frankrijk en andere Afrikaanse landen 110 Kaart III. 3 Spreidingskaart van de Senegalese migranten in België (personen die geboren zijn in Senegal) 136 Kaart III. 4 Geboorteregio van de Senegalese migranten in België 138 Kaart IV. 1 Armoedetypologie voor de verschillende wijken van Dakar 264 Kaart IV. 2 Aantal basisscholen per inwoners 276 Kaart IV. 3 Aantal volwaardige gezondheidscentra (per inwoners) 277 Kaart IV. 4 Ruimtelijke weergave van de verschillende geïnterviewde huishoudens in Dakar, naar huishoudtype 284 Kaart IV. 5 Ruimtelijke weergave van de verschillende geïnterviewde huishoudens elders in Senegal, naar huishoudtype 284 xix

20 Foto s Foto IV. 1 Huis in opbouw in Dakar 223 Foto IV. 2 Afgewerkt huis op het platteland 223 Foto IV. 3 Schapenmarkt in Saint-Louis 237 Foto IV. 4 Offering van het schaap 237 Foto IV. 5 Overgebrachte goederen van Senegalese migranten naar Dakar 252 Foto IV. 6 Ambulante verkoper van matrassen 268 Foto IV. 7 Ambulante verkoper van koffie 268 Foto IV. 8 Droogte van de landbouwgronden 299 Foto IV. 9 Plaatselijke boutique 299 Foto IV. 10: Verkoop van ijs aan huis 324 Foto IV. 11 Commerciële activiteit: telecenter 324 Foto IV. 12 Woning van een ruraal huishouden met internationale migrant (foto links) en zonder (foto rechts) internationale migrant (zelfde dorp) 338 Foto IV. 13 Centraal waterpunt in het dorp 339 Foto IV. 14 Koelkast afkomstig uit België 339 xx