Visies voor het toekomstige pensioenstelsel van Nederland

Transcriptie

1

2 Visies voor het toekomstige pensioenstelsel van Nederland Werkgroep Kring van Pensioenspecialisten KPS werkgroep 30 januari 2015 Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 1

3 1. Inhoudsopgave 1. Inhoudsopgave Samenvatting; aanbevelingen en conclusies Inleiding: de dialoogcontext Het stappenplan; denkend vanuit klantperspectief De maatschappelijke context: Trends & Ontwikkelingen Van klantinzichten naar oplossingsrichtingen Burgerperspectief Werkgeverperspectief Overheidperspectief Perspectieven burgers, werkgevers en overheid in één overzicht Visies vanuit de werkgroep Gezamenlijke visies over belangrijke behoeften Nadere verdieping nodig Een eerste aanzet tot oplossingen Transitiepad nog onvoldoende uitgewerkt Voor pensioenhervorming is brede coalitie nodig Werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 2

4 2. Samenvatting; aanbevelingen en conclusies De Kring van Pensioenspecialisten (de KPS) wil graag haar bijdrage leveren aan een houdbaar pensioenstelsel voor de lange termijn. Daartoe heeft de KPS de werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel (hierna te noemen werkgroep Visies ) opgericht. Deze werkgroep heeft een stappenplan doorlopen met het doel visies op dit pensioenstelsel te formuleren die aansluiten op de wensen en behoeften van de stakeholders bij een dergelijk pensioenstelsel: de burger, de werkgever en de overheid. Terugkijkend op dit intensieve proces, concludeert de werkgroep Visies dat in dit stadium van het maatschappelijke debat de focus nog niet zozeer zou moeten liggen op het uitwerken van concrete stelsels, maar op het proces om tot draagvlak te komen voor een visie op een houdbaar pensioenstelsel. Voor dit proces kan de werkgroep uit eigen ervaring een aantal aanbevelingen doen. De werkgroep Visies heeft gemerkt dat een goede basis voor het creëren van draagvlak begint bij het vaststellen van de maatschappelijke ontwikkelingen (trends) op de lange termijn. Daar komen behoeften van de stakeholders (burger, werkgever, overheid) uit voort die door het nieuwe pensioenstelsel ingevuld moeten worden. Als de behoeften (nog) niet kunnen worden ingevuld heeft dat te maken met belemmeringen (fricties). Door trends, behoeften en fricties te verbinden ontstaan inzichten die tot oplossingsrichtingen voor een houdbaar toekomstig pensioenstelsel leiden. De werkgroep Visies heeft gemerkt dat dit proces beter te hanteren is, dan het zoeken naar draagvlak rond thema s als collectiviteit, solidariteit, keuzemogelijkheden en verantwoordelijkheid. Deze thema s zijn nauwelijks los van elkaar te zien en blijken minder geschikt om een fundament te leggen onder het pensioenstelsel dan de behoeften die het pensioenstelsel moet invullen. De thema s zijn wel belangrijke bouwstenen die op het fundament gelegd kunnen worden. Voor het doorlopen van het hierboven genoemde proces is het van belang een onafhankelijke partij te selecteren die dit proces goed kan begeleiden. Gezien de intensiteit van een dergelijk proces is het ook van belang dat deze partij de continuïteit kan waarborgen gedurende een langere periode. Een minder geschikte partij is in de ogen van de werkgroep Visies dan ook een bewindspersoon, door de beperkte en onzekere duur van zijn ambtstermijn. Omdat visies voor het toekomstige pensioenstelsel in hoge mate afhangen van culturele achtergronden, mensbeelden, politieke overtuigingen en andere maatschappelijke factoren, dient de samenstelling van deelnemers aan de discussie divers te zijn opdat zij zoveel mogelijk belanghebbenden bij het pensioenstelsel kunnen vertegenwoordigen. Aanbeveling 1: Formeer een politiek breed samengestelde commissie op het niveau van de centrale overheid ongeacht de actuele samenstelling van de coalitie. Dit draagt bij aan de houdbaarheid op de lange termijn van de uitkomsten van deze discussie. Deze commissie doorloopt een stappenplan met het doel visies op een toekomstbestendig pensioenstelsel te formuleren dat aansluit op de wensen en behoeften van de stakeholders (burgers, werkgever en overheid). De commissie kan zich laten bijstaan door een onafhankelijke begeleider van dit proces. Het is de ervaring van de werkgroep Visies dat in een dergelijk breed samengestelde commissie overeenstemming kan worden bereikt op belangrijke uitgangspunten voor een toekomstbestendig pensioenstelsel. Op die punten zal dan ook een breed en houdbaar draagvlak ontstaan. Bij de KPS-werkgroep Visies ontstond bijvoorbeeld een gezamenlijke visie op de volgende thema s: behoud van de AOW als basisvoorziening, het vervallen van onderscheid tussen aanvullend pensioen in de tweede en de derde pijler, Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 3

5 eigendomsrecht op opgebouwd pensioen, het bieden van maatwerk met betrekking tot individuele pensioendoelen het bieden van keuzemogelijkheden, rekening houdend met de keuzevaardigheid en het gedrag van de burger een eenvoudig pensioenstelsel consistente wet- en regelgeving voor de lange termijn Op punten waar geen consensus kan worden bereikt, blijkt de oorzaak vaak te liggen in gebrek aan kennis over de wensen en behoeften van de stakeholders. Dit kan worden verholpen door beschikbaar onderzoek nader te analyseren of nader onderzoek te verrichten. Aanbeveling 2: zoek verdieping op punten waar geen consensus wordt bereikt om wensen en behoeften duidelijk te krijgen. Bij de werkgroep Visies bestond bijvoorbeeld nog de wens tot nadere verdieping over de achterliggende maatschappelijke ontwikkelingen en behoeften rond thema s als: Verplichtstelling Verantwoordelijkheid van de stakeholders Mate van zekerheid over de pensioenuitkomst De hoogte van de pensioenambitie Het ontschotten van pensioen, wonen, zorg Vanzelfsprekend zal niet op alle onderwerpen een gezamenlijke visie worden bereikt. Het is van belang dat in dat geval transparant wordt gemaakt welke behoeften en wensen van de verschillende stakeholders bij het pensioenstelsel worden afgeruild. De werkgroep ervoer dat discussies moeilijk worden als zij vervallen in een pleidooi voor vaktechnische oplossingen. Veronderstelde oplossingen blijken dan al snel niet aan te sluiten bij de kennis over de behoeften van belanghebbenden, het wordt onduidelijk welke behoeften door de oplossing impliciet worden afgeruild en of de oplossing daardoor draagvlak ontbeert. Aanbeveling 3: De vaktechniek moet in dienst staan van het invullen van het toekomstige pensioenstelsel dat aansluit op de wensen en behoeften van de stakeholders. Ook ondervond de werkgroep dat een visie over het toekomstige pensioenstelsel niet beperkt kan worden tot het huidige pensioen in de tweede pijler omdat de wensen en behoeften van de stakeholders gaan over de inkomensvoorzieningen als geheel. Aanbeveling 4: Betrek in de maatschappelijke discussie over ons pensioenstelsel ook de basisvoorziening van de 1 e pijler van ons huidige stelsel en de huidige individuele voorzieningen in de 3 e pijler. Een laatste aanbeveling die de werkgroep Visies doet, betreft de maatschappelijke discussie rond het pensioen van zelfstandigen en de directeur-grootaandeelhouder om te voorkomen dat daarin nu stappen worden gezet die niet consistent zijn met visie op het toekomstig pensioenstelsel (hetgeen in de geformuleerde oplossingsrichtingen van de werkgroep Visies het geval zou zijn). Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 4

6 Aanbeveling 5: Voer op het dossier van de zelfstandigen en de directeur-grootaandeelhouder in dit stadium nog geen ingrijpende wijzigingen door, totdat de contouren van het houdbare pensioenstelsel duidelijker zichtbaar zijn geworden. 3. Inleiding: de dialoogcontext Er is veel discussie over de toekomstbestendigheid van ons pensioenstelsel. Het gaat om de maatschappelijke houdbaarheid van ons pensioenstelsel op langere termijn. Daarom heeft staatssecretaris Jetta Klijnsma iedereen opgeroepen van pensioendeskundigen en koepelorganisaties tot de mensen op straat om via een dialoog mee te denken over dit stelsel. Een zeer goed initiatief waar de KPS ook graag haar bijdrage aan wil leveren. Met dit document probeert zij nieuwe denkrichtingen te geven die kunnen helpen bij de discussie over ons toekomstig pensioenstelsel. Daarbij realiseert zij zich dat veel organisaties in rapporten en publicaties al zorgvuldig gedachten en ideeën hebben uitgewerkt hoe ons pensioenstelsel toekomstbestendig kan worden. We zitten echter nog midden in de discussie over hoe ons pensioenstelsel beter kan aansluiten op de manier waarop mensen werken en leven ook in de toekomst. De dialoog richt zich in eerste instantie op wat wenselijk en haalbaar is op het gebied van aanvullende pensioenen. Daarbij dienen volgens de staatssecretaris vier fundamentele vragen te worden beantwoord: Hoe gaan we om met keuzevrijheid en maatwerk voor de deelnemer? Hoe gaan we om met solidariteit? Wie doet er mee in het pensioenstelsel en in welk collectief? Wie is verantwoordelijk? De KPS heeft al eens eerder pogingen gewaagd om tot een eenduidige toekomstvisie op het pensioenstelsel te komen. Binnen de KPS is er een grote diversiteit aan kennis en expertise aanwezig. Door deze krachten met elkaar te verbinden zou het mogelijk moeten zijn om tot één visie te komen. Maar de belangen, invalshoeken en niet te vergeten politieke voorkeuren liggen binnen de KPS ver uit elkaar net als in de samenleving. Het is voor het proces en het resultaat belangrijk om dit te onderkennen. De KPS stelde bij aanvang tot doel gedachten te vormen en niet te komen tot één standpunt. Eenduidigheid over de stip op de horizon van het stelsel was daarom niet het einddoel. Wat dat betreft is deze situatie vergelijkbaar met de manier waarop er momenteel wordt gediscussieerd over ons pensioenstelsel. Opmerkelijk was dan ook, dat in de loop van de tijd bleek, dat over een aantal uitgangspunten van een toekomstig pensioenstelsel wel degelijk overeenstemming ontstond. Een andere waarneming is dat tot nu toe de discussie sterk vanuit een vaktechnische invalshoek wordt gevoerd. Tijdens discussies worden termen als: DB, DC, IDC, CIDC, CDC, middel- of eindloonregeling, beschikbare premieregeling, eerste/tweede/derde pijler, doorsneepremie, verplichtstelling, vaak gebezigd. De focus wordt ook meteen gelegd op de kernelementen van ons stelsel (denk aan: collectiviteit, solidariteit, keuzevrijheid en verantwoordelijkheid). Deze thema s worden bij de nationale pensioendialoog zelfs als geïsoleerde elementen behandeld. De praktijk wijst echter uit dat de materie zeer complex is en dat zelfs pensioendeskundigen elkaar onderling niet altijd begrijpen, laat staan dat de burger het nog begrijpt. Ook bleek dat de verschillende thema s zo nauw met elkaar samenhangen, dat het vrijwel onmogelijk bleek om ze geïsoleerd van elkaar in de discussie te brengen. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 5

7 In januari 2014 heeft KPS de werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel (hierna te noemen werkgroep Visies ) opgericht. Gegeven de hiervoor geschetste context was het voor de KPS van belang om de problematiek eens op een andere manier te benaderen. De uitdaging aan te gaan om op zoek te gaan naar die stip op de horizon voor het stelsel en niet van het stelsel. En ook om een eenduidig referentie- en begrippenkader te creëren van waaruit nieuwe visies kunnen worden ontwikkeld. Wat deze visies ook moge zijn. Dit keer dus niet het stelsel en de vaktechnische kant centraal zetten, maar teruggaan naar de echte kern van de zaak. Het fundament waarop het nieuwe stelsel moet worden gebouwd. Dat fundament is volgens de KPS de maatschappelijke trends die zorgen dat we met een nieuwe maatschappij te maken (gaan) krijgen en de behoeften die daaruit voortvloeien voor de burger, werkgever en overheid. Ik heb een heleboel stenen, maar kan geen huis bouwen: het fundament ontbreekt In gedachte bovenstaande wijsheid is de werkgroep Visies bestaande uit ruim 40 pensioendeskundigen van de KPS aan de slag gegaan. Een gemêleerd gezelschap van pensioendeskundigen onder andere werkzaam bij een pensioenuitvoerder, vermogensbeheerder, consultant, actuarieel of pensioen-juridisch adviesbureau, werkgevers- en werknemersorganisatie. Onderliggend document geeft een inzicht in het proces dat is doorlopen en het verrassende resultaat dat dit proces heeft opgeleverd. Dat resultaat bestaat niet alleen uit de verschillende visies die zijn ontwikkeld. Ook het proces dat is doorlopen creëerde meer draagvlak (w.o. ook respect voor elkaars mening) en leverde inspiratie en creativiteit op. Het stelde de werkgroep in staat de klant echt centraal te zetten. Waarbij als de klant in dit geval werd aangemerkt de belanghebbenden bij het pensioenstelsel: de burger, de werkgever en de overheid. Een citaat van één van de KPS-werkgroepleden onderstreept dit nog eens: Ik was nooit tot deze visie en oplossing gekomen als ik dit proces niet had doorlopen. Ik heb nu echt de behoeften centraal gezet In dit visiedocument geven we inzicht in het stappenplan dat is doorlopen en wat dat heeft opgeleverd. Welke maatschappelijke trends zijn onderscheiden, welke klantinzichten dat heeft opgeleverd en welke oplossingsrichtingen daaruit voort zijn gekomen. In de oplossingsrichtingen worden de visies van de werkgroep puntsgewijs besproken en in de bijlagen nader toegelicht. Inzicht wordt gegeven in welke behoefte de doorslag heeft gegeven om een ander spoor te kiezen en welke afruil daarbij is gemaakt. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 6

8 4. Het stappenplan; denkend vanuit klantperspectief Volgens de werkgroep bestaat het fundament uit de maatschappelijke trends. Dit zal de basis zijn waaruit het nieuwe stelsel moet worden vormgegeven. Uit deze trends komen (nieuwe) behoeften van belangrijke stakeholders voort. Met voorop de behoeften van de burger. Maar ook de behoeften van de belanghebbende partijen als de werkgever en de overheid verdienen volgens de werkgroep een plaats in de discussie over ons stelsel. Zij zijn mede bepalend voor de manier waarop we in Nederland ons stelsel vormgeven. Pensioen is immers een arbeidsvoorwaarde en maakt deel uit van ons sociale stelsel. Op dit moment kunnen deze behoeften nog niet (in voldoende mate) in ons huidige stelsel worden ingevuld. Dat is dan ook de aanleiding om het stelsel te innoveren. Het feit dat deze behoeften nog niet zijn ingevuld heeft te maken met bepaalde belemmeringen, ook wel fricties genoemd. Door de trends, behoeften en fricties aan elkaar te verbinden ontstaan klantinzichten. Deze inzichten vormen de basis voor de te kiezen oplossingsrichtingen en de daarbij behorende nieuwe visies. Voordat de werkgroep kon werken aan de visies is daarom een stappenplan doorlopen dat op de volgende pagina is uitgewerkt. De navolgende hoofdstukken gaan nader in op de verdere aanpak van het stappenplan en het resultaat dat deze aanpak heeft opgeleverd. Bij de aanpak van de werkgroep was de achterliggende gedachte dat als deze stappen goed werden doorlopen er één referentiekader zou ontstaan op basis waarvan er meer logica en begrip wordt gecreëerd voor de oplossingsrichtingen die daaruit voortkomen. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 7

9 Hieronder geven we kort een beschrijving van elke stap die is doorlopen door de werkgroep: 1. De maatschappelijke context In deze fase zijn alle maatschappelijke trends (eerst los van de pensioencontext en later in combinatie met de pensioencontext) geïnventariseerd 2. Klantinzichten Vervolgens zijn vanuit deze trends de (nieuwe) behoeften en daarbij behorende fricties geformuleerd voor de drie verschillende klantperspectieven: burger, werkgever en overheid. Dit leverde een uitgebreide ongestructureerde lijst op met allerlei klantinzichten 3. Nieuwe visieproposities Daarna is er meer structuur aangebracht in de klantinzichten. Per klantperspectief is daarvoor een mindmap gemaakt. Een overzicht waarin alle trends, behoeften en fricties aan elkaar zijn verbonden. Dit maakte het vervolgens mogelijk om aan de klantinzichten oplossingsrichtingen toe te voegen. Deze oplossingsrichtingen vormen de randvoorwaarden waaraan het nieuwe stelsel zou moeten voldoen. Door de klantinzichten en oplossingsrichtingen van de drie klantperspectieven met elkaar in combinatie te brengen dient een eenduidig referentiekader te ontstaan van waaruit de nieuwe visies kunnen worden ontwikkeld. 4. Nadere uitwerkingen van de visies In de laatste fase is er per klantperspectief een visie ontwikkeld. Deze visies zijn vervolgens voor zover mogelijk weer met elkaar in combinatie gebracht. Daarbij is gekeken op welke elementen zij uiteenlopen en welke behoefte de doorslag heeft gegeven om een ander spoor te kiezen en welke afruil daarbij is gemaakt. Tevens is een vierde visie toegevoegd aan de oplossingsrichtingen namelijk die van de werkgroep Premieovereenkomst. Deze werkgroep heeft haar oplossingsrichting tijdens het KPS-zomercongres van 2014 gepresenteerd. Ook deze werkgroep heeft het stappenplan van trends, behoeften, fricties doorlopen om tot een gefundeerde visie te komen. De uitgebreide output van deze stappen is in een apart ondersteunend document ondergebracht. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 8

10 5. De maatschappelijke context: Trends & Ontwikkelingen In een plenaire sessie met de werkgroep zijn de maatschappelijke trends in kaart gebracht. Dit leverde een lange lijst aan trends op. Interessant was te zien dat er in eerste instantie enige weerstand was om deze trends weer opnieuw in kaart te brengen. Er zijn immers al veel rapporten beschikbaar en wat voegt deze exercitie er dan aan toe? De meeste leden van de werkgroep gingen er namelijk vanuit dat de richting waar de maatschappij naar toegroeit wel duidelijk is en dat dat dus geen discussie meer is. Tijdens de inventarisatie bleek dit echter niet het geval te zijn. Er werd soms wel verschillend gedacht over de trends die relevant zijn en de richting die de trend op zou gaan. Als hier al geen consensus over bestaat dan is het ontwikkelen van een eenduidige visie al helemaal moeilijk. Door het opsteken van een rode of groene kaart kwam duidelijkheid in de discussie en in het gewicht dat aan de verschillende thema s werd gegeven. Tijdens het inventarisatieproces zijn de volgende rubrieken ontstaan: I. Demografische Ontwikkelingen Vergrijzing Verstedelijking Solidariteit tussen de generaties niet vanzelfsprekend Instabiliteit II. Ontwikkelingen arbeidsmarkt Flexibilisering Arbeidzame periode wordt weer langer Andere relatie tot werkgever/opdrachtgever Arbeidsmarkt kwetsbaar III. Technologie Snelle automatisering en digitalisering Digitalisering van de mens Advanced manufacturing (3D-print) Inzetten big data voor betere aansluiting vraag/aanbod V. Onderwijs Belang van hoog opgeleiden voor economische weerbaarheid VII. Zorg Zorg steeds minder betaalbaar IV. Nieuwe krachtenvelden Macht verschuift van staten naar bedrijven/regio s Sociale media, invloed neemt toe Van verzuiling naar consumentengroepen/belangenorganisaties Vakbonden verliezen representativiteit Geopolitieke ontwikkelingen l internationalisering l instabiliteit Energievraagstuk Klimaatverandering VI. Maatschappelijke ontwikkelingen Economie Zelfredzaamheid l Mensbeeld Sociale destabilisatie Duurzaamheid Verschuiving solidariteit naar wat levert het op? (voorwaardelijke solidariteit) Toename armoede Overregulering Efficiency ten koste van maatwerk Spanningsveld Nu Toekomst VIII. Cultuur en gedrag Behoefte aan zekerheden Zelfredzaamheid Leven in het nu De werkgroep was het erover eens dat deze lijst de basis moet vormen van de visies die ontwikkeld worden. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 9

11 6. Van klantinzichten naar oplossingsrichtingen De werkgroepleden bespraken via een interactief proces in verschillende groepjes de behoeftes van: Deze behoeftes kwamen voort uit de maatschappelijke trends die in een eerdere fase van het stappenplan zijn geïnventariseerd. Daarbij was iedereen het er over eens dat de behoeften van de burgers centraal dienden te staan, maar de andere perspectieven ook van belang zijn om tot één kader te kunnen komen. Vervolgens zijn de knelpunten (fricties) benoemd die de invulling van die behoeftes in de weg staan. Dit leverde een lijst aan klantinzichten op, die dienden als input om tot een aantal oplossings- en denkrichtingen te komen Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 10

12 6.1. Burgerperspectief In onderstaand overzicht zijn de trends, behoeften, knelpunten en oplossingsrichtingen verzameld en bekeken vanuit het perspectief van de burger. Bewust wordt gesproken over burger in plaats van de werknemer, omdat in de opsomming van de trends al snel duidelijk werd dat de arbeidsmarkt verandert. En met de toenemende groei van de ZZP er spreken we dan niet meer van pensioen voor de werknemer, maar voor de burger. De arbeidsvorm voor pensioenopbouw is niet meer bepalend. Pensioen ontwikkelt zich hiermee van arbeidsvoorwaarde uitgesteld loon naar sparen voor periodes waarin minder inkomen wordt genoten. Kijkend vanuit het perspectief van de burger vallen een aantal kernwoorden op: Flexibiliteit in uitkering- en opbouwmogelijkheden Eigendomsrechten Verbetering van communicatie en deskundigheid op basis van interactie Eenvoud en inzicht Zekerheid v.w.b. bestaansminimum Met als algemene voorwaarde: schep mogelijkheden in wet- en regelgeving om deze oplossingsrichtingen te realiseren. Vooral eenvoud is van belang. Een criterium dat wij nog te weinig terugzien in de discussies over het toekomstig pensioenstelsel. De trendblokjes ICT en Globalisering, staan niet op zichzelf, maar worden eerder beschouwd als enablers en katalysatoren die andere trends versnellen, mogelijk maken en versterken. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 11

13 6.2. Werkgeverperspectief Kijkend vanuit het perspectief van de werkgever, dienen de oplossingsrichtingen te voldoen aan de volgende kernpunten: Stabiele en voorzienbare premie Eenvoud (ook wat betreft de overgang naar een nieuw stelsel) Goede risicodekkingen voor werknemers Schaalgrootte Lange termijn visie wat betreft wet- en regelgeving Harmonisatie t.o.v. buitenland (t.b.v. multinationals) De trendblokjes ICT en Globalisering, staan niet op zichzelf, maar worden eerder beschouwd als enablers en katalysatoren die andere trends versnellen, mogelijk maken en versterken. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 12

14 6.3. Overheidperspectief De werkgroep heeft zich daarnaast de vraag gesteld welke trends, behoeften en fricties de overheid tegenkomt op haar pad naar een toekomstig pensioenstelsel en tot welke oplossingsrichtingen die elementen leiden: Eenvoud Transparantie Principle based regelgeving Aanpassen AOW: o Verhoging AOW / verlaging 2 e pijler óf o Verlaging AOW / Reorganisatie van 1 e, 2 e, 3 e pijlersysteem Holistische benadering (Pensioen l Zorg l Wonen) Stimuleren duurzaamheid Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 13

15 6.4 Perspectieven burgers, werkgevers en overheid in één overzicht De drie perspectieven van Burgers, Werkgevers en Overheid zijn samengevat in onderstaand overzicht 1 : Door dit proces te hebben doorlopen zien we dat een deel van de begrippen overlap vertonen met de onderwerpen die de staatssecretaris bij de nationale pensioendialoog ter discussie stelt en in haar adviesaanvraag bij de SER heeft neergelegd. Ze zijn echter anders geformuleerd. Daarnaast zien we ook dat er nieuwe elementen zijn opgedoemd. Denk bijvoorbeeld aan eenvoud en eigendomsrechten. Ook zien we dat er daadwerkelijk naar het totale stelsel wordt gekeken en niet alleen naar de klantinzichten van de 2 e pijler. Aan de hand van deze matrix proberen we een eenduidig referentie- en begrippenkader op te zetten voor ons toekomstige pensioenstelsel. 1 In bovenstaand overzicht staat bij werkgever dienstverband gerelateerde regeling. Het gaat er vanuit het perspectief van de werkgever dan vooral om dat hij alleen met de kosten van de regeling te maken heeft tijdens het dienstverband van de werknemer en niet over de periode daarvoor (door inkomende waardeoverdracht) of daarna (indexaties, uitgaande waardeoverdracht). Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 14

16 Door ook het overheidsperspectief in de discussie te betrekken komt echter een probleem naar boven, dat tot nu toe nog onderbelicht is gebleven. Dit overheidsperspectief laat twee uiteenlopende benaderingen zien: een overheid die verzorgt en de regels bepaalt en een overheid die zich terugtrekt en meer uitgaat van de zelfredzaamheid van de burger. Omdat deze elementen dikwijls bepaald worden door de politieke kleur en mensbeeld dat men heeft, is het lastig om concrete oplossingsrichtingen uit te werken. Daarom is het ook belangrijk om inzicht te hebben in de afruil van de behoeftes bij het formuleren van de oplossingsrichtingen Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 15

17 7. Visies vanuit de werkgroep Met de oplossingsrichtingen die benoemd zijn in hoofdstuk 6, zijn diverse subgroepen aan de slag gegaan om lange termijnvisies te vormen over ons toekomstig stelsel. Dit proces van visievorming is te omschrijven als een ontdekkingstocht. Er is hard gewerkt om ideeën aan te dragen. Dikwijls heel verrassende en out of the box ideeën, niet gehinderd door huidige knelpunten in wet- en/of regelgeving. Dit proces leidde uiteindelijk tot diverse denkrichtingen, waarbij de visie werd ingekleurd door de preferentie van bepaalde behoeften. In deze paragraaf zijn de hoofdlijnen van de visies van de volgende subgroepen uitgewerkt: Subgroep Burger Subgroep Werkgever Subgroep Burger Overheid Aan deze drie is nog een vierde visie toegevoegd, namelijk de visie van de werkgroep Premieovereenkomst van de Toekomst. Deze KPS-werkgroep heeft tijdens het zomercongres op 26 juni 2014 haar visie gepresenteerd. Zoals de naam van de werkgroep aangeeft, was haar opdracht beperkt tot de invulling van een toekomstbestendige premieovereenkomst. De opdracht aan deze werkgroep was te bepalen wat er aan de huidige DCregeling dient te wijzigen zodat een premieovereenkomst ook onderdeel kan zijn van een toekomstbestendig pensioenstelsel. Ook deze werkgroep heeft de vraag benaderd vanuit de trends, behoefte en fricties: het klantinzicht. De werkgroep Internationaal van de KPS heeft in vogelvlucht de visies tegen het licht van de internationale ontwikkelingen op het pensioenterrein gehouden om te zien of de aangedragen visies trend houden met de ontwikkelingen in de ons omringende landen. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 16

18 7.1. Gezamenlijke visies over belangrijke behoeften De subgroepen bereikten consensus over de volgende relevante behoeften. Deze behoeften vormen in alle uitwerkingen van de subgroepen een belangrijk onderdeel van de visie. 1. Behoud AOW als basisvoorziening (1e pijler); 1. zekerheid voor burgers; 2. voorkomt armoedeval beneden zeker niveau. (Wel verschillende meningen over omvang AOW.) 2. Aanvullend pensioen: arbeidsneutraal en individueel. Dat betekent dat iedere burger die inkomen geniet met gelijke faciliteiten (fiscaal kader, vermogenstoets voor sociale uitkeringen, e.d.) moet kunnen sparen voor de oude dag op een individuele pensioenrekening van die burger; a. Antwoord op flexibele arbeidsmarkt; b. (een mate van) eigendom c. Geen onderscheid tussen 2 e en 3 e pijler wat betreft regelgeving 3. Maatwerk t.a.v. individuele pensioendoelen rekening houdend met individuele omstandigheden; a. Grip door duidelijke individuele norm (met de opmerking dat maatwerk niet hetzelfde betekent als keuzevrijheid) 4. Maatwerk t.a.v. keuzevaardigheid burgers a. Door eenvoud en goede communicatie de keuzevaardigheid ondersteunen b. Grip door handelingsperspectief; c. Voorkomen armoedeval 5. Eenvoud en consistentie a. Biedt burger grip op eigen situatie; b. Biedt werkgever grip op de arbeidsvoorwaarde pensioen c. Biedt de overheid grip op beheersbaarheid van wet- en regelgeving Daarnaast werd duidelijk dat het gewicht dat iedere subgroep afzonderlijk aan een behoefte toekent uiteen kan lopen. Accenten worden per subgroep verschillend gelegd, waardoor de visies op die punten in meer of mindere mate van elkaar afwijken. Hierna worden de visies van de eerdergenoemde subgroepen in hoofdlijnen beschreven. Nadere uitwerking van elke visie is in de bijlagen ondergebracht. In de rechterkantlijn zijn de behoeften in beeld gebracht die worden ingevuld met deze oplossingsrichting. Onderaan treft u de behoeften, die zijn afgeruild. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 17

19 7.2. Nadere verdieping nodig Bij de werkgroep Visies bleek geen gezamenlijke visie te bestaan over de achterliggende maatschappelijke ontwikkelingen en behoeften rond thema s als: Verplichtstelling Verantwoordelijkheid van de stakeholders Mate van zekerheid over de pensioenuitkomst De hoogte van de pensioenambitie Het ontschotten van pensioen, wonen, zorg, De werkgroep constateert dat buiten de KPS ook divers wordt gedacht over de elementen: o Verplichtstelling (<=>collectiviteit/solidariteit) - Onderzoeksresultaten in het kader van consumentenbehoeften pensioenen (TNS NIPO juni 2013) - Issuemonitor 2014 Pensioenen o Keuzevrijheid (verantwoordelijkheid) - Volgens DNB household Survey over pensioenvoorkeuren (dec 2010) - Onderzoeksresultaten in het kader van consumentenbehoeften pensioenen (TNS NIPO juni 2013) - Mejudice 2014: uitkomsten onderzoek afhankelijk van formulering De werkgroep pleit voor nader onderzoek naar maatschappelijke trends en behoeften van belanghebbenden op die elementen waar overeenstemming ontbreekt of twijfel bestaat als gevolg van een gebrek aan kennis. Daar waar door politieke kleuring of mensbeelden over dit item geen consensus wordt bereikt, moet inzichtelijk worden gemaakt hoe maatschappelijke trends en behoeften worden afgeruild. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 18

20 7.3. Een eerste aanzet tot oplossingen Vanwege het ontbreken van het fundament (trends, behoeften, etc.) onder de maatschappelijke pensioendialoog is de werkgroep Visies van mening dat de beste aanbevelingen die de werkgroep in dit stadium kan doen het proces betreffen. Vandaar dat de keuze is gemaakt om in het visiedocument het proces centraal te stellen en niet de oplossingen. Dit proces leidt uiteindelijk wel tot oplossingsrichtingen die in dit hoofdstuk van het visiedocument kort samengevat worden weergegeven. In de werkgroep Visies zijn na het doorlopen proces in een eerste aanzet een drietal visies vanuit het perspectief van de burger, werkgever en overheid gevormd. Deze visies zijn in afzonderlijke groepen en los van elkaar uitgewerkt. Zoals eerder aangegeven is in de werkgroep over bepaalde trends en behoeften geen overeenstemming bereikt. Nader onderzoek is op deze punten gewenst. Ook heeft de KPS-werkgroep Premieovereenkomst van de Toekomst haar visie toegevoegd. De kenmerken van deze oplossingsrichtingen komen in de volgende paragrafen aan bod. De visies zijn nader uitgewerkt in het ondersteunende document dat als bijlage aan het visiedocument is toegevoegd. 1) Pensioen als eenvoudige arbeidsvoorwaarde vanuit werkgeversperspectief 2) Het premiepensioen van de toekomst 3) Het modulair opgebouwde pensioen 4) Het nationale pensioen Pensioen als eenvoudige arbeidsvoorwaarde vanuit werkgeversperspectief Werkgever stelt bovenop het salaris een extra bedrag beschikbaar dat gelijk is aan een percentage van het pensioengevend salaris. Werknemer kan voor (deel) toegezegde bedrag financieel advies inwinnen: fiscaal gefaciliteerd. Werknemer is verplicht om daaruit risico s van overlijden (indien partner) en arbeidsongeschiktheid te verzekeren 2. Resterende bedrag mag werknemer naar keuze besteden aan consumptie, eigen woning, zorg, oudedag. Keuze bepaalt fiscale facilitering. 3 Voor alle werkenden gelden dezelfde fiscale faciliteiten wat betreft verzekeren van overlijdensrisico en arbeidsongeschiktheid, zorg, eigen woning. Fiscale regime voor 2 e en 3 e pijler is gelijk. Afruil behoeften - Werkgever legt accent op eenvoud en kostenbeheersing - Ruilt daarvoor af: verzorgingsgedachte zekerheid voor deelnemer wat betreft bestaansminimum (kan pensioenpremie voor andere doeleinden gebruiken) 2 Zweeds model. Dit is in Zweden te regelen vanwege hoge organisatiegraad werknemers (> 70% vakbondslid) waardoor centrale afspraken hierover kunnen worden gemaakt. 3 Maleisisch systeem en mogelijk Zwitserland. Ervaringen zijn nog kort, derhalve geen voor- en nadelen bestudeerd. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 19

21 Het premiepensioen van de toekomst Iedere burger krijgt individuele pensioenrekening die ongeacht inkomensbron wordt gevuld (onderscheid fiscale faciliteiten 2e en 3e pijler vervalt). De burger krijgt aanspraken op basis van wettelijke defaults: - Pensioendoel - Nabestaandenpensioen verzekerd over alle gewerkte jaren - Premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid verzekerd - Gelijkblijvende premie (15%) - Individueel beleggingsbeleid - Kapitaal aanwenden voor oudedag - Indien werkgever: uitvoerder is keuze van werkgever Afwijken mag, mits passend en goed begeleid door adviseur en/of uitvoerder: o Individueel afgestemd beleggingsbeleid op basis van inleg, doelstellingen en risicobereidheid. o Pensioendoelen o.b.v. standaardinkomens, woon, zorgbehoefte (Nibud) o Werkgever kiest uitvoerder. Afwijken mogelijk t.b.v. eigen pensioenrekening Afruil behoeften - Burger legt accent op eenvoud, eigendomsrechten, maatwerk en onafhankelijk van arbeidsvorm - Ruilt daarvoor af: inkomenszekerheid (wel eigendomsrechten, maar geen garantie op uitkering; op te bouwen kapitaal is leidend); afstand van collectief dat gezamenlijke schokken opvangt. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 20

22 Het modulair opgebouwde pensioen (inkomensafhankelijk) AOW verhogen tot niveau dat nog keuzes gemaakt kunnen worden over kwaliteit van zorg, wonen en leven Garantiepensioen op bijstandsniveau voor iedereen die AOW-tekort heeft. 4 Eisen aan pensioensparen afhankelijk van toepasselijke module. Voorstel kent 3 modules en zijn afhankelijk van inkomenshoogte burger: o Module 1: burger met inkomen 1x modaal Inrichting van pensioensparen voor deze groep verplicht aanvullend en inkomensafhankelijk pensioen met te definiëren toeslagambitie. Over een specifiek financieel product. o Module 2: tussen 1 en 2x modaal. (wanneer niet wordt gekozen dan default: module 1) Inrichting van pensioensparen voor deze groep: beschikbare premieregeling. Defaults voor beleggingsbeleid en mee te verzekeren risico s, waarvan kan worden afgeweken. o Module 3: boven 2x modaal. Inrichting van pensioensparen voor deze groep: volledige eigen verantwoordelijkheid over pensioeninvulling. Fiscale faciliteit uitbreiden met Box 4 t.b.v. o Vermogen met bestemming zorg en oude dag als aanvulling op AOW en 3 modules o Box 4 is volledig vrijgesteld vermogen, telt ook niet mee voor vermogenstoets o Box 4 wordt beschermd bij faillissement Randvoorwaarden o Vaststellen van Individuele Pensioendoelen (IPD). Basis is objectieve individuele pensioennorm (bijv. vastgesteld door Nibud), aangepast aan individuele leefstijl o Werkende toetst met behulp van APK-adviseur individueel pensioenperspectief aan IPD o Naarmate individueel pensioenperspectief sterker afwijkt van IPD is er urgentie (verplichtstelling) tot het nemen van acties: Aanbeveling Adviseur inschakelen Afruil behoeften - Accent op: maatwerk, gericht op Individueel Pensioendoel, onafhankelijk van arbeidsvorm. - Ruilt daarvoor af: eenvoud (3 modules uit te leggen); collectief dat gezamenlijk schokken opvangt. 4 Zweden, UK Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 21

23 Het nationale pensioen Pensioenopbouw bij een Nationaal Pensioenfonds (Npf) met één pensioenregeling 5 op basis van individuele beschikbare premie. Eventueel kan besloten worden tot meer dan één landelijk werkend fonds, met verschillend (beleggings)beleid en dus ook andere garanties. In dat geval kan vrij worden gekozen in welk fonds men wil participeren. Nationaal Pensioenfonds is onafhankelijk orgaan dat verantwoording aflegt aan stakeholders over gevoerde beleid (overheid, burgers, gepensioneerden) Uitvoerder belegt naar eigen inzicht marktconform. Npf stelt premie vast op basis van: o door Npf vast te stellen pensioennorm o door Npf vast te stellen garantierendement (alleen voor de belegde spaarpremie) Npf belegt premie marktconform, maar: o voor het grootste deel van de premie geldt een garantierendement (dat lager ligt dan het verwacht marktrendement). o het resterende deel van de premie wordt gebruikt voor risicopremies en voor geïndividualiseerd recht op buffer o buffer wordt aangewend als garantierendement niet wordt gehaald. o Npf krijgt geen beleggingsvoorschriften opgelegd (dus geen FTK of soortgelijke regels) Met het te bereiken spaarkapitaal worden gegarandeerde levenslange uitkeringen aangekocht. Met het kapitaal in de buffer worden opeenvolgende aanvullende uitkeringen aangekocht met een looptijd van maximaal 5 jaar. Hierdoor kan worden ingespeeld op levensverwachting en marktomstandigheden. Afruil behoeften - Accent op: eenvoud en zekerheid (1 regeling voor alle deelnemers), onafhankelijk van arbeidsvorm, eigendomsrechten - Ruilt daarvoor af: flexibiliteit in eigen invulling / collectief dat gezamenlijk schokken opvangt (individuele buffer moet schokken opvangen) 5 Chili, UK (Nest) en Australië kennen o.a. een stelsel met één pensioenregeling. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 22

24 7.4. Transitiepad nog onvoldoende uitgewerkt De werkgroep Visies heeft zich in het algemeen gericht op de opbouw van toekomstige aanspraken en niet specifiek op het vraagstuk over de opgebouwde aanspraken en de eventuele implementatie in de pensioenregeling van de toekomst Voor pensioenhervorming is brede coalitie nodig Zoals in voorgaande paragraaf (7.2) is opgemerkt, pleit de werkgroep voor nader onderzoek naar maatschappelijke trends en behoeften van de verschillende belanghebbenden op elementen waar consensus ontbreekt of twijfel bestaat. Duidelijkheid over deze zaken leidt tot keuzes die uitgelegd kunnen worden waardoor draagvlak kan ontstaan. Dit proces is vergelijkbaar met het Wft-traject dat een pensioenadviseur dient af te leggen wanneer hij een advies uitbrengt en een klantprofiel dient op te stellen: Advies kan pas plaatsvinden, wanneer een grondige inventarisatie van wensen en behoeften heeft plaatsgevonden: In gedachte het Advies aan de BV Nederland doet de werkgroep een oproep aan de overheid om, ongeacht de actuele samenstelling van de coalitie, een langetermijnvisie vast te stellen en de kaders te schetsen van een pensioenplan met zoals eerder gezegd een eenduidig referentie- en begrippenkader. Deze visie kan vervolgens naar pensioen technische oplossingen worden vertaald door een onafhankelijke partij die een gedegen plan kan uitwerken. Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 23

25 Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 24

26 8. Werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel De KPS-werkgroep Visies bestaat uit een gemêleerd gezelschap van deskundigen die op persoonlijke titel deelnemer zijn van KPS. Zij zijn onder andere werkzaam bij een pensioenuitvoerder, vermogensbeheerder, consultant, actuarieel of pensioenjuridisch adviesbureau. Deze notitie is vanuit de optiek en de dagelijkse praktijk van die pensioenspecialisten tot stand gekomen. De voltallige werkgroep bestond uit 40 deelnemers van de KPS. Om slagvaardig te kunnen reageren is deze notitie met aanbevelingen in subgroepen voorbereid. Vervolgens is deze reactie voorgelegd aan de voltallige werkgroep Visies. Verantwoording van deze notitie Deze notitie vormt het resultaat van de discussies die in de werkgroep zijn gevoerd en is gebaseerd op de brede praktijkervaring van de leden van de werkgroep. De aanbevelingen worden gedragen door de leden van de werkgroep, hetgeen niet automatisch betekent dat het de mening van alle individuele leden betreft. KPS streeft naar discussie ten aanzien van pensioenthema s. De discussie is zeker zo waardevol als het eindresultaat, dat gezien de diversiteit in achtergrond van de KPS-deelnemers nooit de mening van KPS kan zijn. Het bestuur van KPS heeft kennis genomen van deze notitie, kan zich vinden in de aanpak van de werkgroep en onderkent het belang van de door de werkgroep gedane aanbevelingen. KPS Werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel: Deelnemers J.A.W. Apeldoorn A.W. Gerritsma M. Meniar A. Balledux P.J.W. Harts P.H. Oyens A.A.J.M. Beckers L.J. van der Helm H.G.I.M. Peters I.P. van den Berg G.A. van t Hoff A.C. Putters H.J. Bets F.G.L. van Houdt P.A. Ronteltap J. Blom W.F. Impens A.C. van Stee H.L.R. Boeve D.S. de Jager H.J.P. Strang J.N. van Caspel R. Junge B. van Tilburg G.A. van Dalen R.H. Ketellapper J.H. van der Veen M.J.G. Driessen F.R. Knegt R.J.A. Verberne S.R.A. Duran G. van Koningsveld A.H.J. van der Vinne A.C. Eijgenraam P.A.J. van Laarhoven Y.J. Visser H.C. Esser A.S. Lagendijk A. Vollenbroek B. de Leijster D. Wenting Personen zijn op persoonlijke titel deelnemer van KPS Visiedocument KPS-werkgroep Visies voor het toekomstig pensioenstelsel van Nederland Pagina 25