Democratie versus Totalitarisme

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Democratie versus Totalitarisme"

Transcriptie

1 Democratie versus Totalitarisme Documentatiemap Z5VB

2 Inleiding Democratie of Totalitarisme. Democratie én Totalitarisme. In hoeverre is deze laatste zin mogelijk? In encyclopedieën wordt vermeld dat Democratie de tegenhanger is van het Totalitarisme. De Democratie, waarbij het volk een groot deel van de macht heeft, en het Totalitarisme, waarbij de regering alles voor het volk bepaald (denk aan het communisme) zijn, als je naar de letterlijke betekenis kijkt, een wereld van verschil. Maar als je er over nadenkt; Nederland wordt een democratisch land genoemd, maar in hoeverre hebben wij, als burgers nog invloed op de keuzes van de regering? Wat is de waarde van onze stem? Is dit de democratie zoals de oude klassieken dat bedacht en bedoeld hebben? Heeft onze regering niet (té) veel macht? Waar ligt de grens van de democratie en het totalitarisme? Naar aanleiding van mijn eerst gelezen literair werk, De stad der Zienden van José Saramago, waarin een land wordt beschreven dat op het eerste gezicht democratisch is, maar dat de burgers, als je er goed naar kijkt, amper invloed hebben op de besluiten van de regering, kwam ik op dit thema uit. Het was niet lastig om dit thema te vinden; alleen al op de beschrijving op de achterkant wordt de vraag gesteld: Wie heeft de macht? Heeft de kiezer nog iets in te brengen? Samen met het tweede literair werk, De twee getuigen van Meint R. van den Berg, probeer ik al deze bovenstaande vragen door middel van vergelijking en het zoeken en bestuderen van bronnen te beantwoorden. Allereerst zullen de beide literaire werken behandeld worden; informatie over de cultuur, taalgebied periode enz. Daarna worden beide boeken naast elkaar gelegd om verschillende aspecten die met het thema te maken hebben te vergelijken. Tenslotte worden er andere, aan het thema verwante, bronnen gebruikt om zaken beter te kunnen vergelijken, aspecten van democratie en/of totalitarisme nader toe te lichten, en er wordt aan de hand van deze bronnen en de literaire werken een poging tot verklaring gedaan. Aan het einde zal ik proberen te verklaren waarom de schrijvers op hun eigen manier het thema hebben verwerkt. Hierbij draait het om de vraag: Waarom verschillen de staatsvormen in de Stad der Zienden en De Twee Getuigen op sommigen punten heel erg van elkaar, terwijl ze op andere punten overeenkomsten vertonen? Aangezien beide werken samen een breed beeld geven van de stand van zaken in de wereld op het gebied van democratie en/of totalitarisme, verwacht ik een duidelijk antwoord te vinden op de vragen die aan het begin van deze inleiding worden gesteld, namelijk, wie in een democratie nou eigenlijk de macht heeft, en of de kiezer nog wat in te brengen heeft in de democratische wereld. Hierbij kijk ik naar de algemene vorm van democratie, namelijk hoe de wereld over het algemeen invulling geeft aan de betekenis van de democratie. Ik verwacht dat het er op neer komt dat een staat uiterlijk een democratie is, maar dat het vaak voorkomt dat het inwendig meer overhelt naar het totalitarisme. N.B. In deze documentatiemap en in het hedendaagse gebruik wordt het begrip Totalitarisme uitgelegd als een staatsvorm waarbij het volk niets te zeggen heeft. In wezen is dit onjuist. Bij een totalitair systeem probeert een overheid werkelijk ALLES in het land te besturen, maar het volk kan daarbij best iets inbrengen. Daarom is het begrip Totalitaire Dictatuur in deze documentatiemap beter op zijn plaats, maar voor het gemak gebruiken we het begrip Totalitarisme, mede omdat De twee getuigen het begrip Totalitarisme ook op de manier van Totalitaire Dictatuur gebruikt. In Hoofdstuk 2 en 4 zal dit nader worden toegelicht. II

3 Inhoud 1. Democratie: Woonplaats van de Vrijheid? pag. IV o Inleiding 1.1 pag. IV o Wat is Democratie? 1.2 pag. IV o De Klassieken 1.3 pag. IV Perikles pag. IV Aristoteles pag. IV Cicero pag. V o De Middeleeuwen/Renaissance 1.4 pag. VI Trias Politica pag. VI De rechten van de Mens pag. VI o 19 e en 20 e eeuw 1.5 pag. VII o Conclusie 1.6 pag. VII 2. Totalitarisme: Grenzeloos pag. VIII o Inleiding 2.1 pag. VIII o Wat is Totalitarisme? 2.2 pag. VIII o Mussolini 2.3 pag. VIII o Marxisme 2.4 pag. IX o Fascisme 2.5 pag. IX o Conclusie 2.6 pag. X 3. De stad der Zienden pag. XI o Inleiding 3.1 pag. XI o Het boek 3.2 pag. XI Het boek pag. XI Over de Schrijver- José Saramago pag. XI o Samenvatting 3.3 pag. XI o Analyse 3.4 pag. XII Algemene informatie over het boek pag. XII Democratie in het boek pag. XIII 4. De Twee Getuigen pag. XIV o Inleiding 4.1 pag. XIV o Het boek 4.2 pag. XIV Over de Schrijver- Meint R. van den Berg pag. XIV o Samenvatting 4.3 pag. XIV o Analyse 4.4 pag. XVI Analyse Algemeen pag. XVI Analyse Totalitarisme in het boek pag. XVI 5. De verschillen tussen Totalitarisme en Democratie pag. XVII o Inleiding 5.1 pag. XVII o Wie heeft de macht? 5.2 pag. XVII De macht in de Stad der Zienden pag. XVII De macht in De Twee Getuigen pag. XVII o Welke invloed heeft de regering? 5.3 pag. XVIII De invloed van de regering in de Stad der Zienden pag. XVIII De invloed van de regering in De Twee Getuigen pag. XVIII o Conclusie 5.4 pag. XIX 6. Verklaring pag. XX o Verklaring 6.1 pag. XX o Conclusie 6.2 pag. XXI Bibliografie pag. XXII III

4 Ι Democratie: Woonplaats van de Vrijheid? Uitleg van het begrip Democratie Inleiding 1.1 In dit hoofdstuk zal ik trachten de betekenis van Democratie duidelijk te maken, waarna er door middel van teksten van klassieke filosofen en politici duidelijk wordt gemaakt hoe men de Democratie oorspronkelijk bedoeld had, hoe ze Democratie wilden toepassen, wat belangrijk is voor een Democratie en hoe de Democratie zich heeft ontwikkeld. Wat is Democratie? 1.2 Democratie is een staatsvorm dat in steeds meer landen wordt ingevoerd. Het woord democratie komt uit het Grieks; δηµος = volk, κρατειν = heersen. Het woord zelf zegt al wat het betekent: het volk helpt bij het tot stand brengen van de beslissingen. Dit is de kern van de Democratie: het volk beslist en heeft gelijke waarden en rechten. De staatsvorm heeft zijn wortels in de tijd dat de oude Grieken nog veel macht hadden, namelijk rond de 6/5 eeuw voor Christus. Athene was één van de eerste staten waar de democratie werd ingevoerd. Belangrijke personen waren Clisthenes en Perikles ( v. Chr.) De Klassieken 1.3 Perikles Perikles, een Atheense staatsman uit de 5 e eeuw voor Christus was één van de eerste die de staatsvorm waarin het volk het voor het zeggen heeft een democratie noemt. Dit is te vinden in een oud, Grieks geschrift: de Lijkrede van Perikles. Wij hebben een staatsvorm die niet een kopie is van de instellingen van onze naburen. In plaats van anderen na te bootsen, zijn wij juist een voorbeeld van hen. Onze staatsvorm heet een democratie, omdat ze in handen is van velen en niet van enkelen. In persoonlijke geschillen verzekeren onze wetten gelijk recht aan alleen en de publieke opinie eert een ieder die zich door iets onderscheidt in het openbare leven boven anderen, niet om de klasse, waartoe hij behoort, maar om zijn waarde alleen. (Perikles 430 v. Chr. :3) Perikles heeft het hier over een staatsvorm die in handen is van velen en niet van enkelen. Dit was in die tijd erg bijzonder; veel naburige steden hadden een staatsvorm waarbij één persoon of een klein groepje aan de macht was. Democratie betekent dus dat veel mensen (het volk) invloed hebben op het nemen van politieke besluiten. Wat opvalt, is dat Perikles het het ook direct heeft over recht. Hij zegt dat iedereen gelijke rechten heeft (dat is vastgelegd in de wetten), en dat iedereen recht op een eigen mening heeft, alleen omdat een mens dat waard is. Recht en gelijke waarden gaan dus hand in hand met democratie. Aristoteles Een andere Atheense redenaar was Aristoteles ( v. Chr.). In zijn Politica stelt hij dat Democratie een ontaarding is van een ideale burgergemeenschap, omdat Democratie zich vooral richt op de armen, in plaats van de volledige gemeenschap. ij is dus niet echt positief over de democratie als staatsvorm: (En) Wanneer de meerderheid de polis leidt met hun gemeenschapsbelang voor ogen, wordt dit aangeduid met de algemene naam voor staatsvormen, politeia oftewel burgergemeenschap. Daar zijn goede redenen voor. Dat één persoon, of een klein aantal, zich onderin de perfectie beheerst, is nauwelijks mogelijk; het eerst nog militaire voortreffelijkheid, want die komt in een massa tot ontwikkeling. Daarom is IV

5 in die staatsvorm het meest gezaghebbende bevolkingsdeel dat wat de staat verdedigt, en zijn het hier de wapenbezitters die burgerrecht hebben. De ontaarding van de genoemde vormen zijn: van het koningschap tirannie, van de aristocratie oligarchie en van de politeia democratie. Tirannie is namelijk alleenheerschappij in het belang van de alleenheerser, oligarchie is gericht op het belang van rijken en democratie op dat van de armen: geen van drieën richt zich op het voordeel van de gemeenschap. (Aristoteles 350 v. Chr. : 22) Hieruit blijkt dat Aristoteles Democratie ziet als een mislukte Politeia of Burgergemeenschap. Democratie is volgens hem dus vooral gericht op het belang van de armen (en niet op het creëren van een goede samenleving). Rest ons nog de vraag wannéér iets volgens Aristoteles een Politeia is en wanneer iets een Democratie is. Verderop in het boek schrijft Aristoteles: Slechts één persoon onder al degenen die vroeger in Griekenland de leiding hebben gehad, heeft zich ertoe laten bewegen deze organisatie in te voeren (Aristoteles 350 v. Chr. : 27) Ergens anders vond ik het volgende: Het democratisch ideaal van de Atheners was een politiek stelsel (politeia) waarin gewone burgers als politiek mondig werden beschouwd. ( ) Toen vanaf het einde van de 5e eeuw, de thètes (burgers behorend tot de laagste inkomensklasse) op het publieke toneel verschenen, werd het politieke stelsel door de geleerden als een radicale democratie beschouwd, bijvoorbeeld door Aristoteles die zelf bepaald geen voorstander van deze extreme vorm van democratie was. Omdat uit hun gelederen de roeiers op de oorlogsschepen werden gerekruteerd vormden de thètes, in het bijna permanent op oorlog ingestelde Athene, een belangrijke "klasse." (Ronald de Vries 2002: internet) Uit bovenstaande blijkt dat Aristoteles met de Politeia de oorspronkelijke Atheense staatsvorm bedoelt. Met democratie bedoelde hij de extreme democratie waarbij veel armen (de thètes een plaats kregen in de volksvergadering. Cicero Als we kijken naar latere filosofen, zien we dat ook vrijheid een belangrijk begrip is binnen een democratie. Zo schreef de Romeinse Politicus Cicero ( v. Chr) in zijn werk De Re Publica (geschreven in dialoogvorm met als hoofdpersoon de Romeinse legeraanvoerder Scipio) het volgende: En iedere staat is zo, als zijn eigen aard is of de wil die hem regeert. Derhalve in geen enkele andere staat, dan waarin de hoogste macht bij het volk berust, heeft de vrijheid een woonplaats. Zeker het kostbaarste bezit van alles, en die, indien ze niet gelijk is voor allen, zelfs geen vrijheid meer is. (Cicero 54 v. Chr. : 37) Een alinea verder komt het begrip vrijheid weer aan de orde. Ook komen we weer de rechtvaardigheid tegen: In een democratische staat echter, zoals te Rhodus en Athene, is geen van de burgers uitgesloten. Als het volk het hem toekomend recht handhaaft, ontkennen zij, dat er iets beters, vrijers of gelukkigers kan zijn, daar zij immers heer zijn over wetten V

6 rechtspraak, oorlog, vrede, verdragen, leven en dood van iedere. Zij menen, dat deze staatsvorm alleen terecht een republiek, dat is een zaak des volks, genoemd wordt. En dat derhalve volken uit de heerschappij van koningen en edelen naar vrijheid plegen te streven, terwijl men niet in een republiek koningen of de macht en invloed van de adel pleegt te vragen. (Cicero 54 v. Chr. :37/38) De Middeleeuwen/Renaissance 1.4 Trias Politica In de Middeleeuwen kreeg de democratie weinig kans; de adel had alles voor het zeggen. Pas later kwamen er bevolkingsgroepen (zoals de hugenoten) in opstand tegen de regering die volgens hen teveel macht had. In de Verlichting kwamen veel filosofen in opstand tegen o.a. de regering, waarbij ze vonden dat een koning niet langer alle macht mocht hebben en dat elk mens gelijke rechten heeft. De Franse filosoof Montesquieu ( ) bedacht de Trias Politica: driemachtenleer, ook triasleer of leer van de trias politica genoemd, houdt in dat het staatsgezag in drie functies uiteenvalt: wetgeving (het stellen van algemene regelen); uitvoering (het toepassen van die regelen); rechtspraak (het toetsen van die toepassing aan die regelen); voorts dat die drie functies ter wille van het evenwicht der machtsverhoudingen aan drie gescheiden orgaancomplexen (machten) behoren te worden opgedragen: wetgeving aan de volksvertegenwoordiging, uitvoering aan de Kroon en rechtspraak aan de onafhankelijke rechter (de machtendeling of machtenscheiding). (Encarta Encyclopedie, driemachtenleer) Opvallend aan de Trias Politica is dat Montesquieu vind dat de wetgeving hoort te liggen bij de volksvertegenwoordiging, net zoals de democratie van het oude Athene. De rechten van de Mens Steeds meer mensen en landen kwamen in opstand tegen de manier van regeren in vele landen (waarbij de mensen amper rechten hadden) en in 1776 en 1789 verschenen er twee verklaringen: de Declaration of Independence (Verenigde Staten) en de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger (Frankrijk): In de Declaration of independence van de Verenigde Staten (1776) komt het denkbeeld van de volkssoevereiniteit tot volle ontplooiing: alle mensen zijn gelijk geschapen en bezitten onvervreemdbare rechten op leven, vrijheid en het nastreven van het geluk. De regeringen zijn ingesteld om deze rechten te waarborgen en leiden hun macht af van de instemming der geregeerden, door wie zij bij inbreuk op deze rechten afgezet kunnen worden. (Encarta Encyclopedie, Democratie) Art. 15- De maatschappij heeft het recht om van iedere ambtsdrager rekenschap te vragen van zijn bestuur. Art. 16- Elke samenleving waarin de rechten niet zijn gewaarborgd of de scheiding der machten niet is aanvaard, heeft geen constitutie. (Rechten van de Mens en van de Burger van 26 augustus 1789, 1789: 187) In artikel 15 en artikel 16 van de Rechten van de Mens en van de Burger van 26 augustus 1789 is iets te vinden van democratie; het volk krijgt wat meer macht (ze mogen ambtsdragers toetsen ) en in artikel 16 wordt er gesproken over een constitutie (een grondwet) wat er voor zorgt dat de regering zich aan bepaalde zaken dient te houden: Niet alle macht ligt meer bij de regering. 19 e en 20 e eeuw 1.5 VI

7 Na de Franse Revolutie was er veel veranderd; steeds meer staten voorden een soort democratie in: Na de dictatuur van Napoleon ontstond uit de worsteling tussen progressieve en conservatieve stromingen in geheel Europa de overgangsvorm van de constitutionele monarchie. Voor de eerste fase in deze strijd was het charter van Lodewijk XVIII (1814) het model: het koningschap bij de gratie Gods verleent goedgunstig een constitutie, de uitvoerende macht blijft bij de Koning en zijn raadgevers, de Volksvertegenwoordiging heeft slechts een vetorecht over de wetten, haar Eerste Kamer is door de vorst aangesteld, haar Tweede Kamer volgens censuskiesrecht gekozen. In de loop van de 19 e eeuw kwam de politieke macht aan het volk, werd het kiesrecht uitgebreid, werd verantwoording van de uitvoerende macht aan de volksvertegenwoordiging ingevoerd en werd benoeming door de kroon van de leden van Eerste Kamer of Senaat of erfrechten in dezen afgeschaft. (Encarta Encyclopedie, Democratie) In de 20 e eeuw ging deze verandering steeds verder; steeds meer landen voerden de democratie in. President Wilson van de Verenigde Staten heeft hier een grote rol in gespeeld. Zo zorgde hij niet alleen voor de vrijheid in eigen land, hij probeerde het ook voor elkaar te krijgen dat steeds meer landen over gingen op democratie. Door het opstellen van zijn 14 punten programma en door het oprichten van de Volkenbond probeerde hij dit te realiseren, wat voor een groot deel gelukt is. Zo wees de Senaat van de Verenigde Staten het voorstel om toe te treden tot de (door hun eigen president) opgerichte Volkenbond, maar veel Europese landen voerden (na de eerste- of tweede wereldoorlog) de democratie in: Na de Eerste Wereldoorlog werden democratische constituties uitgevaardigd in Duitsland (1919), Tsjechoslowakije (1920), Estland (1920), Polen (1921), Litouwen (1922), Letland (1922), terwijl in de oude democratische landen het volledig algemeen kiesrecht werd ingevoerd. Nadat het vrijheidsbewustzijn in de Tweede Wereldoorlog een vreselijke tol had betaald, kreeg het met de stichting van de Verenigde Naties nieuwe kansen. Volgens de preambule van het Handvest (1945) verplichten de leden zich tot geloof in de fundamentele rechten, in de waardigheid en waarde van de menselijke persoon, in de gelijke rechten van mannen en vrouwen.... Op 10 dec werden de rechten van de mens opnieuw geformuleerd en met nieuwe uitgebreid. (Encarta Encyclopedie, Democratie) Conclusie 1.6 Rechtvaardigheid, vrijheid, gelijke rechten voor de mens, een staat die gericht is op de volledige samenleving, een regering waarbij de macht verdeeld is over meerdere overheidsinstanties, een staat waarin het volk het het voor het zeggen heeft: Het zijn allemaal aspecten van een democratie. De vele veranderingen gedurende de ±2500 jaar dat democratie bestaat (Romeinse overheersing, de verlichting, de franse revolutie, de wereldoorlogen enz. ) hebben ervoor gezorgd dat democratie als staatsvorm zich heeft ontwikkeld tot één van de meest geaccepteerde staatsvormen. VII

8 ΙΙ Totalitarisme: Grenzeloos! Uitleg van het begrip Totalitarisme Inleiding 2.1 Net zoals in het vorige hoofdstuk zal ik ook nu weer de betekenis, verklaring, oorsprong en geschiedenis van een begrip geven; in dit hoofdstuk: Totalitarisme. Centraal staat de persoon van Mussolini, waarvan we weten dat hij niet alleen een aanhanger van het Totalitarisme, maar ook een fanatieke fascist was. Omdat het Totalitarisme vergeleken met Democratie een vrij nieuwe staatsvorm is, is dit hoofdstuk, vanwege de weinige geschiedenis ook wat korter dat het voorgaande hoofdstuk over Democratie. Wat is Totalitarisme? 2.2 Voor een juiste betekenis vond ik het volgende in de Encarta Encyclopedie: totalitarisme, een begrip dat is afgeleid van de door Mussolini geïntroduceerde term totale staat en dat die politieke stelsels aanduidt waarin de staat in beginsel het gehele leven van zijn individuele onderdanen in elk opzicht beheerst en waarin in tegenstelling tot andere vormen van dictatuur passieve onderwerping niet wordt geduld. (Encarta Encyclopedie, Totalitarisme) Hieruit blijkt dat het totalitarisme een manier van regeren is, waarbij alles van een burger wordt beheerst. Het heeft dus iets weg van het Socialisme: alles is eigendom van de staat (Socialisme) en de staat heeft de beheersing over alles (Totalitarisme). Maar: to ta li tair (bn.) 1 waarin alles ondergeschikt wordt gemaakt aan de alles controlerende staat, die meestal als dictatuur is ingericht => dictatoriaal (van Dale online woordenboek 2007, totalitair) Van Dale zegt dat een totalitaire staat meestal als dictatuur is ingericht. Er is dan sprake van een totalitaire dictatuur! Totalitarisme opzich kan best democratisch zijn; het volk heeft invloed op de regering, en deze beheerste het volk weer: er is dan sprake een totalitaire Democratie! Een totalitaire dictatuur is dus een staatsvorm waarin de burger niets te zeggen heeft, én waarbij één of meerdere personen alle macht hebben, die ze ver doorvoeren. Mussolini 2.3 Het totalitarisme als begrip is bedacht door de Italiaanse dictator Mussolini ( ). Omdat deze persoon een pionier was van het Totalitarisme, én omdat hij regelmatig terugkeert bij het behandelen van het Totalitarisme, geef ik eerst wat informatie over Mussolini. Op 29 juli 1883 werd in het Italiaanse stadje Predappio Benito Mussolini geboren, later beter gekend onder de naam 'Il Duce' ( de leider ). Mussolini groeide uit tot heerser en dictator van Italië, net zoals zijn evenbeeld Adolf Hitler in Duitsland deed. Het 'fascisme' van Mussolini vertoont dan ook heel wat gelijkenissen met het regime van Hitler in Duitsland. Mussolini had Italië in zijn macht vanaf 1922 tot 1943 en had naast Hitler zijn inbreng in het verloop van de tweede Wereldoorlog. (Worldwidebase.com, 2006 : Benito Mussolini) Zijn marxisme vertoonde een pragmatisch karakter, met nadruk op daadkracht en wil tot revolutie, waardoor hij neigde tot anarchisme. Zijn afkeer van staat en militarisme bewees hij met zijn agitatie tegen de Libische Oorlog (Encarta Encyclopedie,Mussolini) VIII

9 Mussolini was dus een fascist en een marxist. Deze twee begrippen zijn erg belangrijk bij het begrijpen van de ontwikkelingen van het totalitarisme. Marxisme 2.4 Allereerst halen we Van Dale er weer bij: mar xis me (het ~) 1 leer van Karl Marx, het wetenschappelijk gefundeerde, revolutionaire socialisme en het historisch materialisme. (van Dale online woordenboek 2007, marxisme) Het Marxisme is dus een ideologie, bedacht door Karl Marx. Wie was deze Karl Marx? Karl Marx ( ) werd geboren in Pruisen. Marx raakte betrokken bij de democratische beweging die in de jaren veertig ook in Duitsland tot ontwikkeling kwam. Hij woonde en werkte als balling in Parijs, Brussel en Londen. Marx was sterk beïnvloed door de filosofie van Hegel. Hij nam zijn dialectische geschiedschrijving over, maar volgens Marx werd de geschiedenis niet bepaald door de ontwikkeling van het historisch bewustzijn, maar door de klassenstrijd. Marx sloot vriendschap met Friedrich Engels ( ), zoon van een Engelse textielfabrikant. Met hem samen schreef hij Het Communistisch Manifest (1848), dat bedoeld was om de revolutionaire bewegingen in Europa te ondersteunen. In dit manifest was de grondslag te vinden voor de economische theorie over de kapitalistische uitbuiting, die Marx verder zou uitwerken in Het Kapitaal waarvan het eerste deel verscheen in (Tjitske Akkerman, 2001: 247) Karl Marx was dus iemand die vóór revolutionaire bewegingen was, júist in de tijd dat de democratie de wereld aan het veroveren was! Uit het feit dat hij Het Communistisch Manifest schreef, kunnen we opmaken dat hij het met veel opvattingen over het communisme eens was. Dit is ook terug te vinden in zijn theorie, het Marxisme: Het marxisme is gebaseerd op het denken van Karl Marx ( ) en is een theorie over de historische ontwikkeling van een maatschappij, waarbij de nadruk wordt gelegd op de economische aspecten hiervan. Volgens het marxisme moest de ontwikkeling van het kapitalisme opgevat worden als een natuurproces, dat automatisch en noodzakelijk tot de ineenstorting van de economische en maatschappelijke orde zou leiden en zo het proletariaat aan de macht zou brengen. (Encarta Encyclopedie,Marxisme) Volgens het Marxisme zal een maatschappij uiteindelijk uitlopen tot een vorm van het totalitarisme; het proletariaat (= bezitloze burgers) zal aan de macht komen. De theorie is de basis geweest voor veel Totalitaire machten, waaronder de Sovjet-Unie en Italië in de tijd van Mussolini. Zo heeft Mussolini, gedreven door het Marxisme een Fascistische partij opgericht. Fascisme 2.5 Mussolini was dus, gedreven door het marxisme, een Fascist. Maar wat is nou precies het fascisme? fas cis me (het ~) 1 ideologie, berustende op nationalistische, autoritaire en corporatieve beginselen, zoals Mussolini in Italië aanhing. (van Dale online woordenboek 2007, fascisme) IX

10 Encarta heeft een wat uitgebreidere beschrijving: fascisme, oorspronkelijk de naam van de antidemocratische politieke beweging onder leiding van Benito Amilcare Andrea Mussolini, die in Italië in de macht wist te veroveren. Sindsdien wordt het woord gebruikt als verzamelbegrip voor al die antidemocratische bewegingen en stromingen die op de wezenlijke punten met de Italiaanse beweging overeenkomen. Het is in de geschiedwetenschap een vrij algemeen aanvaard gebruik om ook het Duitse nationaal-socialisme eronder te begrijpen. (Encarta Encyclopedie, fascisme) Samengevat is het fascisme een anti-democratische politieke beweging. Mussolini was dus een fascist, wat betekend dat hij tegen de democratie was. Hieruit volgt dat het Fascisme een belangrijk aspect van het totalitarisme: afkeer van de democratie! Conclusie 2.6 Het Totalitarisme is dus een staatsvorm waarin de Democratie niet plaats hoort (fascisme). Alles is ondergeschikt aan de staat. Meestal is de staat ingericht als een totalitaire dictatuur. Daarbij heeft één persoon of een klein groepje personen letterlijk ALLE macht. Totalitarisme heeft zijn oorsprong gevonden in onder andere het Marxisme en het Fascisme. Het Marxisme is weer ontstaan in de tijd dat de Democratie een opmars maakte. Onder andere de marxist Benito Mussolini heeft veel betekend voor de ontwikkeling van het totalitarisme. Ook is hij dé belangrijke man van het Fascisme. X

11 ΙΙΙ Democratie: Wie heeft de Macht? De Stad der Zienden van José Saramago Inleiding 3.1 In dit hoofdstuk behandel ik mijn eerste literair werk, namelijk De Stad der Zienden van José Saramago. In dit boek komt duidelijk de vraag naar voren of de democratie (in het boek) ook écht Democratie is. Eerst zal ik een samenvatting geven van het verhaal; daarna vertel ik wat over het taalgebied en opmerkelijke zaken die te maken hebben met het onderwerp van deze documentatiemap. Het boek De stad der Zienden van José Saramago die ik heb gelezen is een uitgave van J.M. Meulenhoff, Amsterdam en heeft 319 bladzijden. Het boek is oorspronkelijk geschreven in het portugees. Het is dan ook voor het eerst door een portugeese uitgever in het portugees uitgegeven. Over de Schrijver- José Saramago Op Encarta Encyclopedie zocht ik wat algemeene informatie over de schrijver, José Saramago. Portugees schrijver, dichter en columnist, publiceerde in 1947 zijn eerste roman. Hij was literair medewerker bij een uitgeverij in Lissabon. Vanaf 1968 verschenen in verschillende kranten columns van zijn hand. Als lid van de communistische partij werd hij in 1975 adjunct-hoofdredacteur van het dagblad Diário de Notícias, maar werd ontslagen toen de Portugese revolutionaire periode (april 1974 tot nov. 1975) ten einde liep. Daarna vestigde hij zich als zelfstandig auteur. (Encarta Encyclopedie, José Saramago) Opvallend is dat hij lid was van de Communistische Partij; Wikipedia vertelt dat hij daarin geen onbelangrijke rol heeft gespeeld. Onlangs heeft hij zich nog (op een onverkiesbare plaats) kandidaat gesteld voor de Communistische Partij Potrugal bij de Europeese verkiezingen. Het feit dat hij dus aanhanger is van het Communisme heeft ongtewijfeld zijn sporen nagelaten in het verhaal (waarin de democratie haast een beetje voor schut wordt gezet) Later in deze Documentatiemap zal ik er nog op terug komen. Wat verder belangrijk is om te weten over de schrijver is dat hij in 1998 de Nobelprijs voor de literatuur heeft gekregen. Samenvatting 3.3 Het verhaal begint op een regenachtige verkiezingsdag, waarbij in het hele land (waarvan geen naam gegeven is) verkiezingen worden gehouden. Vanwege de regen is de opkomst in het begin erg laag; vooral in de hoofdstad duurde het even voordat de stroom kiezers op gang kwam. De uitslag van de verkiezingen in de hoofdstad was verbazend; 70% blanco! De regering, die niet weet wat te doen, besluit om opnieuw verkiezingen te houden, waarbij geheim agenten het stemmen goed in de gaten houden. Deze keer stemde 83% van de inwoners van de hoofdstad blanco! De regering weet weer niet wat ze moeten doen, de inwoners hebben duidelijk aangegeven wat ze willen. Eerst denkt de regering nog dat de stemming in de hoofdstad gesaboteerd is, dat er één of meerdere activisten achter zitten. Om dit uit te zoeken geeft de regering opdracht aan de politie om alle opmerkelijke zaken op de dag van de verkiezingen grondig te bestuderen. Ook worden er spionnen de hoofdstad in gestuurd om allerlei opvallende zaken na te gaan. Daarnaast worden er vijfhonderd burgers (vrijwillig) ondervraagt, burgers die XI

12 beseffen dat ze niet hoéven te zeggen wat ze hebben gestemd. Er komt zelfs een leugendetector aan te pas, maar de regering is niet in staat om met dit alles de oorzaak van het massaal blanco stemmen in de hoofdstad te achterhalen. De staat van beleg wordt zelfs afgekondigd; stad wordt door het leger omsingeld, zodat mensen niet zomaar in en uit kunnen, waardoor het makkelijker wordt alles te onderzoeken. Maar ook dat helpt niet. Daarom besluit de regering niet meer te zoeken naar een aanstichter/oorzaak van het blanco stemmen, maar ze gaan over op een andere, meer psychologische maatregel. Ze geven de kiezers wat ze willen; de hoofdstad wordt aan zijn lot over gelaten en de regering (die zich in de hoofdstad had gevestigd), politie en alle andere overheidsinstanties verlaten de nog steeds door het leger bewaakte stad. Dit met uitzondering van de burgemeester en zijn ambtenaren. Op deze manier zijn de inwoners van de stad vrij om te gaan en te staan waar ze willen, er is geen regering die hen op de vingers tikt. De regering hoopt dat de stad op deze manier helemaal in verval raakt; niemand die criminelen, moordenaars, verkrachters enz. tegenhoudt. Uiteindelijk verwachten ze dat de stad zich wel zal bekeren, maar ondanks dit alles lijkt de stad zich prima te redden; daarom kiest de regering, na het ontslag van twee ministers wegens onenigheden, voor een andere aanpak: ze herinneren de inwoners van de hoofdstad aan een gebeurtenis van vier jaar eerder, namelijk een vreselijke ziekte epidemie, waarbij bijna de hele bevolking voor enige tijd letterlijk blind werd. De regering brengt dit in verband met het blanco stemmen; ze wijzen de bevolking erop dat de chaos, die door de blindheidepidemie ontstond, nu mogelijk weer kan ontstaan. Op deze manier hopen ze dat de bevolking van de hoofdstad inziet dat het weer helemaal verkeerd gaat. Er komt echter een plotselinge wending wanneer de regeringsleiders een brief krijgen waarin een mogelijke aanstichter van het blanco stemmen wordt genoemd: een in de hoofdstad wonende vrouw van een oogarts die bij de blindheidepidemie als enige niet blind werd! De regering stuurt drie geheim agenten naar de hoofdstad (die nog steeds belegd is door het leger) om dit alles te onderzoeken. De agenten (een commissaris, en twee agenten) worden min of meer opgesloten in de hoofdstad; ze kunnen er niet zomaar weg komen. De agenten ondervragen de vrouw van de oogarts, maar kunnen geen enkel bewijs vinden dat zij de aanstichter van het blanco stemmen zou zijn. De commissaris meldt dit vanuit hun schuilplaats per telefoon aan de minister van binnenlandse zaken. Deze accepteert dat niet en wil dat er per se bewijzen worden gevonden, maar de commissaris kan niets vinden; de minister wordt woedend en uiteindelijk haalt hij de drie agenten van de zaak; de twee agenten mogen weer uit de hoofdstad, maar de commissaris (die in de ogen van de minister gefaald heeft) moet nog enkele dagen langer voor straf in de hoofdstad ronddwalen. De minister probeert via de media de vrouw als hoofdschuldige van het blanco stemmen aan te wijzen, aan de hand van de door de agenten gewonnen informatie en wat onjuiste, negatieve bewijzen. De hele stad komt in oproer en is woedend op deze vrouw, maar de commissaris, die nog in de hoofdstad ronddwaalt, en overtuigd is van de onschuld van de vrouw, schrijft een brief waarin hij het hele, ware verhaal over de vrouw van de oogarts vertelt, en geeft deze aan een krant. De brief wordt gepubliceerd en opnieuw komt de hele hoofdstad in opschudding. De minister van binnenlandse zaken, die de commissaris juist die dag op wilde laten pikken, wordt woedend en laat de kranten met het bewuste artikel uit alle kiosken halen. Maar de mensen die al een krant hadden, kopiëren het bericht, zodat de stad toch uiteindelijk op de hoogte komt van dit alles. Daarop laat de minister de commissaris en vrouw van de oogarts elimineren. Vervolgens ontslaat de premier de minister van binnenlandse zaken: het land staat volledig op zijn kop en is met drie ontslagen ministers, een kabinetscrisis en een door het eigen leger omsingelde hoofdstad nog geen steek verder Analyse 3.4 Algemene informatie over het boek In dit onderdeel besteed ik wat aandacht aan de schrijftechnieken en dergelijke. XII

13 Het eerste wat opvalt bij het lezen van de roman is dat er nergens namen van personen of landen in voorkomen. Daardoor is het niet bekend in welk land het verhaal zich afspeelt. Toch wordt er in het verhaal genoeg informatie gegeven om een goed beeld van het land en zijn regering te kunnen krijgen. Qua politiek komt het veel overeen met Nederland: een staatshoofd die boven de regering staat, een premier die bijna alle macht heeft, een ministerraad en een kamer. De regering wordt gekozen door de bevolking, waarbij ze de keuze hebben uit 3 partijen: een linkse partij, een rechtse partij, en een partij in het midden. De stijl van Saramago is erg herkenbaar. Zo maakt hij nooit gebruik van aanhalingstekens of iets dergelijks bij het weergeven van een dialoog, maar hij stopt een dialoog in één zin. Daardoor is het niet ongewoon dat er zinnen in het boek staan die méér dan een bladzijde beslaan. De Stad der Zienden kan gezien worden als de opvolger van Saramago s succesvolle roman De Stad der Blinden, hoewel de boeken over twee totaal verschillende onderwerpen gaan: Langzaam maar zeker wordt er nog een parallel zichtbaar tussen beide boeken. Na meer dan 160 pagina's blijkt het inderdaad om dezelfde stad te gaan. Echter, nu wordt ook duidelijk dat Saramago spelletjes speelt met de lezer. De overeenkomst in kleur tussen de magische blindheid, en de al even wonderlijke blanco stemmen lijkt op een groter verband te duiden. Maar net als de lezer hiervan overtuigd is, wordt het weer belachelijk gemaakt. De belangrijkste personages uit De stad der blinden duiken weer op, maar natuurlijk hebben beide zaken niets met elkaar te maken. (Johanneke Braam, 2005, internet) Democratie in het boek Met het oog op het onderwerp heb ik allereerst gekeken naar de boodschap die in het verhaal verscholen ligt. De achterkant van het boek verwijst al naar de vraag die duidelijk naar voren komt in het boek, namelijk: Wie heeft in de hedendaagse democratie de macht?. Het verhaal zet je aan het denken. Democratie is bedoeld als een bestuur dat berust bij het volk. Maar wat zal er gebeuren bij iets extreems binnen deze democratie? Zoiets extreems gebeurt er dus in dit boek. En daarmee laat Saramago het zwakke punt van de democratie aan het licht komen. Want wie heeft er nu eigenlijk de macht als het grootste deel van de bevolking bij verkiezingen blanco stemt en als de regering daar geen antwoord op weet te vinden? Saramago laat zo zien dat de staatsvorm die wij democratie noemen niet voor 100% een democratie is. Of in elk geval: de ware democratie is niet gerealiseerd. De lezer van het boek wordt zo erg aan het denken gezet. In zijn bekende stijl slaagt Saramago erin een erg actueel onderwerp, namelijk de vraag wie in een hedendaagse democratie de macht heeft, in een spannend literair werk te gieten. (Saramago 2004: omslag) Zoals deze bron zegt, Saramago heeft het boek op een spannende boeiende manier geschreven, waarbij de lezer aan het denken wordt gezegd. Natuurlijk moeten we niet vergeten dat Saramago zelf een voorstander is van het Communisme (omdat hij lid was van een Communistische partij). Hij heeft geprobeerd duidelijk te maken dat democratie niet dát is wat het lijkt dat het is, omdat hij zelf waarschijnlijk niet voor democratie is. Het is daarom goed om je af te vragen of het beeld dat Saramago hier schetst wel realistisch is. Ondanks dat valt het (door zelf te gaan spelen met de gedachte) niet te ontekennen dat als er iets raars gebeurt bij verkiezingen (bijv. blanco stemmen) dat het land dan op zijn kop staat. XIII

14 IV Totalitarisme: een veilige samenleving? De Twee Getuigen van Meint R. van den Berg Inleiding 4.1 In dit hoofdstuk komt De twee getuigen van Meint R. van den Berg aan bod. Het Totalitarisme dat een belangrijke rol speelt in het verhaal komt goed naar voren, en het boek is daardoor ideaal voor het vergelijken van Democratie en Totalitarisme. Net zoals in het voorgaande hoofdstuk, zal er eerst informatie over het boek en de schrijver worden gegeven, gevolgd door een samenvatting en een uitgebreide analyse. Het boek 4.2 De Twee Getuigen van de Nederlandse schrijver Meint R. van den Berg is een uitgave van Kok Voorhoeve Kampen en heeft 222 bladzijden. Het door mij gelezen boek is de eerste druk en komt uit De Schrijver De Christelijke, Nederlandse schrijver Meint R. van den Berg is geboren in Rond de jaren 60 is hij een poos als zendeling in Zuid-Afrika geweest, waar hij als schrijver debuteerde onder de schuilnaam M. Monsinga. Terug in Nederland werkte hij als dominee en schrijver. Eind 1965 haalden we (de zendingscommissie van Kampen) Meint van den Berg en zijn gezin van Schiphol. Hij kwam terug na een aantal jaren zendelingschap in Zuid-Afrika. Daar had hij de Nederlandse literatuur niet bijgehouden. Hij vroeg me: trek eens wat dingen van de laatste jaren uit je kast die je de moeite waard vindt.- Ik bracht hem o.a. 'De komst van Joachim Stiller' van Hubert Lampo, een magisch-realistische roman. Na een paar weken gaf hij me dat boek terug en zei: Nee, daar voel ik me toch niet bij thuis.- We hebben er toen nauwelijks over doorgepraat. Ik wist op dat moment ook niet dat Meint van den Berg verhalen schreef in het christelijk literair tijdschrift Ontmoeting. Hij had daar in 1955 gedebuteerd onder de schuilnaam M. Monsinga. Het verbaasde me later dat de verhalen en romans die hij in boekvorm publiceerde toch sterk herinnerden aan het magisch-realisme van Lampo. Meints eerste grote novelle heette 'De aardbeving' (1983), een verhaal over meneer Jacques (ik stelde me dat beeld van Manneke Jacques in Rotterdam voor) die opeens "een zacht fluweelachtig rommelen" hoort dat uitloopt in het openbarsten van een kloostertuin, fragmenten van geraamten voegen zich aaneen, er ontstaat al een bekleding van lichaam omheen, hij is getuige van de opstanding uit de dood! ( ) Meint van den Berg noemde dit soort verhalen "reli-fiction". Daarin is hij doorgegaan. (Hans Werkman, 2001) Reli-fiction. Ook De Twee Getuigen is een typisch boek van Meint R. van den Berg uit het genre reli-fiction. Dit vanwege het feit dat er ook in dit boek mensen uit de dood opstaan, waarbij hij wel in de christelijke sfeer blijft. Samenvatting 4.3 Het verhaal begint bij Justus, een man van rond de dertig, die op de vlucht is voor het Bewind. Dit bewind is zestien jaar oude (totalitaire) dictatuur, onder leiding van de Grote Leider. Deze XIV

15 Grote Leider heeft de hele wereld in zijn handen, die hij door zijn macht probeert te vormen naar de ideale staat. Hiervoor heeft hij alle vormen van godsdienst afgeschaft en hij probeert alle zaken die een veilige staat in de weg zouden kunnen staan uit de weg te ruimen. Hiervoor heeft hij de veiligheidsdienst. Deze heeft als taak om onder andere de christenen uit de weg te ruimen. Ook Justus is christen. De veiligheidsdienst zit al twee jaar achter hem aan, maar hebben hem nog niet gepakt: niet alleen om hem als christen uit de weg te ruimen, maar ook omdat hij door de veiligheidsdienst gebruikt wordt om de hele wereld angstig te maken. Dit doen ze door hem in de media af te schilderen als een vreselijke, gevaarlijke en gezochte terrorist; hierbij gaan ze zelfs zó ver dat ze al zijn dossiers veranderen. Ze houden Justus voortdurend in de gaten en ze weten altijd waar hij zich bevind, terwijl ze de media laten denken dat hij spoorloos is en dringend moet worden opgepakt. De leider van de veiligheidsdienst, bekend als de Kolonel, is voor dit alles verantwoordelijk en wacht tot de tijd rijp is dat ze Justus mogen vangen. Justus, die vanwege de overal geldende identificatieplicht volledig is afgesloten van de maatschappij, is volledig op de hoogte van het feit dat ze hem ten onrechte als een crimineel afschilderen. Hij probeert voortdurend aan de veiligheidsdienst te ontsnappen, wat inhoud dat hij om de paar dagen naar een nieuwe verblijfplaats vlucht en dat hij regelmatig een andere vermomming moet kiezen. Tijdens één van zijn vluchtondernemingen komt hij in de stad K. (steden worden in het boek met één letter aangeduid), waar hij in een café de jonge vrouw Esther ontmoet. Deze Esther blijkt ook christen te zijn en heeft een paar dagen terug haar moeder, met wie ze samen woonde, verloren. Justin, die zijn volgende onderduikadres niet meer op tijd kan bereiken, besluit Esther in vertrouwen te nemen, en hij vraagt haar om onderdak. Na enig twijfelen staat Esther dit toe, met de wetenschap dat ze daarmee een intensief gezochte man in huis neemt. Justus hoopt dat niemand hen volgt naar Esthers flat, en het lijkt goed te gaan, totdat Justus de volgende ochtend erachter komt dat ze in de gaten worden gehouden. Justus, die beseft dat Esther daardoor ook in gevaar is, voelt zich gedwongen haar mee te nemen naar het volgende onderduikadres. Helaas is het niet mogelijk om daar met z n tweeën naar toe te gaan, dus ze besluiten om samen te gaan onderduiken in een afgelegen bosbungalow van een oom van Esther. Op een mistige avond gaan ze, gebruik makend van Esthers auto, naar deze bungalow, in de veronderstelling dat ze niet gevolgd worden. Maar niets is minder waar; een aan de bumper bevestigde zender stelt de veiligheidsdienst in staat hun verblijfplaats te achterhalen, zodat Justus en Esther, zonder het te weten, ook in de bungalow in de gaten worden gehouden. Ondertussen is de hele wereld in opschudding gekomen nadat bekend wordt dat de Grote Leider in coma is geraakt nadat hij getroffen werd door een beroerte, en het zal niet lang meer duren voordat hij komt te overlijden. Justus en Esther krijgen dit ook te horen, maar weten dat het niet het einde van het Bewind zal zijn. In de bungalow hebben ze niet veel te doen, en het is ook niet verbazend dat Justus en Esther verliefd op elkaar worden. Na een paar dagen komt het bericht dat de Grote Leider is overleden. Hij zal worden opgevolgd door de Kolonel, de grote man achter de zaak Justus. De Opvolger, zoals hij genoemd zal worden, heeft er belang bij dat Justus vóór zijn aanstelling geëlimineerd wordt. Via de media laat de veiligheidsdienst weten dat de verblijfplaats van Justus én Esther (die inmiddels ook een behoorlijk strafblad heeft gekregen ) bijna is achterhaald, en dat ze zeer binnenkort worden opgepakt. Dan komen Justus en Esther erachter dat ze ook in de bungalow in de gaten worden gehouden. Ze beseffen dat ze hoe dan ook zullen worden opgepakt, dat ze een speelbal zijn geworden van de veiligheidsdienst. Ze besluiten de veiligheidsdienst tegen te werken; Ze gaan naar J., de plaats waar de Grote Leider vijftien jaar geleden God en Christus on-echt verklaarde, om daar de Ware Boodschap te vertellen. Na een wilde achtervolging door de veiligheidsdienst komen ze aan in J., en daar proberen ze, staande op een standbeeld van de Grote Leider, aan een grote menigte het Evangelie te vertellen. Maar als ze goed en wel op dreef zijn worden ze doorzeefd door de kogels van de veiligheidsdienst; Justus en Esther zijn dood. De lichamen blijven als schrikbeeld op de plaats liggen, tot ná de aanstelling van de Opvolger. Op die bewuste dag komt een grote groep mensen kijken bij de verwijdering van de inmiddels in XV

16 ontbinding overgegane lichamen. Plotseling gebeurt het onmogelijke : de lichamen komen tot leven en worden onder de oogen van vele mensen, door een uit de hemel reikende hand omhoog getrokken! een nieuw tijdperk was aangebroken in de geschiedenis van Het Bewind, een tijdperk waarin zelfs de onherroepelijkheid van de dood niet meer vaststond en Het Bewind niet meer alles onder controle had. (Meint R. van den Berg 1997: 222) Analyse 4.4 Algemene informatie over het boek Eén van de mooie dingen bij het lezen van dit boek, is dat je helemaal de sfeer kunt proeven van de situatie waarin Justus en Esther zitten. Naar mijn mening is het een kunst op zich dat je door de opbouw van het verhaal ook de opbouw van sfeer kunt borduren. Dat komt hier goed naar voren. Een ander opvallend punt is dat er regelmatig psalmen en andere bijbelse teksten geciteerd worden. Helaas wordt er niet altijd vermeld om wélke tekst het gaat. Het boek is geschreven vanuit het personaal perspectief, waarbij je het verhaal door meerdere personen beleeft. Een groot voordeel daarvan: Je weet daardoor beter wat een persoon uit het verhaal weet, wat erg belangrijk is in dit verhaal. Over de kwaliteit van het werk ben ik niet zo te spreken: Meint R. van den Berg is boeiend en verbeeldingsrijk, maar moet meer aandacht besteden aan research en afwerking. Hij heeft te weinig aandacht voor zorgvuldigheid en originaliteit. (Willem Bouwman 1999: Internet) Beter kan ik het niet omschrijven; er mist inderdaad enige zorgvuldigheid en originialiteit. Totalitarisme in het boek Het Totalitarisme komt in dit boek duidelijk naar voren; één man, de Grote Leider, heeft de hele wereld in zijn macht. De Grote Leider is omringt door de Raad van Zeven; deze kunnen gezien als een advies orgaan. Ook zijn er een aantal ministers (bijv. de minister van Propaganda). Niemand heeft iets te zeggen. Ook is er sprake van verheerlijking van de Grote Leider. Daarnaast is er sprake van een veiligheidsdienst die alles en iedereen in de gaten houdt; als iemand uitspraken doet die in strijd zijn met de koers die Het Bewind gaat, wordt zo n persoon zonder pardon opgepakt. Meer over deze zaken komen uitgebreid aan de orde in hoofdstuk 5. XVI

17 V Democratie en Totalitarisme: Zoek de verschillen! Vergelijking De Stad der Zienden en De Twee Getuigen Inleiding 5.1 In dit onderwerp worden de overeenkomst en vergelijkingen van de Democratie, zoals die beschreven is in De Stad der Zienden, en het Totalitarisme, beschreven in de Twee Getuigen. Daarbij kijk ik naar de volgende punten: Wie heeft de macht? hierin wordt bekeken wie uiteindelijk de macht heeft in beide boeken. In hoeverre heeft de regering invloed in het dagelijks leven? Wie heeft de macht? 5.2 De macht in De Stad der Zienden Deze vraag is niet makkelijk te beantwoorden; dezelfde vraag wordt immers niet voor niets op de achterkant van het boek vermeld. Daarom zal ik proberen een antwoord te vinden die naar mijn mening het beste is. Het land wordt geregeerd door een door het volk gekozen regering, waarbij er één partij (de meerderheid van de stemmen) voor de minister zorgt. Deze ministerraad heeft uiteindelijk de uitvoerende macht, en de kamer de wetgevende. Deze kamer is ook gekozen door het volk, maar daarbij hebben ze keuze uit slechts drie partijen. Met uitzondering van mogelijkheid tot stemmen heeft het volk verder geen enkele invloed op de regering. Als er dan ook nog eens sprake is van een hoofdstad waarvan de meerderheid blanco stemt, weet de regering niet meer wat er moet gebeuren. Er wordt aan geen enkele vorm van referendum gedacht. De ministerraad bepaalt zelf wat het beste is voor het volk. Daarom ligt de macht, naar mijn mening, bij de ministerraad; het volk heeft zo weinig invloed dat dit bijna verwaarloosbaar is in vergelijking met de macht die de regering heeft. Dit blijkt ook uit onderstaande citaat. Grote kwaden vragen om krachtige middelen en dan mag het zo zijn dat het middel dat ik voorstel pijnlij kis, het kwaad dat ons belaagt is eenvoudigweg dodelijk. (José Saramago 2004, 75) Deze woorden zijn van de premier, wanneer hij met het idee komt om de regering uit de hoofdstad te laten vertrekken. Het citaat laat zien dat er niet wordt gedacht aan wat het volk wil, maar de premier heeft een idee en die laat hij uitvoeren, welke gevolgen het ook heeft. De macht in De Twee Getuigen In De Twee Getuigen komt er één centrale persoon naar voren als diegene die alle macht heeft: de Grote Leider. Door het gebruik van de regeringsinstanties kan hij alles gebruiken wat hij wil. Op deze manier vormt hij de staat naar zijn wens. Uit het volgende citaat blijkt dat zelfs een belangrijk persoon van de veiligheidsdienst geen macht heeft: Een van de politiefunctionarissen, een gezette man van middelbare leeftijd met een kalend hoofd, schoof zijn stoel achteruit en ging hoofdschuddend staan. Waar zijn we mee bezig? Jagen op volstrekt onschadelijk wild. Mensen in de waan brengen dat er een ondergrondse samenzwering tegen de Grote Leider bestaat. Hen opfokken met angst. Het wil er bij mij niet in dat Het Bewind daar beter van wordt. ( ) Geen van de aanwezigen keek hem aan of zei iets. Kom nou, schreeuwde hij. Jullie laten mij toch niet vallen! Ik dacht dat ik jullie vertrouwen kon. Hij liet zijn ogen over de aanwezigen gaan, maar vond geen respons. Plotseling leek hij ineen te schrompelen XVII

18 en kleiner te worden. Zijn rug kromde zich en hij begon te wankelen. Niemand schoot hem te hulp. Hij greep zich vast aan de tafel en liet zich als een gebroken man in zijn stoel zakken. Zijn stem daalde tot een gefluister. Ik bedoelde het niet zo. Ik heb helemaal niets gezegd. Vergeet wat jullie gehoord hebben. Ik weet niet wat me bezielde. Het zal niet meer gebeuren. Hij legde zijn armen op de tafel en liet zijn hoofd erop zakken. Zijn hele lichaam begon te schokken. Beheers je zei de majoor met de rode snor. Er klonk een gekraak van een luidspreker en een onpersoonlijke, metaalachtige stem drong het vertrek binnen. U kunt nu de vergaderzaal verlaten. De stalen deur schoof open, waarna de aanwezigen hun tas of diplomatenkoffertje pakten en in een ordelijke rij de ruimte verlieten, hun snikkende collega zonder pardon aan zijn lot overlatend. Toen de deur zich achter hen sloot, wisten ze dat ze hem nooit terug zouden zien. (Meint R. van den Berg 1997: 45/46) Hieruit blijkt dat niemand in het land het recht en de macht heeft om kritiek te leveren op de regering. Doen ze het wel, dan moeten ze dat met hun leven bekopen. Het volk heeft helemaal geen macht! In hoeverre heeft de regering invloed op het dagelijks leven? 5.3 De invloed van de regering in De Stad der Zienden In de Stad der Zienden heeft de regering niet veel invloed op het dagelijkse leven van de burger. Dit blijkt uit het feit dat de burgers zich niets aantrekken van de regering; Zelfs als de regering vertrekt, blijft het gewone leven in de stad gewoon doorgaan. Van individuele controle door een veiligheidsdienst is geen sprake. Wel is het zo, dat als de regering van iemand af wil, dat ze dat zonder veel moeite doen; Hij sloeg de panden van zijn regenjas over zijn benen een maakte zich gemakkelijk, met een zucht van tevredenheid. De man met de blauwe das met witte stippen naderde van achteren en schoot hem in het hoofd. (José Saramago 2004, 313) De commissaris wordt vermoord door een man met een blauwe das met witte stippen. Deze man (met blauwe das en witte stippen) komt vaker voor in het verhaal, als hulpje van de minister van Binnenlandse zaken. De invloed van de regering in De Twee Getuigen Een opvallend punt dat duidelijk wijst naar het Totalitarisme in De Twee Getuigen is het feit dat de staat (de veiligheidsdienst) alles en iedereen in de gaten houdt. In elk openbaar gebouw heerst de identificatieplicht, zodat elke burger kan worden getraceerd. Ook is het zo dat, als het nodig is, de veiligheidsdienst niet moeilijk doet over het herschrijven van de geschiedenis van een persoon, waardoor de persoon in kwestie bijvoorbeeld ten onrechte als crimineel kan worden afgeschilderd. Ook hier is wat extra druk op de ketel nodig, zei de kolonel. Dat geldt eveneens voor de criminalisering van Esther Korporaal. Hebt u al een idee welke kant u daarmee uit wilt? De majoor glimlachte. Mijn mensen zijn met man en macht bezig haar levensgeschiedenis te herschrijven, die vervlochten zal worden met een reeks misdaden in de categorie valsheid in geschrifte en oplichting. Het wordt een prachtig werkstuk. Als u wilt kunnen we de eerste aanzet ervoor al laten meedraaien in de nieuwsuitzending van vanavond. (Meint R. van den Berg 1997, 82) Het leven van de burger draait volledig om Het Bewind en de Grote Leider. Dit blijkt ook uit het volgende citaat, een tekst voorgelezen door een meisje van vijftien jaar: XVIII

19 De Grote Leider is mijn idool. Hij betekent voor mij nog meer dan de popgroep The Black Mamba en dat wil wat zeggen. Zonder hem zou mijn leven leeg en onherbergzaam zijn. Hij geeft er glans aan (Meint R. van den Berg 1997: 57) Conclusie 5.4 Uit bovenstaande zaken blijkt dat de staatsvorm in De Twee Getuigen een dictatoriale totalitarisme is; alle kenmerken die in hoofdstuk 2 aan de orde komen zijn terug te vinden in De Twee Getuigen. Dit in tegenstelling tot De Stad der Zienden ; de staatsvorm die daar Democratie zou moeten voorstellen is niet de Democratie zoals deze in hoofdstuk 1 beschreven is. Zo hebben de burgers niet veel te zeggen (inbreng van de burger) en de regering doet niet moeilijk om mensen te executeren als ze een mening hebben die in strijd is met de staat (recht op een eigen mening). In het volgende hoofdstuk wordt getracht deze zaken te verklaren. XIX

20 VI Democratie óf Totalitarisme? Verklaring van de verschillen en overeenkomsten. Verklaring 6.1 In dit hoofdstuk zal ik een antwoord proberen te vinden op de vraag: Waarom verschillen de staatsvormen in de Stad der Zienden en De Twee Getuigen op sommigen punten heel erg van elkaar, en waarom vertonen ze op sommige punten overeenkomsten? Om te beginnen is hier een citaat van Perikles: Wij hebben een staatsvorm die niet een kopie is van de instellingen van onze naburen. In plaats van anderen na te bootsen, zijn wij juist een voorbeeld van hen. Onze staatsvorm heet een democratie, omdat ze in handen is van velen en niet van enkelen. (Perikles) Perikles heeft het hier over een staatsvorm die in handen is van velen en niet van enkelen. Maar, hij zegt niet: Onze staatsvorm is in handen van het volk en niet van enkelen. Dit geeft dus al aan dat niet iedereen (evenveel) politieke invloed heeft. We moeten niet vergeten dat in het oude Griekenland kinderen, vrouwen en slaven geen enkel recht hebben. Onder democratie verstaat men (in elk geval de oude Grieken!) niet dat iedereen van het volk (evenveel) politieke invloed heeft. Daarnaast is het erg lastig om dé Ideale Democratie te krijgen. Zo schreef Aristoteles het volgende: (En) Wanneer de meerderheid de polis leidt met hun gemeenschapsbelang voor ogen, wordt dit aangeduid met de algemene naam voor staatsvormen, politeia oftewel burgergemeenschap. Daar zijn goede redenen voor. Dat één persoon, of een klein aantal, zich onderin de perfectie beheerst, is nauwelijks mogelijk; het eerst nog militaire voortreffelijkheid, want die komt in een massa tot ontwikkeling. Daarom is in die staatsvorm het meest gezaghebbende bevolkingsdeel dat wat de staat verdedigt, en zijn het hier de wapenbezitters die burgerrecht hebben. De ontaarding van de genoemde vormen zijn: van het koningschap tirannie, van de aristocratie oligarchie en van de politeia democratie. Tirannie is namelijk alleenheerschappij in het belang van de alleenheerser, oligarchie is gericht op het belang van rijken en democratie op dat van de armen: geen van drieën richt zich op het voordeel van de gemeenschap. (Aristoteles 350 v. Chr. : 22) Hieruit blijkt dat Aristoteles Democratie ziet als een mislukte Politeia of Burgergemeenschap. Democratie is volgens hem dus vooral gericht op het welzijn van de armen (en niet op het creëren van een goede gemeenschap). Een mogelijke uitleg van deze tekst kan zijn dat Aristoteles met de politeia hetzelfde bedoeld als dat men tegenwoordig ziet als de Ideale Democratie. Maar wat is dé Ideale Democratie? Een mogelijke theorie is die van Cor Bijl, die hierover een artikel schreef (zie bijlage achterin). Een paar citaten: In wezen is de democratie ontstaan vanuit de behoefte het diepste ideaal van de mens(heid) te realiseren. Dat ideaal is de balans in alle tegenstellingen, de volmaakte vrijheid en verantwoordelijkheid, het Goede zijn en doen, de hemel op aarde, het zijn wie je echt bent of kortweg het Zijn. XX

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Hoofdstuk 3 Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Waarom NL? Nederland was een neutraal land. Bleef in NL tot aan zijn dood. Vrede van Versailles Vs, Eng, Fra winnaars. Duitsland als enige schuldig

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2009 - I Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. Staatsinrichting van Nederland Gebruik bron 1 en 2. 1p 1 De twee bronnen hebben te maken met de constitutionele monarchie. Welke

Nadere informatie

Maatschappijleer par. 1!

Maatschappijleer par. 1! Maatschappijleer par. 1 Iets is een maatschappelijk probleem als: 1. Het groepen mensen aangaat 2. Het samenhangt met of het is gevolg is van maatschappelijke verandering 3. Er verschillende meningen zijn

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding...4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van mensenrechten...6 Hoofdstuk 2 Dertig mensenrechten...14

Inhoud. Inleiding...4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van mensenrechten...6 Hoofdstuk 2 Dertig mensenrechten...14 Inhoud Inleiding...4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van mensenrechten...6 Hoofdstuk 2 Dertig mensenrechten...14 Inleiding Je hoort of leest vaak over mensenrechten. Maar kun je ook een paar mensenrechten opnoemen?

Nadere informatie

Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is.

Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Goedendag! Als ik even de aandacht mag, ja! Dank u. Dan geef ik nu het woord aan mezelf. Als ik mij eerst eens even mag introduceren.

Nadere informatie

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel

Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Puzzel Historische ontwikkelingen parlementair stelsel Korte omschrijving Tijdens deze werkvorm spelen leerlingen kwartet, waarbij de kaarten over historische ontwikkelingen en veranderingen van ons parlementaire

Nadere informatie

Handboek Politiek. Derde Kamer der Staten-Generaal

Handboek Politiek. Derde Kamer der Staten-Generaal Handboek Politiek Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid van de Derde Kamer der Staten-Generaal, Gefeliciteerd! Deze week ben jij een politicus. Je gaat samen met je klasgenoten discussiëren over

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

Inleiding geschiedenis Griekenland

Inleiding geschiedenis Griekenland Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse

Nadere informatie

OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35

OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 God en je naasten liefhebben LES 3 DEEL 5 DISCIPLE OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Luk 15:11-32 Joh 3:14-17, Joh 15:9-17 Matt 5:43-48, Joh 13:33-35 Wat leer

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Staatsinrichting hoofdstuk 1 VMBO Samenvatting door Marieke 1467 woorden 30 april 2015 7,4 34 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Hoofdstuk 1: Het

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

Instructie: Landenspel light

Instructie: Landenspel light Instructie: Landenspel light Korte omschrijving werkvorm In dit onderdeel vormen groepjes leerlingen de regeringen van verschillende landen. Ieder groepje moet uiteindelijk twee werkbladen (dus twee landen)

Nadere informatie

Inleiding geschiedenis Griekenland

Inleiding geschiedenis Griekenland Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse

Nadere informatie

MODULE V. Ben jij nou Europees?

MODULE V. Ben jij nou Europees? MODULE V Ben jij nou Europees? V.I Wat is Europees? Wat vind jij typisch Europees? En wie vind jij typisch Europees? Dat zijn moeilijke vragen, waarop de meeste mensen niet gelijk een antwoord hebben.

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

Heeft God het Kwaad geschapen?

Heeft God het Kwaad geschapen? Heeft God het Kwaad geschapen? Zondagavond 22 september 2013 (Genade & Waarheid Preek) Inleiding A. Genade & Waarheid Preken (Soms) Ingewikkelde of wettisch toegepaste onderwerpen bekeken vanuit Genade

Nadere informatie

7,5. Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april keer beoordeeld. Geschiedenis. Russische Revolutie

7,5. Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april keer beoordeeld. Geschiedenis. Russische Revolutie Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april 2017 7,5 7 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Russische Revolutie Meeste mensen zijn boeren/boerinnen in Rusland Ze waren straatarm, ze wisten niks en ze gingen

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Op welke gebieden wilden de Verlichtingsfilosofen de bestaande maatschappij veranderen? Rationalisme = het gebruiken van gezond verstand (rede/ratio) waarbij kennis gaat boven tradities

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord XI. 3 Staatshoofd en ministers 46 3.1 De liefde van een crimineel 46 3.2 De Grondwet 47 3.3 Het Statuut 50

Inhoud. Voorwoord XI. 3 Staatshoofd en ministers 46 3.1 De liefde van een crimineel 46 3.2 De Grondwet 47 3.3 Het Statuut 50 Inhoud Voorwoord XI 1 Nederland vergeleken 1 1.1 Bestaat Nederland nog? 1 1.2 De Staat der Nederlanden 3 1.3 Nederland en de wereld 6 1.4 Vragen en perspectieven 8 1.5 Nederland vergeleken 12 Internetadressen

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Politiek - Democratie en rechtstaat

Samenvatting Maatschappijleer Politiek - Democratie en rechtstaat Samenvatting Maatschappijleer Politiek - Democratie en rechtstaat Samenvatting door een scholier 1047 woorden 16 maart 2008 5,7 7 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Democratie en rechtstaat Hoofdstuk

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Oude Grieken. Politiek 4,4. Werkstuk door een scholier 2360 woorden 26 oktober keer beoordeeld.

Werkstuk Geschiedenis Oude Grieken. Politiek 4,4. Werkstuk door een scholier 2360 woorden 26 oktober keer beoordeeld. Werkstuk Geschiedenis Oude Grieken Werkstuk door een scholier 2360 woorden 26 oktober 2017 4,4 17 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Politiek De eerste bestuursvorm in Athene was de monarchie. Dat betekent

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk De samenleving moest op dezelfde manier worden onderzocht

Nadere informatie

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1669 woorden 17 januari 2005 5,6 10 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdstuk 3: de Franse Revolutie. Paragraaf 1: het oude Koninkrijk.

Nadere informatie

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting Samenvatting door een scholier 1776 woorden 11 december 2007 7,2 240 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Geschiedenis samenvatting Hoofdstuk 2; Wetenschappelijke revolutie, verlichting

Nadere informatie

1 Tessalonicenzen 1. Begin van de brief

1 Tessalonicenzen 1. Begin van de brief 1 Tessalonicenzen 1 Begin van de brief Paulus groet de christenen in Tessalonica 1 Dit is een brief van Paulus, Silvanus en Timoteüs, aan de christenen in de stad Tessalonica. Jullie horen bij God, de

Nadere informatie

5,9. Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari keer beoordeeld. Maatschappijleer

5,9. Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari keer beoordeeld. Maatschappijleer Samenvatting door een scholier 1292 woorden 15 februari 2005 5,9 76 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Samenvatting Hoofdstuk 2 Politieke Besluitvorming Democratie bestaat uit 2 basisprincipes: Vrijheid

Nadere informatie

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming.

Een democratie is een staatsvorm waarbij de bevolking direct of indirect invloed uitoefent op de politieke besluitvorming. Samenvatting door L. 1165 woorden 13 januari 2013 4,8 12 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer Hoofdstuk 3: Parlementaire democratie Paragraaf 1 t/m 4 1; Wat is politiek? Deelvraag: Wat

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

GESCHIEDENIS SO3 TV

GESCHIEDENIS SO3 TV GESCHIEDENIS SO3 TV 2 2014-2015 Dit schoolexamen bestaat uit 42 vragen. Bij meerkeuze vragen antwoorden met hoofdletter schrijven. Geef niet meer antwoorden dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld

Nadere informatie

Gemeente in Christus,

Gemeente in Christus, meditatie voor 3 mei 2015 thema geloof EN wetenschap Gemeente in Christus, Misschien heb je wel eens gehoord van de film The Matrix, of misschien heb je m zelfs wel eens gezien. De film gaat over een kleine

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen. Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES Hoofdstuk 4 PARAGRAAF 4.1 Pruikentijd Standenmaatschappij De verlichting VERVAL EN RIJKDOM In de 17 e eeuw was Nederland het rijkste land ter wereld Van stilstand komt achteruitgang

Nadere informatie

Het koninkrijk van God vlakbij

Het koninkrijk van God vlakbij Het koninkrijk van God vlakbij Dit werkboek is van : Cellessen voor kinderen van 8-12 jaar Serie lessen voor kleine groepen; leeftijd 8-12 jaar Lessen zijn geschreven op basis van het boek Natuurlijk BOVENnatuurlijk

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende

Nadere informatie

Gemeenteviering rond Jesaja 9:5b

Gemeenteviering rond Jesaja 9:5b Gemeenteviering rond Jesaja 9:5b 1 Verkondiging Enkele kinderen vragen in de kerk: waarom vieren we kerst? En wat betekent het voor u? Reactie op de antwoorden Ja, waarom vieren we kerst? En wat betekent

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting door M. 804 woorden 17 juni 2013 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Bronnen Samenvatting geschiedenis Hoofdstuk 6 Burgers en stoommachines,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.

1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters. Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de

Nadere informatie

De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht

De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht Lees : Mattheüs 18:21-35 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was,heeft Hij gelijkenissen verteld

Nadere informatie

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt

Nadere informatie

Voor jongeren in het praktijkonderwijs. Nederlandse soldaten naar Mali

Voor jongeren in het praktijkonderwijs. Nederlandse soldaten naar Mali PrO -weekkrant Week 45 november 2013 Voor jongeren in het praktijkonderwijs 4-1 0 november 2013 Eenvoudig Communiceren Nederlandse soldaten naar Mali Foto: ANP In Mali helpen buitenlandse soldaten de inwoners.

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marco Harmsen 13 oktober 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/67292 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11

Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Als wij Pinksteren vieren, dan vieren we toch ook dat de boodschap van Gods liefde wereldwijd rondgaat. Dat we in het

Nadere informatie

Ontmoetingskerk - Laren NH - 20 april 2014 - Pasen Mattheüs 28: 1-10

Ontmoetingskerk - Laren NH - 20 april 2014 - Pasen Mattheüs 28: 1-10 Ontmoetingskerk - Laren NH - 20 april 2014 - Pasen Mattheüs 28: 1-10 Zondagsnacht, terwijl soldaten op wacht staan bij het graf, komt er een luide stem uit de hemel. Ze zien hoe de hemelen zich openen

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Afgelopen maandag hebben we met de deelnemers van de kring Eigentijds Bijbellezen Paasverhalen gelezen. Vier verhalen van de opstanding, verteld door

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

5,7. Opdracht door een scholier 1331 woorden 3 december keer beoordeeld. Geschiedenis. Wat staat er in dit werkstuk?

5,7. Opdracht door een scholier 1331 woorden 3 december keer beoordeeld. Geschiedenis. Wat staat er in dit werkstuk? Opdracht door een scholier 1331 woorden 3 december 2001 5,7 56 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Wat staat er in dit werkstuk? Dit werkstuk gaat over de Spaanse Burgeroorlog (1936 1940) en dan voornamelijk

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. Staatsinrichting van Nederland 1p 1 In 1848 werd de grondwet in Nederland veranderd. Dit had gevolgen voor de machtsverhouding tussen

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

Grondwet van de Tweede Republiek der Nederlanden Neerlandiæ

Grondwet van de Tweede Republiek der Nederlanden Neerlandiæ Grondwet van de Tweede Republiek der Nederlanden Neerlandiæ De Republiek der Nederlanden, verenigd in een micronatie sinds de uitroeping van de Unie van Utrecht 2007, beseffend dat een grondige hervorming

Nadere informatie

Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004. Pasen is opstaan

Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004. Pasen is opstaan Gelezen: Genesis 1 en 2 enkele verzen Marcus 16: 1 8 11-04-2004 Pasen is opstaan Gemeente, Het woord, het werkwoord dat bij Pasen hoort is: opstaan. Daarbij horen de afgeleide zelfstandige naamwoorden:

Nadere informatie

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom. Naam:

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom. Naam: Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom Naam: Het Christendom Hallo, dit is de vragenlijst die hoort bij de website over geestelijke stromingen. Je kunt de website vinden

Nadere informatie

Mc. 1: 1-11 PG te Sexbierum-Pietersbierum Sixtustsjerke 11 jan. 2015. Grote en kleine Geliefde van God - Gemeente van Christus,

Mc. 1: 1-11 PG te Sexbierum-Pietersbierum Sixtustsjerke 11 jan. 2015. Grote en kleine Geliefde van God - Gemeente van Christus, Mc. 1: 1-11 PG te Sexbierum-Pietersbierum Sixtustsjerke 11 jan. 2015 Ds. A.J.Wouda Grote en kleine Geliefde van God - Gemeente van Christus, Het weer is onrustig De wereld is onrustig En veel mensen, sommigen

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Hoe probeerde men tijdens de Franse Revolutie enkele Verlichtingsidealen in praktijk te brengen? Kenmerkende aspect: De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies

Nadere informatie

Wat is een constitutie?

Wat is een constitutie? Wat is een constitutie? Veel landen op de wereld worden op een democratische manier bestuurd. Een democratie staat echter niet op zichzelf. Bij een democratie hoort namelijk een rechtsstaat. Democratie

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

DE GEBOORTE VAN JEZUS

DE GEBOORTE VAN JEZUS Bijbel voor Kinderen presenteert DE GEBOORTE VAN JEZUS Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot Aangepast door: E. Frischbutter en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door:

Nadere informatie

Voorwoord. Rome en de Romeinen

Voorwoord. Rome en de Romeinen Voorwoord Rome en de Romeinen Dit verhaal speelt in Rome, ongeveer 2000 jaar geleden. Rome was toen een rijke stad, met prachtige gebouwen. Zoals paleizen voor de keizers, voor de Senaat en voor de grote

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL

geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2008 1 tijdvak 1 donderdag 22 mei 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 42 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1 2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen Tijdvak 8 Toetsvragen 1 In Nederland was de eerste belangrijke politieke stroming het liberalisme. Welke politieke doelen wilden liberalen bereiken? A Zij wilden een eenheidsstaat met een grondwet en vrijheid

Nadere informatie

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit.

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit. Gebruik bron 1 en 2 In 1897 werd in de venen bij Yde het lijk van een ongeveer zestienjarig meisje gevonden. Deze vondst gaf aanleiding tot twee voorlopige conclusies over de leefwijze van het volk waartoe

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

De eerste liefde van God

De eerste liefde van God De eerste liefde van God Trouwpreek over 1 Johannes 3:16 (ds. Jos Douma) gehouden in de trouwdienst van Jeroen en Marjoke Wij hebben Gods liefde, die in ons is, leren kennen en vertrouwen daarop. God is

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding... 4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van de rechten... 6 Hoofdstuk 2 De belangrijkste rechten...12

Inhoud. Inleiding... 4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van de rechten... 6 Hoofdstuk 2 De belangrijkste rechten...12 Inhoud Inleiding... 4 Hoofdstuk 1 Het ontstaan van de rechten... 6 Hoofdstuk 2 De belangrijkste rechten...12 Onderwerp 1 Gelijkheid...13 De rechten van Tim... 14 Onderwerp 2 Toegankelijkheid...17 De rechten

Nadere informatie

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS? AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op

Nadere informatie

1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.

1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters. Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de

Nadere informatie

BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN

BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN BEGRIJPEND LEZEN 1 NEDERLANDS TEKSTSOORTEN EN TEKSTDOELEN 0 AAN HET EINDE VAN DEZE UITLEG: - Kun je het onderwerp uit een zin bepalen. - Kun je het onderwerp van een tekst bepalen. - Kun je een soort tekst

Nadere informatie

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter

Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter Boekverslag Nederlands La place de la bastille door Leon de Winter Boekverslag door een scholier 1671 woorden 14 januari 2002 6,9 81 keer beoordeeld Auteur Genre Leon de Winter Psychologische roman Eerste

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

6 Stefanus gevangengenomen

6 Stefanus gevangengenomen 6 Stefanus gevangengenomen 8. En Stefanus, vol geloof en kracht, deed wonderen en grote tekenen onder het volk. 9. En enigen van hen die behoorden tot de zogenoemde synagoge van de Libertijnen, van de

Nadere informatie

Spotlight: Joris van Leeuwen

Spotlight: Joris van Leeuwen Om bekende en onbekende schrijvers van Nederlandse bodem die in de genre spanning / fantasy druk bezig zijn en een aantal boeken hebben gepubliceerd, toch wat meer bekendheid te geven, heb ik besloten

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen Tijdvak 7 Toetsvragen 1 In de Tijd van Pruiken en Revoluties hielden kooplieden uit de Republiek zich bezig met de zogenaamde driehoekshandel. Tussen welke gebieden vond deze driehoekshandel plaats? A

Nadere informatie

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of

Nadere informatie

Module 7 Staatsinrichting en rechtsstaat

Module 7 Staatsinrichting en rechtsstaat Module 7 Staatsinrichting en rechtsstaat 7.1 Onze democratie Tekst 1: Wie is de baas in Nederland? Nederland is een democratie. Dat betekent: de bevolking is de baas. Maar je kunt niet 16,7 miljoen bazen

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg

Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg Boekverslag door een scholier 1665 woorden 24 april 2006 6,4 82 keer beoordeeld Auteur Genre Yvonne Kroonenberg Jeugdboek Eerste uitgave 2004 Vak

Nadere informatie

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1 Les 1 - De oorsprong van de Bijbel In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Deze bijbelstudies zijn vooral bedoeld voor jongeren van 11

Nadere informatie

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT Wie zei: Het is mijn taak om dit land goed te besturen. Maar al die ministers moeten zich er niet mee bemoeien. 1. koning Willem I 2. koning Willem II 3. koning

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

1. Wat is vervuld worden met de Geest? 2. Wat is het verschil tussen een christen die wel met de Geest vervuld is en een christen die niet met de

1. Wat is vervuld worden met de Geest? 2. Wat is het verschil tussen een christen die wel met de Geest vervuld is en een christen die niet met de Efeze 5:15-20 Let er dan op dat u nauwgezet wandelt, niet als dwazen, maar als wijzen, en buit de geschikte tijd uit, omdat de dagen vol kwaad zijn. Wees daarom niet onverstandig, maar begrijp wat de wil

Nadere informatie

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom. Naam:

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom. Naam: Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het jodendom Naam: Het jodendom Hallo, dit is de vragenlijst die hoort bij de website over geestelijke stromingen. Je kunt de website vinden op www.geloofik.nl.

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie