Provinciale leerlingenontwikkeling in Nederland: Wat hebben we achter de rug en wat staat ons nog te wachten?

Transcriptie

1 Provinciale leerlingenontwikkeling in Nederland: 199 Wat hebben we achter de rug en wat staat ons nog te wachten? Verus Ledenvoordeel Jelmer Dekker Januari

2 Levendgeborenen Algemeen vruchtbaarheidscijfer Provinciale leerlingenontwikkeling in Nederland: 199 Anno heeft de leerlingendaling de Nederlandse onderwijssector nog altijd in zijn greep. Nu we aan het begin staan van een nieuw jaar, is een blik op de toekomst niet onverstandig. Maar ook een terugblik op de ontwikkeling in de afgelopen jaren kan niet ontbreken. Precies in het midden van het interval 199 kijken we wat achter ons ligt en wat ons te wachten staat voor het basisonderwijs (hierna BAO) en het voortgezet onderwijs (hierna VO). Maar eerst focussen we op de onderliggende oorzaken van de leerlingendaling. Oorzaken leerlingendaling Er spelen twee factoren een doorslaggevende rol bij de ontwikkeling van het aantal leerlingen op het basis- en voortgezet onderwijs. Dit zijn, in volgorde van importantie, vruchtbaarheid en migratie. Voor vruchtbaarheid zijn de indicatoren aantal levendgeboren kinderen 1 en het algemeen vruchtbaarheidscijfer 2 veelgebruikt. Deze indicatoren zijn weergegeven in onderstaande figuur. 3 Figuur 1: Ontwikkeling levendgeborenen en het algemeen vruchtbaarheidscijfer in Nederland Levendgeborenen Alg vrbh cijfer Wat hier direct opvalt is de golvende beweging in de grafiek. Dit is een gevolg van de babyboom, waarin tussen grofweg 1945 en 1965 een geboortegolf optrad in Nederland. Hierna daalde het aantal levengeborenen in rap tempo tot aan de jaren negentig, waarin de babyboomgeneratie zelf kinderen kreeg en het aantal geboorten weer toenam. Momenteel zitten we in een soortgelijke dip als na de babyboom, met een dalend geboortecijfer. Rond 22 is de verwachting dat de kinderen van de babyboomers kinderen gaan krijgen, waardoor het aantal geboorten toeneemt. De tweede factor is migratie 3. Er is al tijden een trend gaande waarbij jongeren vanuit de periferie richting de steden trekken en hier vervolgens ook hun kinderen krijgen. Door het afnemende aantal kinderen in deze perifere gebieden komen voorzieningen onder druk te staan, wat vervolgens weer een extra afweging is voor jonge gezinnen om zich wel of niet te vestigen in een perifeer gebied. 1 Kind dat na de geboorte enig teken van leven heeft vertoond, ongeacht de zwangerschapsduur. 2 Het aantal levendgeborenen per duizend van het gemiddeld aantal vrouwen van 15 tot 5 jaar per kalenderjaar. 3 De verplaatsing van groepen mensen van de ene plaats naar de andere plaats. 2

3 Ontwikkelingen in het basisonderwijs Kinderen in het BAO zijn jonger dan de die in het VO, waardoor de gevolgen van de schommelingen in het aantal geboren kinderen en de migratie eerder zichtbaar worden in het BAO. Pieken en dalen in de basisgeneratie BAO 4 zijn dan ook sneller te zien dan in het VO. Dit is een belangrijk verschil in timing. Leerlingendaling doet al jaren van zich spreken in het BAO, terwijl in het VO pas vanaf 214 het leerlingenaantal gaat teruglopen. We bekijken eerst de landelijke ontwikkeling van de basisgeneratie BAO, alvorens een provinciale analyse te maken. Landelijke ontwikkeling basisgeneratie BAO Figuur 2: Ontwikkeling basisgeneraties BAO in Nederland Basisgeneratie BAO Zoals figuur 2 laat zien, kent de landelijke ontwikkeling van de basisgeneratie een soortgelijke golvende beweging als de ontwikkeling van het aantal geboorten. De toegenomen vruchtbaarheid in de jaren 9 resulteert in een stijging van de basisgeneratie vanaf eind jaren 9 en het eerste decennium van 2. Wanneer het aantal geboorten kort na 2 een dalende trend inzet, volgt enkele jaren later ook de basisgeneratie. De basisgeneratie zal naar verwachting dalen tot 223, waarna door de verwachte toename van het aantal geboorten rond 22 de basisgeneratie weer toeneemt. Het einde van de landelijke leerlingendaling in het basisonderwijs lijkt daarmee in zicht. Provinciale ontwikkeling basisgeneratie BAO Zoals figuur 3 laat zien, ligt op provincieniveau de ontwikkeling van de basisgeneratie niet parallel aan het landelijke beeld. Er is een groep koplopers, waar de daling van het aantal leerlingen in al duidelijk onderweg is, terwijl bij andere provincies er nog geen grote daling is waar te nemen. Wel is in de periode tussen 21 en 22 een duidelijke trendbreuk zichtbaar, waarbij alle Nederlandse provincies een daling van de basisgeneratie ervaren. Het grote verschil zit hem echter in de periode hierna, waarin de basisgeneratie in een deel van de provincies duidelijk de weg naar boven weer inslaat, maar waar ook veel provincies vrijwel stabiel blijven of zelfs nog verder dalen. 4 Figuur 3: Provinciale ontwikkeling basisgeneratie basisonderwijs Zuid-Holland Noord-Holland Noord-Brabant Gelderland Utrecht Overijssel Limburg Flevoland Friesland Groningen Drenthe Zeeland 4 De basisgeneratie basisonderwijs is de optelling van het aantal kinderen van 4 t/m 11 jaar + 3 % van de 12-jarigen 3

4 Op basis van de verschillende ontwikkelingen in de drie analyseperiodes is Nederland in te delen in drie groepen provincies met soortgelijke ontwikkeling van de basisgeneratie. Zoals tabel 1 laat zien zijn dit in grote lijnen de Randstadprovincies, de midden-nederland provincies en de perifere provincies. Tabel 1: Ontwikkeling basisgeneratie BAO in de provincies - A) Flevoland, Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland B) Gelderland, Noord-Brabant en Overijssel +/ - -/ C) Drenthe, Friesland, Groningen, Limburg en Zeeland Groep A wordt gekenmerkt door een groeiende basisgeneratie in de drie analyseperiodes, met een kleine dip tussen 21 en 225, waarna de groei verder doorzet. Zuid-Holland valt hier op doordat de dip zich al rond 2 inzette, maar ook iets eerder voorbij is, zodat na 219 de basisgeneratie weer flink groeit, tot boven het niveau van het jaar 2. Groep B wordt gekenmerkt door een relatief vlakke ontwikkeling wanneer 199 en vergeleken worden. Hierbinnen ontwikkelt de basisgeneratie zich redelijk volgens de Nederlandse trend, waarbij een periode van groei tussen 199 en 21 wordt gevolgd door een stevige daling tussen 21 en 225, waarna er een licht herstel optreedt. Noord-Brabant kent net als Zuid-Holland een voorlopersrol, omdat hier de daling al in 22 inzette. De opleving na de dip is echter veel kleiner. Groep C wordt gekenmerkt door een dalende basisgeneratie over de gehele analyseperiode, met een dip die rond 25 zichtbaar wordt en Tabel 2: Provinciale ontwikkeling basisgeneratie aanhoudt tot 225, waarna er amper groei van BAO de basisgeneratie meer plaatsvindt. Limburg kenmerkt zich door een sterke daling van de basisgeneratie die al sinds 2 bezig is Provincie/ periode Drenthe,8% - -12,2% -11,5% Flevoland 51,1% 23,6% 86,7% en zich, na een korte opleving tussen 225 en Friesland -5,6% -12,3% -17,3% 23, tot in laat gelden. Tussen 199 en Gelderland 3,8% -3,9% -,3% is dan ook de verwachting dat de Groningen -6,4% -7,6% -13,5% basisgeneratie in Limburg met zo n 3% Limburg -17,% -15,7% -3,% afneemt. De verklaring van deze negatieve trend is het lage aandeel jongeren in de bevolking en het (hiermee samenhangende) lage aantal Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht 1,1% 18,1% 5,3% 25,3% -2,2% 9,1% -5,3% 8,3% -1,1% 28,8% -,2% 35,6% geboorten. Zeeland -7,2% -7,% -13,7% Zuid-Holland 6,6% 7,5% 14,5% Nederland 6,% 1,2% 7,3% Wat binnen groep C opvalt is dat grote delen van de provincies in deze groep een duidelijke overlap vertonen met de in 212 door de Rijksoverheid aangeduide krimp- en anticipeergebieden. 5 5 Ministerie van Buitenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (212), Factsheet krimpgebieden en anticipeergebieden. Via 4

5 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Wat opvalt is dat de Nederlandse en provinciale basisgeneraties VO een grilliger verloop vertonen dan de basisgeneratie BAO. Dit is te verklaren doordat de basisgeneratie VO 6 slechts gebaseerd is op twee leeftijdsgroepen (12- en 13-jarigen), terwijl de basisgeneratie BAO gebaseerd is op negen leeftijdsgroepen (4 t/m 12-jarigen). Landelijke ontwikkeling basisgeneratie VO Figuur 4: Ontwikkeling basisgeneraties VO in Nederland Basisgeneratie VO Zoals figuur 4 laat zien, kent de basisgeneratie voortgezet onderwijs een soortgelijke golvende beweging als die van het basisonderwijs. Wel verschilt de timing van de pieken en dalen en de eerder genoemde grilligheid. Het effect van meer geboorten in de jaren 9 is zichtbaar in de piek in de basisgeneratie die ontstaat tot 214. Ook de daling van het aantal geboorten na 2 resulteert in een flinke daling van de basisgeneratie per 214. Het te verwachten aantal geboorten rond 22 zorgt ervoor dat rond 23 een einde komt aan de landelijke krimp van de basisgeneratie. Provinciale ontwikkeling basisgeneratie VO Zoals figuur 5 laat zien, ligt op provincieniveau de ontwikkeling van de basisgeneratie verder uit elkaar dan het landelijke beeld schetst. Er is in de periode tussen 199 en sprake van een groei van de basisgeneratie in vrijwel alle provincies. Alleen in Limburg en Groningen daalt de basisgeneratie licht. Kantelpunt is gemiddeld genomen het jaar 214, waarna er, op enkele provincies na, een forse daling van de basisgeneratie plaatsvindt. Na 214 is de daling van de basisgeneratie in de meeste provincies zelfs zo sterk dat de groei van de basisgeneratie uit de periode teniet wordt gedaan. Na 227 doet zich weer enige groei voor, maar deze is te gering om de daling op te vangen; per saldo zal de basisgeneratie VO in lager zijn dan die in Figuur 5: Provinciale ontwikkeling basisgeneratie voortgezet onderwijs Zuid-Holland Noord-Holland Noord-Brabant Gelderland Utrecht Overijssel Limburg Flevoland Friesland Groningen Drenthe Zeeland 5 6 De basisgeneratie voortgezet onderwijs bestaat uit de ( jarigen ) / 2 5

6 Per provincie zijn de basisgeneraties VO en BAO goed vergelijkbaar, zodat dezelfde groepsindeling van de drie typen provincies in het basisonderwijs ook voor het voortgezet onderwijs van toepassing is. Deze indeling is: - Groep A: Flevoland, Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland - Groep B: Gelderland, Noord-Brabant en Overijssel - Groep C: Drenthe, Friesland, Groningen, Limburg en Zeeland Groep A kenmerkt zich door een stijgende basisgeneratie in alle drie de analyseperiodes. Dit wil echter niet zeggen dat de stijging van de basisgeneratie continu is. Zoals ook in figuur 5 is af te lezen is de ontwikkeling op te delen in vijf perioden van groei of daling van de basisgeneraties. Tot 24 is er een stijgende trend zichtbaar, waarna er een korte dip is tot 21. Hierna groeit de basisgeneraties verder tot 214. In de periode tot 227 neemt voor alle provincies het aantal VOleerlingen af, waarna pas in de periode de basisgeneraties weer het niveau van 214 bereiken. Hierna zet de groei verder door. Op provincieniveau kent Flevoland de meest opvallende ontwikkeling, aangezien hier de basisgeneratie verdubbelt. Dit is te verwachten, omdat Flevoland de provincie met de jongste bevolking van Nederland is en met groeikernen als Almere en Lelystad veel jonge gezinnen huisvest. Dit vertaalt zich in een hoog geboortecijfer. Groep B vormt wederom de middengroep, waarin de ontwikkeling van de basisgeneratie in de eerste- en tweede analyseperiode elkaar grofweg compenseren. De ontwikkeling van de basisgeneratie in deze groep kent van 199 tot 1996 een lichte daling, waarna tot 24 een stijging optreedt waardoor in 25 Noord-Brabant haar maximale basisgeneratie in de analyseperiode bereikt. Na 24 volgt tot 29 een kleine daling van de basisgeneratie, waarna zich er weer een stijging voordoet tot 214. Ook Gelderland en Overijssel zien deze stijging, waardoor zij de maximale basisgeneratie in de analyse bereiken. Hierna volgt een behoorlijk sterke daling tot 227, waarna alle provincies een licht herstel vertonen, maar niet meer in de buurt komen van de leerlingenaantallen in 214. Op provincieniveau is het ontbreken van uitschieters opvallend, omdat de ontwikkeling van de basisgeneratie haast synchroon verloopt. Groep C kent een beperkte groei of lichte krimp in de eerste analyseperiode, gevolgd door een sterke daling in de tweede analyseperiode, resulterend in een sterk afgenomen basisgeneratie in. Vanaf 199 neemt in alle provincies het aantal VO leerlingen toe, totdat in Limburg, Groningen en Zeeland als eerste de piek wordt bereikt in 24. Drenthe en Friesland bereiken de piek in 213, nadat er nog een korte periode van groei tussen 21 en 213 heeft plaatsgevonden. Na 213 treedt er in alle provincies een sterke daling op, die aanhoudt tot 227/228. Hierna neemt de basisgeneraties nog licht toe tot het einde van de analyseperiode. De meest opvallende provincies in deze groep zijn Drenthe en Limburg. Limburg ziet alle drie de analyseperiodes de basisgeneratie dalen, terwijl Drenthe een flinke stijging van de basisgeneratie in de 1 e periode opgelost ziet worden door een nog sterkere daling in de 2 e periode. Hierdoor neemt de basisgeneratie tussen 199 en uiteindelijk flink af. Tabel 3: Provinciale ontwikkeling basisgeneratie VO Provincie/ periode - Drenthe 12,4% -19,1% -9,1% Flevoland 8,4% 14,5% 16,5% Friesland 2,8% -18,5% -16,2% Gelderland 11,5% -12,2% -2,1% Groningen -1,% -15,8% -16,6% Limburg -3,5% -23,6% -26,3% Noord-Brabant 7,1% -8,8% -2,4% Noord-Holland 21,6% 3,8% 26,3% Overijssel 1,6% -1,7% -1,3% Utrecht 3,2% 3,1% 34,2% Zeeland 2,6% -14,7% -12,5% Zuid-Holland 13,4% 3,7% 17,6% Nederland 13,1% -5,2% 7,2% 6

7 Conclusie De leerlingendaling in Nederland houdt voorlopig aan. In het basisonderwijs is sinds 28 sprake van een dalende basisgeneratie. Pas rond 223 neemt de basisgeneratie voor het basisonderwijs weer toe, maar het aantal leerlingen van voor de daling wordt niet meer behaald. Per 214 is er sprake van landelijke leerlingendaling in het VO, welke aanhoudt tot 227. Hierna neemt de basisgeneratie weer toe, maar ook in het VO worden aan het einde van de analyseperiode de leerlingenaantallen van voor 214 niet meer bereikt. Nederland is op te delen in drie groepen provincies die een soortgelijke ontwikkeling van het BAO en VO kennen. Dit zijn: Groep A) Flevoland, Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland Groep B) Gelderland, Noord-Brabant en Overijssel Groep C) Drenthe, Friesland, Groningen, Limburg en Zeeland Groep A) Groei van zowel de basisgeneratie BAO als VO tussen 199 en. Flevoland kent de grootste toename van de basisgeneraties. Groep B) Vlakke ontwikkeling door groei basisgeneratie BAO en VO tot, en daling na. Per saldo enige daling. Groep C) Krimp basisgeneratie BAO en VO tussen 199 en. Limburg kent grootste afname basisgeneraties. Bronnen ABF Research B.V. (214), Prognoses, Delft CBS (214), Bevolking; geslacht, leeftijd, burgerlijke staat en regio. Via Ministerie BZK (212), Factsheet krimpgebieden en anticipeergebieden. Via PBL (213), Bevolkingsprognoses Via Wat kan Verus voor u betekenen? Een provincie is een goede orde van grootte om landelijke trends in weer te geven. Scholen in het VO en BAO hebben echter een veel kleiner gebied waar zij leerlingen uit betrekken. Voor VO prognoses gaan wij normaliter uit van gemeenteniveau en voor BAO prognoses normaliter het wijken buurtniveau. Naast leerlingenprognoses leveren wij ook huisvestingsprognoses, stichtingsprognoses, prognoses bij fusies, verplaatsingen, ondersteuning van eigen beleid, overleg met de beoordelaar van prognoses, berekeningen van opheffings- en stichtingsnormen en contra-expertise. Hebt u een vraag? Of bent u geïnteresseerd in een leerlingenprognose of ander advies voor uw school of vereniging? Kijk voor meer informatie op of neem contact op met: Jelmer Dekker, analist Planning en Prognose, jdekker@verus.nl of Herman rake, adviseur Planning en Prognose, hrake@verus.nl of