», V " ix V- >> i

Transcriptie

1 BU», V " \ ix V- >> i

2 BULLETIJN V A N DE KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN BAND IX BRUSSEL 1958

3 BULLETIN DE LA COMMISSION ROYALE DES MONUMENTS ET DES SITES TOME IX BRUXELLES 1958

4 MINISTÈRE DE L INSTRUCTION PUBLIQUE Venir de publications : C.C.P SECRÉTARIAT RI: LA COMMISSION ROYALE DES MONUMENTS MINISTERII: VAN OPENBAAR ONDERVVUS Yerkoop raii publicaties : P. C. R. 9}.T2 SECRETARIAAT VAN DE KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN ET SITES EN LANDSCHAPPEN LOI. rue DE I,I Loi BRUXELLES 161. YVetstraat BRUSSEL

5 ACTES OFFICIELS - OFFICIËLE AKTEN

6 MINISTÈRE DE L INSTRUCTION PUBLIQUE MIMSTERIE VAN OPENBAAR ONDERWIJS Administration des Arts, des Lettres et de I hducation Populaire Bestuur voor Kunst, Letteren en Volksopleiding 20823/II/A. A BAI DOUIN Roi des Belges. Ions présents et à venir. SALUT. BOl 'DEWIJN Koning der Belgen. Aan allen. tegemvoordigen en toe komenden, HE1L. Vu I arrêté royal du 29 mai réorganisant la Commission Royale des Monuments et des Sites ; Sur la proposition de Noire Ministre de I Inslruction Publ ique et de Notre Ministre de la Justice, NOUS AVONS ARRÊTÉ ET ARRÊTONS : Article I. M. le Comte Edmond CARTON de WIART est. à sa demande, décliargé de ses fonctions de membre effectif de la Commission Royale des Monuments et des Sites et de Président dudit collège. I! est autorisé à porter le titre honorifique de ses fonctions. Art. 2. Notre Ministre de I Instruction Publique et Notre Ministre de la Justice sont chargés, chacun en ce qui le concerne, de I exécution du présent arrêté. I )om B ruxel les. le Cielet op het koninklijk besl uit van 20 mei 1012, houdende herinrienting van de Koninklij ke C ommissie voor Monumenten en Landschappen ; Op de voordracht van Onze Minister van Openbaar Onderwijs en van o nze Minister van Juslitie. HEBBEN WIJ BESLOTEN EN BESLUITEN WIJ : Arlikel I. - De heer Graaf Edmond CARTON de WIART wordt. op zijn verz.oek. on tlast van zijn ambt van wer kend lid van de Konin klijke Commissie voor Monumenten en Landsthappen en van \ oorzitter van dit college. Hij wordt ertoe gemachtigd de ere titel van zijn ambt te voeren. Arf O nze Minister van Ope n- baar Onderwijs en O nze Minister van Justitie zijn belast. ieder vvat hem belrefl. met de uitvoering van onderhavig besluit. Gegeven te Brussel, de (s) BAUDOUIN (g) PAR LE ROI : VAN KONINGSWEGE : l.e M inistre de I Instruction De Minister van Openbaar Publ ique, Onderwijs, (s) Ch. MOUREAUX (g) l.e Ministre de la Justice. De Minister van Justitie, (s) MERCHIERS (g) Ml

7 MINISTÈRE DE L INSTRUCTION PUBLIQUE MINISTERIE VAN OPENBAAR ONDERWIJS Ad ministration des Arts, des I.ellres Bestuur voor Kunst, Letteren «I de I Ed ucation Populaire en Volksopleiding 20823/II/A. BAUDOUIN Roi des Belges. A tous présents et à venir. SALUT. BOl DEWIJN Koning der Belgen. Aan allen. tegenwoordigen en toekomenden. HEIL. Vu I arrêté royal du 29 mai 1912, réorganisant la Commission Royale des Monuments et des Sites ; Sur la proposition de Notre Ministre de I Instruction Publique et de Notre Ministre de la Justice, NOUS AVONS ARRÊTÉ ET ARRÊTONS : Artidc l. ~ M. R. LEFEBURE, Notre Chef de Cabi net. Secrétaire général honoraire du Ministère des Mnances, est nommé membre e ffectif de la Commission Royale des Monuments et des Sites et Président dudil collège, en remplacement de M. le Comte E. CARTON de \VIART. Art. 2. Notre Ministre de I Instruction Publique et Notre Ministre de la Justice sont chargés, chacun en ce qui le concerne, de I exécution du présent arrêté. Cielet op het koninklijk besluit van 20 mei houdende herinrichting van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen : On de voordracht van Onze Minister van Openbaar Onderwijs en van o nze Mi nisler van Justilie, HEBBEN WIJ BESLOTEN EN BESLU1TEN WIJ : Artihel I. - De lieer R. LEFE BURE. Onze Kabinetschef en ere- Secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën. wordt benoemd lot werkend lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen en loi Voorzitter van dit college, 1er vervanging van de heer Graaf E. CARJON de \ VI ART. Art. 2. Onze Minister van O penbaar Onderwijs en Onze Minister van Justilie zijn belast. ieder wal hem betreft, met de uitvoering van onderhavig besluit. Donné à Bruxelles, le (s) BAUDOl Gegeven te Brussel, de IN (g) PAR LE ROI : I.e Ministre «le 1 Instruction Publique, I e Minisire de la Justice, (s) Ch. MOURE AUX (g) (s) MERCI III- RS (g) \ AN KONINGSWECE : De Minisler van Openbaar Ond crwijs, De Minisler van Justitie, NUI

8 N A M. Chef de cabinet du Roi Président de la Commission Royale des Monuments et des Sites Secrétaire général honoraire du Ministère des Finances LEFEBURE. R.. Kabinetschej van de honing f oorzitter van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen Ere-Secret aris-generaal van het Ministerie van Financier!

9 Par arrêté royal du 10 décembre 1058, M. le Comte Edmond Carton de Wiart a été, à sa demande, déchargé de ses fonctions de membre effectif de I a Commission Rovale des Monuments et des Sites et de Président de ce Collège. Un arrêté royal du même jour a nommé M. René Lefebure, Chef de Cabinet du Roi et Secrétaire Général honoraire du Ministè >re des Finances. en qualité de membre effectil et de Président de ladite Commission. A r occasion du départ de M. le Comte Carton de Wiart et de I entrée en fonctions de M. I ^efebure, la Commission Royale s est réunie en session plénière, le 18 décembre IQ^S. I )es allocutions - dont on trouvera ci-après le texte ont été prononcées par MM. les Présidents ainsi que par M. le Chevalier Vaerwijck et par M. Roi >vns, Vice-Présidents. Bij Koninklijk Besluit van 10 december 1 <558 werd aan de lieer Voorzitter Graaf Edmond Carton de Wiart op zijn verzoek ontslag verleend. uit zijn ambt van werkend licl van de Koninklijke Commissie voor M onumenten en Landschappen en van Voorzitter van dit Coll ege. Een Koninklij k Besl uit van dezelfde dag heeft de lieer R. Lefebure, Kabinetschef des Konings en ere-secretaris-generaal van het Ministerie van Linanciën benoemd toi werkend lid en toi Voorzitter van deze Commissie. I er gelegenheid van het vertrek van de lieer Graaf Carton de \\ iart en van de in diensttreding van de heer Lefebure, vergaderde de Commissie voor Monumenten en Landschappen in voltallige zitting op 18 december Gelegenheidstoespraken waanan de tekst hierna volgt werden uitgesproken door de HH. Voorzitters en door de heer Ridder Vaerwijck en de heer Robvns, Ondervoorzitters. XI

10 A L L O C U T I O N D E M. LE C O M T E E. C A R TON D E W I A R T Mes chers ( ollègues, I cuirais désiré, comme il est naturel, vous donner moi-même connais sance de r arrêté par leque I il a plu au Roi de m accorder, sur ma demande, la démission du mandai que son auquste Père m avait conféré. Un malentendu a voidu que la Presse en fût informée avant vous et avant moi-même par les bureaux de VAdm inistration. Vous connaissez trop bien, je pense, mes sentiments d affectueux et déférent attachement à votre égard pour ne pas deviner combien je le regrette. Pendant 22 ans, j ai eu I honneur et le plaisir de présider vos séances, et depuis.46 ans, je suis membre effectif de votre ( ollège. je ne crois pas m aventurer beaucoup en estimant à près de le nombre des séances auxque Iles j ai assisté. Une aussi longue collaboration à vos travaux m autorisait ù prendre certains ménagements de santé que m impose la Laculté, et il n est jamais sage, d ailleurs, de vouloir chercher à se sur vivre. L essentiel est d assurer le passage du flambeau et en cela, j ai, comme vous tous, la profonde satisfaction de voir la continuation de la direction de nos travaux et I autorité de la C ommission Royale consacrées par le choix qu a lait le Roi, d une personnalité éminente, d un grand commis de I Etat, estimé et respecté par tous, dont I expérience et la légitime influence donneront aux avis de notre C ollège une puissante impulsion. fe souhaite avec, joie à notre nouveau Président, M. René Lefebure, ( bel de Cabinet du Roi, et Secrétaire Général honoraire du Ministère des Finances, la bienvenue dans cette C ompagnie qui est heureuse et fière de I accuei llir. Mes chers Collègues, j ai à maintes reprises eu l occasion de déf inir I action de la C ommission Royale, et je ne vais pas m y étendre à nou veau. Laissez moi rappeler seulement quelques points essentiels. La Commission Royale, fondée en 1835, il y a près de 125 ans, est, je pense, la plus ancienne des institutions créées pour aider I activité gouverne mentale. Elle s est consacrée jusqu ci 1Q12 à formuler des avis sur la conservation et la répartition des monuments anciens ; à partir de cette date, un arrêté royal étendit sa compétence aux avis concernant la cotiser vation des sites naturels historiques et scientifiques du pays. Cette double mission lut consacrée par la loi du 7 août '95', qui donne à ses avis une XII

11 autorité particulière, en lui permettant de les sanctionner par une propo sition cle classement. Son statut actuel donne à notre ( ollège un rôle extrêmement important dans la préservation du visage de notre pays ; il importe que nous ne laissions pas affaiblir ce rôle, en présence des mauvaises volontés, allant de I indifférence à I hostilité, que nous rencontrons souvent sur notre chemin. Je ne puis vous cacher que presque choc, ue jour j éprouve quelque sentiment de colère et d indignation en voyant comme les pouvoirs publics et les simples particuliers sont incompréhen s ifs et barbares dans cette question du maintien de notre patrimoine de beauté monumen taie et naturelle. Je ne parviens à m en consoler un peu (fu en pensant combien ce serait pis sans I action de la ( ommission Royale des Monuments et des Sites. C est dans ce rôle essentiel (lue la direction d un homme énergique et jouissant d une influence méritée portera tous ses fruits. Mon cher successeur, c est en toute confiance que je vous remets le fl ambeau que mes fai bles mains ont tenu bien impar faitement pendant près d un quart de siècle. Laissez moi vous dire que vous trouverez dans cette compagnie le privilège d une collaboration exceptionnelle de la part de co llèg ues com pétents, passionnément attachés à une mission accomplie par eux avec un désintéressement auquel je ne saurais assez rendre hommage. \e joins à cet éloge celui c/ue méritent les membres du personnel du Secrétariat, et tout spécialement M. Dufour, notre dévoué et actif Secrétaire, entré à la ( ommission Roycde en tçi2, la même année que moi et ses collègues, qui v comptent déjà plusieurs années d excellents services. je ne vais pas reprendre la fameuse tirade de C yrano de Bergerac et vous citer je ne dis pas tous nos cadets, mais tous «capitaine» de Flandre et de W allonie ici présents. Qu il me suffise de vous dire que vous trou verez parmi eux une. sélection remarqua ble d' architectes, d archéologues, de savants, d artistes, de hauts fonctionnaires et magistrats, de représentants d associations touristiques, d amis de la beauté, qui ajoutent encore souvent à ces titres celui de professeur d université ou d académicien, le les ai tous vus entrer dans ce Collège, ai'ec leur science et leur érudition, leur sens artistique, leur même désir de seri'ir la beauté. < avec, aussi leurs préférences, leurs tendances. qui cette fois n étaient pas toujours les mêmes, et c est très bien ainsi, car cela nous a donné parfois I occasion de débats animés, mais bien intéressants. A tous je suis extrêmement attaché, je suis certain qu à les connaître, vous partagerez ce sentiment, et je les quitte avec beaucoup de peine. fe ne puis parler d eux sans évotfuer le souvenir de tant d autres chers collègues que / ai connus, aujourd'hui disparus hélas, mais en qui j ai toujours rencontré le même esprit d équipe et de dévouement ci la tâche entreprise. XIII

12 T O E S P R A A K V A N D E H E E R G R A A E C A R I O N D E W I A R T Mijn waarde Nederlandstalige (Tollega s, Ik heb een spéciale plicht van dankbaarheid tegenover U te verra lier,. U zijt voor mij steeds uiterst vriendelijk en inschikkelijk geweest door U verdraagzaam te tonen ten overstaan van mijn onvoldoende kennis van net Nederlands. U iveet dat bel bij mij geeri slechte ivil IL 'as, doch eerder het resultaat van een onvolledige opleiding. U bebt mij nooit dat gebrek doen voelen. doch integenc leel mij steeds geholpen met een volmaakte trouwhartigheid. ivaarvoor ik U ten zeerste dankbaar ben. Mes chers C allègues. En vous disant au revoir, je forme les vœux les plus fervents, pour vous mêmes et pour le succès de la mission d intérêt national que notre ( ommission poursuit depuis près de cinq quarts de siècle. XIV

13 A L L O C U T I O N L)F. M. LL C H E V A L I E R V. VAERWI.JCK \ i<c l'résiflcnl ( lier Monsieur le / 'résident. Est il nécessaire de rappeler le souvenir de tant d événements. les uns pénibles, les autres agréable s, </ue nous avons vus se dérouler ici à la ( ommission Royale, durant les longues années passées ici! I.a réunion d aujourd hui nous attriste. Nous assistons au départ de notre cher Président. Quand j ai reçu votre bonne lettre personnelle du 5 décembre, m an nonçant lu décision </ne vous aviez prise de solliciter du Roi votre démis s ion, je ne vous cacherai pas que j étais profondément bouleversé par cette nouvelle et que j étais intimement convaincu que ce sentiment aurait été partagé, et il I est. par tous nos membres. I outefois, je m attendais depuis quelque temps déjà à cette nouvelle, car malgré votre brillante santé et votre activité sans limite, il était naturel de vous voir prendre, après votre carrière si exceptionnellement féconde, un repos mérité. Vos jonctions de Président étaient absorbantes et nos séances souvent très fatigantes pour vous, séances présidées de main de maître, avec distinction et bonne humeur toujours et souvent avec une patience d ange. I ai eu I occasion avec feu notre collègue Maertens. d assumer la présidence de la ( ommission Royale durant trois ans (dors t/ue vous remplissiez les hautes fonctions de Grand Maréchal de la ( our. et de me rendre compte du travail immense fourni par vous durant vingt deux ans! Si notre Président avait été brillant militaire, il aurait obtenu sans aucun doute la citation suivante, que je parodie légèrement : «Chef d' un dévouement splendide durant sa longue présence au Iront. N a cessé de se dépenser au cours de toutes les offensives, méprisant Ion tes les fatigues et les dangers pour prodiguer, face à I ennemi sons le fen le pl us intense, ses soins à nos grands monuments blessés et aux sites risquant d être mutilés. Ses états de service attestent un < lé, 'ouement et un courage qui se sont toujours imposés à I admiration de tous». Succédant aux Wellens, aux Lagasse-de-l.ocht, nous saluons en vous un grand Président! Nous n oublierons jamais les éminents services que XV

14 vous n avez cessé de rendre à la ( ommission Royale des Monuments et des Si tes. Puisse-t-on partager nos sentiments à votre égard et reconnaître vos services en beaucoup d autres milieux. Au moment où vous nous quittez, il nous reste à vous demander une laveur. Dans votre hôtel si accuei llan t, j ai eu I occasion de vous voir quitter votre famille et vos amis, vers deux heures, les jours de séance ici. Veuillez nous promettre, nous y tiendrions tant, de venir de temps en temps après votre café, après votre sieste peut être, reprendre place dans un de ces fauteuils (lui resteront les vôtres. V enez vous joindre à nous comme par le passé. Votre présence nous rappellera nos séances inou blia bles et cela nous rajeunira! C onservez de tous les membres et de la part de votre personnel si dévoué, I hommage de nos sentiments de respectueuse affection et de profonde admiration. An cours d un inlassable dévouement, vous avez atteint le noble but qui vous tenait tant à cœur : défendre et conserver contre tous, nos monu ments et nos sites, joyaux de notre chère Patrie. ( lier Monsieur le Président, soyez en remercié du fond de nos cœurs! Monsieur le Nouveau Président, Il me reste, au nom de tous mes collègues, à vous souhaiter aujour d nui, bien sincèrement et en toute cordialité, la bienvenue parmi nous. Nous avons appris avec une profonde et unanime satisfaction votre nomination, et nous nous inclinons respectueusement devant la décision prise par Sa Ma /esté le Roi désignant pour la présidence une personnalité de haute autorité qui saura nous défendre contre les nombreuses attaques de gens que I action de la C ommission Royale gêne. Cette nomination nous prouve une fois de plus tout I intérêt que le Roi accorde et n a cessé d accorder à notre C ollège. Le prestige de la C ommission Royale en sort agran di. Par cette nomination, un certain nombre de personnes qui auraient pu se croire qualifiées pour succéder ici à Monsieur le Comte Carton de Wi«r(, ne devront pas poser leur candidature aussi encom brante (lue peu désirable. Votre tâche de Président sera lourde. Toutefois nous vous prions de daigner compter sur le concours de tous nos collègues, qui poursuivront avec vous le même et noble but. ne demandant (fu à vous aider dans toute la mesure de leurs moyens. XVI

15 TOESPRAAK VAN DE HEER RIDDER V. VAERWIJCK Ondervoorzilter Mijnl leer de Voorzitter, Ik ben er innig van overtuigd dat het LJ aangenaam zal zijn U enige woorden te horen toespreken in Uw schone Brngse t(de! Ik zal rnijn uiterste best doen orn dit zo behoorlijk rnogelijk te doen ; ik ben immers een ludve Bruggeling door rnijn vrouiv zaliger! Ik zal het U rechtuit bekennen, h bore toch zo geerne Uw schone Brngse uitsprake, k heb Brugge toch zo hartelijk lief, en in t algemeen de Brtiggelingen zijn toch zulke vriendelijke mensen! w e zijn uiterst vereerd en gelukkig, Mi jnh eer de V oorzitter, een voor naine Brnggeling aan ons hoofd te zien staan, ivees er ivel van overtuigd. W (/' hebben in de Konin klijk e ( ominissie voor Monumenten en Landschappen vele Bruggelingen in ons midclen geteld : De la Censerie, C harles l)e Wu/j, onze ondervoorzilter Ferdinand Maertens, Albert Viscirt de Bocarmé, rnijn goede vriend Jozel \ ierin. en vele anderen van ivien wij de beste herinnering bewaren. W ij houden er aan U op lieden te verklaren, Mijnheer de Voorzitter. dat al onze leden, met dezelfde wens be zield, niet beter zulleri vragen dan U in Uiv zivare taak te steunen. te helpen en bij te staan ; op lien a lien k, int U vast rekenen. XVII

16 ALLOCUTION DE M. W. ROBYNS \ i< i-président de la Section des Sites Mon cher Président. Nous (irons été quelque peu surpris pour ne pas dire plus par la décision apparemment soudaine que vous (irez prise de nous quitter, alors que rien ne paraissait laisser prévoir une telle décision. Vous avez eu I amabilité de m adresser le 5 décembre dernier une lettre personnelle, par laquelle vous me faisiez part de votre déci sion, en ma qualité de vice président. avant d en informer nos ( allègues. Je ne peux vous cacher (/ue j ai lu et relu cette lettre avant de pouvoir me rendre à I évidence, car en vous voyant présider notre séance du mois de novembre dernier avec votre bonhomie habituelle, je vous croyais un président perpétuel et j étais loin de me douter alors que vous aviez déjà décidé de nous quitter. Il me serait difficile de retracer ici votre longue et combien brillante carrière à la Commission Royale et je m en voudrais de faire violence à votre grande modestie. Vous avez bien voulu me rappeler dans votre lettre précitée que vous (irez participé aux travaux de la ( ommission pendant /6 «ns en tant que membre effectif et pendant 22 ans comme Président en assistant à bien près d un mi Hier de séances. ( eci implique des prestations des plus remarquables et sans doute uniques, surtout si I on songe (fue la ( ommis sion, qui n est que consultative, examine chaque année plusieurs milliers d affaires et que sa tâche est souvent ingrate, voire méconnue. ( est le 15 juin JQI2, que rous êtes entré à la ( ommission comme membre effectif de la nouvelle Section des Sites (pii venait d être créée par le Roi Albert et c est dans cette Section (fue vous avez commencé à déployer tous vos talents pour assurer la conservation des divers sites de notre pays. Quand je suis moi même entré comme membre effectif à la même Section de la ( ommission, beaucoup plus tard, le 16 juillet 1934, j ai eu le privilège de faire votre connaissance et, depuis lors, nous nous sommes trouvés constamment en une communauté d idée et d action (lui ne s est jamais démentie. XVIII

17 Lorsque vous avez accédé à la présidence, en mai 1937, vous avez continué, tout en l amplifiant, I œuvre de votre grand prédécesseur, jeu le C hevalier Lagasse de Locht. et vous avez pris à cœur d encourager toute initiative de nature à augmenter et à rendre plus efficace I activité bienfaisante de la C ommission et spécialement de la Section des Sites. C est sous votre présidence et sur proposition de notre regretté colle gue, le Professeur F. Kaisin, (lue fut créée, en 1958, une Sous-commis sion des Sites Scientifiques, à laquelle vous portiez un intérêt tout parti ailier et qui avait comme tâche de faire I inventaire hiérarchisé des divers sites scientifiques du pays, conformément à la loi du 7 août /931, à I élaboration de laquelle vous avez pris une part importante. Lorsque vous avez bien voulu me demander de faire une lecture à la réunion annuelle de notre C ommission, le 23 décembre 1946, vous m avez laissé le libre choix du sujet et vous avez été le premier à appuyer mon projet de création de réserves naturelles nationales en vue de sauver quel (/ues restes des derniers paysages naturels dans chacune des régions biogéographiques du pays. C était là engager la C ommission, et plus particulièrement la Section des Sites, dans une voie nouvelle que vous avez soutenue de toute votre autorité et qui aboutit récemment à la constitution des réserves naturelles du \\ esthoek et des Liantes Fagnes et à la création du C onseï I Su perieur des Réserves Naturelles, dont vous êtes d ailleurs un des membres permanents. je m en voudrais d énumérer ici tous les sites, petits et grands, qui ont été sauvegardés sous votre présidence, conformément à la loi du 7 août 193 /. le ne peux cependant passer sous silence les importants classe ment s suivants : le Hérou (1 5 octobre 1Q"). f)e Lireman (8 mars iç4o), de Bolderberg (8 mars 19-,0). le B ois de la Houssière (14 mars IQ40), de Duinen te De Panne en Het Zwin (3/ octobre 1940). de Kalmthoutse Heide (18 octobre 1Q41). les Rochers à Sv (3 octobre 1942), les Rochers de F revr (8 août 1944), het Domein van Bokrijk (12 lévrier IQ47), la Roche à Lomme, la Montagne au Buis et le 7 ienne aux Pauquys (20 octo bre iq4~), la \ allée du Ninglinspo (8 avril içjg), le Domaine de Belœil (20 juin 1949), La Heid des Gattes (29 mai 1952). La dernière de vos initiatives, quasi révolutionnaire au point de vue administratif, fut la proposition toute récente de classer la forêt de Soignes, qui doit inaugurer une nouvelle jurisprudence, à sa voir le classement légal des biens de I Etat. C ertes, dans la lettre à laquelle j ait fait allusion, vous avez vous même écrit fort modestement :«/ ai consacré à ma mission un intérêt XIX

18 toujours renouvelé et je n ai qu un regret, c est de n avoir pu obtenir tout ce que nous désirions dans la protection des monuments historiques et des beautés naturelles de notre pays». Mon cher Président, à cela vient s ajouter aujourd hui notre regret à nous tous de vous voir abandonner vos hautes jonctions, alors que votre ardeur restée juvénile, votre connaissance parfaite du pays, votre grande expérience et votre diplomatie toujours habile eussent été si utiles pour continuer la grande mission de la ( ommission, qui vous a toujours tenu particulièrement à cœur, et à laquelle vous avez consacré le meilleur de vous même avec un dévouement à toute épreuve. Sous votre présidence éclairée, la ( ommission Royale a atteint un prestige inégalé et nous garderons tous un souvenir inoubliable de notre longue et fructueuse collaboration avec vous. Sous votre autorité paternelle, nos réunions ont toujours été des séances de travail agréables, où chacun pouvait exprimer librement son avis qui était écouté par vous avec bienveillance, et dont il était tenu compte, dans la mesure du possible, lors des décisions finales, toujours empreintes de sagesse. Aussi, à côté des nombreux et importants titres à la reconnaissance de vos compatriotes, que vous avez accumulés dans les diverses et hautes fonctions (/ne vous avez exercées si brillamment au cours de votre longue carrière, celui de «propugnator patriae pulchritudinis» est certainement un des plus méritoires, auquel, j en suis sur, vous tenez particulièrement et dont vous pouvez être fier à juste titre. Mon cher Présidait, au nom de tous mes collègues, je vous dis simplement un cordial merci pour tout ce que vous avez accompli et je vous souhaite de pouvoir continuer encore longtemps à vous intéresser active ment à l œuvre de la C ommission Royale, pour le plus grand bien de la patrie, à laquelle vous avez voué si généreusement toute votre vie. XX

19 TOESPRAAK VAN DE HEER W. ROBYNS Ondervoorzilter der afdeling landschappen Mijnl leer de Nieuwe Y oorzitter, Indien wij heden, tôt ons aller spijt, in Graaf Edmond Carton de Wiart een ongeëvenaarde Voorzitter verliezen, dan winnen wij toch gelukkig tegelijkertijd in U, Mijnl leer Lefebure, een nieuwe Voorzitter in wien wij, van meet af, al on s vertrouwen willen stellen. Het is zeker een niet alleclaags verschijnsel in onze huidige admini stratieve were Id, de vervanging van een aftredende Voorzitter te zien gebeuren op het ogen blik zelf van c/iens heengaan. De ze gunst zijn wij dankbaar verschuldigd aan Zijne Majesteit de Koning, die op deze wijze een blijk te meer heeft willen geven van Zijn grote. bezorgdheid voor de Koninklijke C ornmissie en hierdoor de continuïteit harer normale werking verzekert in de allerbeste voorwaarden. W ij wensen U dan ook oprecht geluk met uwe hoge benoeming en wij heten U van harte welkom in de schoot cler Koninklijke Commissie. Wij verzekeren U tevens dat U steeds zuit kunnen rekenen op onze vol ledige meclewerking en onze algehele toewijding. Wij zijn er vast van overtuigd, Mijnheer de nieuwe Voorzitter, dat U er zult aanhouden de gedragslijnen van uw grote voorgangers niet alleen onverdroten te volgen, rnaar ook verder uit le breiden. ten einde aan de Koninklijke ( ornmissie een steeds grotere vruchtbcire invloed te verzekeren in gans het lancl. Uw grondige kennis der administratie en uw uitgebreide ervaring op vele gebieden, zidlen ons zeker van groot nut zijn bij h et behandelen der tcdrijke en mees tal ingewikkelde problemen en bij het uitbrengen van gemotiveerde adviezen in verba nd met het behoud van het nationaal patrinionium orner monumenten en landschappen voor de komende geslachten. Ad multos annos! XXI

20 AI.EOCl TION DE M. RENÉ I.EFEBL'RE Président ( her Monsieur le Présidenl. Vous venez de me présenter à mes collègues dans des termes qui me remplissent de confusion, car je crains que s ils acceptent sans plus les mérites que vous m attribuez, ils ne soient déçus avant peu. Vous avez lai ssé parler votre cœur et la sympathie dont vous m honorez. De cela, je vous sais gré et je vous remercie. le sais quel est votre attachement à la C ommission Royale des Monu ments et des Sites et quels services éminents vous lui avez rendus depuis environ un demi siècle, comportant plus de 2O années de présidence. ( omment ne serais je pas ému en vous voyant abandonner ces fonctions où vous avez brillé et oii vous auriez pu rendre tant de services encore. Le seid hommage que je puisse vous rendre, c est de m engager à suivre votre exemple ; je voudrais y joindre le vœu de vous voir participer à nos travaux chaque fois (fue des problèmes importants solliciteront votre attention. Madame, Messieurs, I apprécie hautement le grand honneur (fue m a fait le Roi en m ap pelant aux fonctions de Président de votre ( ommission. C est un honneur périlleux. Succéder à une personnalité de la qualité du ( omte ( arton de Wiart n est pas aisé et témoignerait d une présomption peu commune si d emblée je ne le reconnaissais, je ne possède ni sa grande expérience, ni sa vaste érudition, sans parler de son jugement sur et de cette exquise affa bili lé (fil il met lorsqu il veut convaincre son contradicteur. Mais de vous en avoir fait I aveu, je me sens déjà soulagé vis-à-vis de mes non veaux co llèg ues dont j escompte la bienveillante indulgence. Aussi bien, votre Président honoraire m avait-il donné des assurances (fue je pourrais toujours compter sur votre appui et vos conseils éclairés. Bn échange, je prends I engagement de me consacrer dans toute la mesure nécessaire à vos travaux, de faire prévaloir vos avis auprès des instances compétentes et de défendre en toutes circonstances I autorité et le prestige de la Commission Royale des Monuments et des Sites. XXII

21 TOESPRAAK VAN DE HEER R. LEFEBURE \ oorzillcr Mevromi', Ali/ne Heren, Ik s tel het op prijs U allen rnijn hartelijlte dank te betuigen voor uw vriendelijk onthaal, en in t bijzonder rnijn achtbare collega s die mij welkorn heten in mijn moedertaal en daarbij nog in het Brugs. Dat U mij de verzehering hebt willen geven mij in de uitoefenirig van het voor zitterschap bij te staan door uwe wijze raadgevingen en uw welwi llende steun, verheugt mij. U kl int vast op mijn medewerking re ke rien. XXIII

22 C O M M I S S I O N R O Y AU-: KONINKU.JKE C O M M I S S I E D E S M O N U M E N T S V O O R M O N L M E N T E N HT D E S SITES I N I A N D S C H A P P E N LIS T E DES M E M B R E S EFFECTIFS ET C O R R E S P O N D A N T S LIJST DER W E R K E N I) E EN W R I E F W I S S E L E N D F L E D E N

23 LISTE DES MEMBRES EFFECTIFS ET CORRESPONDANTS DE LA COMMISSION ROYALE DES MONUMENTS ET DES SITES I.UST DER WERKENDE EN BRIEFW'ISSELENDE LEDEN DER KONINKI IIKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN M E M B R E S E F F E C T I F S W E R K E N I) E L E I) E N Président oorzitter : LEFEBURE (R.). Clicf lie Cabinet du Roi. Secrétaire Général honoraire du Ministère des Finances: à Bruxelles. 200 L. Avenue de 1 ervueren ( 10-XII-1058). Kabinelschef van de Koning, ere-secretaris-generaal van liet Minislerie van Financiën : le Brussel. I ervurenlaan 206 b.. Président honoraire - Jlro-\ oorzitter : CAR I ON de WIAR I (Comte). Grand Maréchal honoraire de In Cour. Secrétaire honoraire du Roi. Professeur honoraire à I l niversité de I ouvain ; à Bruxelles Avenue de lervueren. Ere Grootmaalsrhalk van het I lof, ere-secretaris van de Koning. ere-professor aan de Universiteit le Leuven : te Brussel. Lervurenlaan I --. XXVII

24 MONl'ME NTS - MOM 'MENTEN \ icc Présidents Ondervoorzitters : VAERWIJCK (Ridder V). ere-provinciaal archiled van Oost-Vlaanderen. lid van de «Académie royale de Belgique» : te Gent. Korlrij kses teenweg 408 (20 VIII 1034). OPSOMER (Baron I ). kunsls( nilder. ere directeur van 11cl Nationaal I loger Instituut en der Koninklijke Academie voor Sel îone Kunslen van Anlwerpen. lid van de «Académie royale de Belgique». corresponderend lid van liel «Institut de France» ; le Anlwerpen. Maria-I lieresialei 13 (3I-X-I030). WINDERS (M). arcliitect, lid van liet «Institut de France», lid van de «Académie royale d Archéologie de Belgique» : le Anlwerpen. Belgiëlei 17" (31 III 1942). Membres Leden : BOl RGAl 'I T (C.). architecte ; à I iège. I -. rue du Vertbois (3 l-xii-1945). DEGAND (V.). architecte; à Bruxelles I joulevard Léopold II (31-XII-1945). DUMONT (A ). architec te, membre de I Académie ravale de Bel gique ; a Bruxelles. 46, avenue Emile Duray (5-VIII-1948). I Al AVERS (I. B.). arcliitect. directeur van bel Nationaal Hoger Instituul en School voor Bouwkunsl en Stedebouw le Anlwerpen, lid van de Konin kliik, Vlaamse Academie : le Mechelen, Dijle 25 (5-VIII-1948). BRIGODE (S ). architecte, docteur en archéologie el histoire de I art, professeur à I l niversilé de l.ouvain el à I Fcole Nationale Supérieure d Architecture el des Arts décoratifs de Bruxelles ; à Marcinelle. II. rue Sabatier (5-VIII 1048). DUGARDYN (A.). arcliitect ;!< Brugge, Spinolarei 10 (~-\ ). I AVAI I FYF (J.). docteur en philosophie el IciIr<-s. professeur à II niversile «le I.ouvain. membre de anémie rovah- de Belgique ; à Korl )e ek-l o. 2~3, chaussée de Tirlemont ( I ). GRIMONFDN I (I..). directeur général honoraire au Ministère de la Justice : à Bruxelles. 10. avenue E. Max (22-VIII 1052). LAN'O I I E (Chanoine A.), secrétaire de la Commission diocésaine d Art Sacré pour I Evêché de Namtir : à Namur. I. rue de I Fvêché ( ). I EMAIRE (R ). doct or in de kunstgeschiedenis en de oudheidkunae, professor aan de I niversiteit van I cuven ; le Heverlee. Beukenlaan 15 ( ). XXX III

25 POSSOZ (I".). secrétaire honoraire de la Commission Royale des Monuments el des Sites ; à Mal. 8. rue du Doyen ( ). STI.INFN D ). directeur d e l'ecole N ationale Supérieure d Architecture el des Arts décoratifs à Bruxelles : le Antwerpen. Mechelsesleenweg 2-17 ( ). de SCI IAEIZFN de SCH A ETZEN HO FF (Baron M.). Président de l'asso ciation Royale «I.es demeures historiques de B elgique» : à Bruxelles. 87. rue Royale (24 IV-1956). DEMOL (A.), archilect : te Antwerpen. Van Luppenslraat 26 (24-IV-1956). FRANÇOIS (I). ingénieur-architecte : à Liège. 14. rue Schmerling (24-IV-1956). LACOSTE (H.). architecte, membre de I Académie royale de Belgique, membre correspondant de I Inslilul de France : à Bruxelles avenue J. Van I looren heke ( ). SITliS ~ I.ANDSCÏIAPI'F.X \ ice Président Ondervoorzitter : ROBYNS (W.). doctor in de naluurwelens< happen. directeur van de Rijks plantenluin, le Brussel. professor aan de I niversileit le l.euven. lid van de Konin klijke N I aamse Academie, lid van liel Koninklijk Belgisch Koloniaal Insliluul : le I.euven. Blijde Inkomslstraal 56 (16-VII-1934). Membres Leden : \ AN S I RAELElN (V.). ere-direcleur van bel Koninklij k B elgisch Inslituul voor Natuurwelenscha ) )en. professor aan de I niversileit van ( <ent. voorzitter van het Inslituul (1er Nationale Parken van Belgisch Congo, lid van de «Académie royale de Belgique» : le Brussel. Créo Bernierlaan 7 (24-XI-1937). Bl RE (V.). directeur généra I de l'ad ministralion de I l rbanisme el de I aménagement du Territoire, chargé de cours à I l 'niversilé libre de Bruxelles ; à W oluwe-sainl-lambert, 165. avenue Prekelinden (21A ). POLET (R ). président honoraire du Conseil de guerre de Namur. conseiller à la Cour de Cassation : à Boitsf orl. M5. avenue de la Fauconnerie (21 -VIII-1947). d'ansembol RC. (C\>n.i< sse A.), château d Hex. à I lex : à Bruxelles. 2, rue Jacques de Lalaing (21-VIII 1047). XXIX

26 DE COSTER (J.). k unsl schi Ider ; le D. >urle - (liim - I.eie, Mol endreel 2 (21 -VIII 1017). BLANCQUAER l (hclg.). oud-minister van Openbaar Onderwijs. professer emeritus van de Rijksuniversiteil (e Cienl : te Mariakerke (O. \'l.). Xevelseslraat 5-1 ( 1 -IX-1048). LEIEUNE de SCHIERVEI. (X ). Directeur du Bureau du Conseil Supérieur des Cités Indigènes el des Centres extra-coulumiers du Congo belge el du Ruanda Urundi ; à Bruxelles. 10. Square du Val de la Cambre ( 1 IX-1948). MAYM-: (R ). recteur honoraire el professeur émérite à I Institut agronomique (!< l'etat à Cembloux ; à Boitsforl. 28, avenue de la Tenderie ( ). RONSE (A.), mol, nteclmicus. \ oorziller van de Pro\ mcia le Raad van O. VI.: le Gistel. Brugsebaan 100 ( 1 I-VI-1952). de la BOESSIERE THIENNES (Marquis M.), bourgmestre de Lombise : à I.ouibise. cliâti au < le l.ombise ( ). MAI'LO I' (A.). commissaire général au I ourisme : à Boitsforl. 05. avenue des Ortolans ( ). LEGRAND (E). présidenl du 1 ouring Cl ub de Belgique : à l ccle. 28, avenue du Gui ( ). IINDF.MANS (P.). ere-hoofdinspecteur van bel Landbouwonderwijs ; le Opwijk. Scboolslraat 207 ( I0ïl). Tl LIPPE (O ). professeur à II 'niversité de Liège, conseiller du Surve\ National au Ministère des I ravaux Publics ; à Liège, 51. quai Orban ( ). BAI.OT (M.), avocat, président de la Commission du I ourisme du Royal Aulornobi le Cl ub de Belgique : à Bruxelles. 0. rue du Champ-de-Mars ( ). SIX 'UI T. \ll\l SI ( RE1AKIS : DUFOl R (E.L.R.). arcbilecte-cbef de sers ice ; à Audergbem. I 307. chaussée de Wavre. XXX

27 M E M B R E S C O R R E SL'ON I) A N T S B R I E F W I S S E L E N I) E E E I) E N AMWKRPIN \ oorzillpr : I )< ( iouverneur dcr provinrie. Lid Socrotaris : de RI I I 1ER ( I li ). ere-griffier van de provincie Anlwerpen : le Antwerpen. Adm iraal de Boisolslraal 12 (l-xi-1940). Adjimct Sccrelaris : HOEBEN (R.). bureancliel l>ij liet pros inciehesl uur ; le Deurne. Van \ol< n s Ira al 21. MONl 'MEhTLM Ondcrroorzillcr : VAN Of-Fhl. (E.). kimstscliilder-letlerkundige : le steenwefi 7 (30-VIII-1920). s Gravenwezel. Sl.-.lol>sc Lcdcn : LEONARD (E.). ardiilecl ; le Morlsel. Kape llei 0 ( 10-VII 1938). WI.I.NANTS (I. E.). heeldliouwer : te Meclielen. Van Benederilei 38 (25-V-1943). BLOCKX (E). ari liilect : le Wilrijk. Prof. Pierardlaan II ( ). AERTS (I.). sladsan liilcc I : le N!< < I îelen. Wollemarkl 24 (l II 1949). VAN VI.ASSEI.AER (J.). arcliiterl, lainslschilder. professor aan de Aeademie voor Sclione Kunslen le Anlw erpen ; le Antwerpen. 1 enloonslellinglaan I') (14-V-1955). STI.INEN ( ). arc liilcc I : le Borgerhoul. Zonslraal 12 (I4-V-1055). \ AN' Kl 'YCK (H.), ar< liilcc t : le Antwerpen. Mec lielscslecnw. 204 (<>-II-1058). \\\l

28 LANDSCHAPPEN Ondervoorzitler : Ml I S (.1.). ere-professor l niversileit Leuven. lid van de Kon. VI. Academie voor I aal en Letterkunde ; le Kapellen. Huize «De Marentak», Kapellenbos 7 (10-IV-1936). Leaen : EENS (R ). onderpastoor. kunstschilder : le Vosselaar. Schoolstraat 3 (28-VI II 1942). JACOBS VAN MERLEN (L.). ere-advokaat. voorzitter van Artibus Patriae en van net Muséum Maeyer van den Bergh : te Anlwerpen. Van Breestraat 2-1 ( ). SCHEI I.EKENS (J.). provinciaal arcliitect ; le 1 urnbout. steenweg op Mol 42 (Il 1047). VERI EYEN (E.). hoogleraar aan liet l niversitair Inslituut voor Overzese gebiedsdelen te Antwerpen : le Antwerpen. I.eopoldslraal 24 (i ). VAN DEN BERGII (W.). directeur van de Xoo le Anlwerpen : le Antwerpen, Ommeganckstraat 62 ( ). MARS I BOOM (F.-A.). kunstscliilder, leraar Kon. Academie voor Schone kunsten van Anlwerpen ; le Anlwerpen. M inderbroedersslraal 10 (22-1X-1049). STERKENS (R.). professor aan de St.-Ignatiushandelshogeschool : le Schilde. Kasteeldreef 123 (l ). XXXII

29 IIIXW '( (>1 A~M) "'O "I' mu ',A,! 'oi ->»i :.>p,«h>.\oj.n m ap\>jy ->p.utjui.hii 'JIIOABJ3-3)SI JB '('[«J) \-JS '(ÇLOI-A'I 0,mn 'l!a\ S 3JO.).).)iu -s.) j,)\ \ u : s.).»\ \.) ) u\<>^.),)u.)i y R Jm.>ss,> OJ<l ( y) } SSI, ÎS'TI '( 01 A» I ) J->" J'» < '1\ nu s >j<>.j u : jn.>p.uip-j,>i.> u.) IH.)U[AOJ<I,) >.> i >n> (' \) V\IIMYI\ '( (>1 A H).>uuo;!>uBC Bjy R >p.>iin.)a>; j; S.).)\IU^J u :.iiimii.ioy n ) s.) i>jauj3 S,>AM JJB xnu JN.) BA.I,>SUO/> UM'ALLO.) ) 0 ISJ,)AJLL ) L> J11.>S S,L OJ(I ( F.)ULI)UIM ^ " \'- - (c ()l Ill"{ ), ',J,lo.L ''I 'P,nj Oc s.».)xiug B : Jn- - S sji BJO.wp S jy s.ip.i.>jii.).) ii )jy p jn.niodn^ l n l!l su l! Jn.>ss,»jo.icl jn,> (lpi» ( ) \()MIS I I (OfOI\ te) K BB_i s>.><>icpi.ipo^i,)ssiijy,> :.>ssnj$ p>' S' J.»p U.)n >UCJUIY n.) u.> siin\ JOOA nn i sii,n UUB JI>I>J.>J piiiis.>p.> ( ( ) )"-] (otol-arol) -»nu->ar ifl s.).)xnjç «:,>NB;N <)^J >p.>ij1o ooi jjy p.) IÎAOJ,muopB/>y >p u( III.>uj *.>;Î)o o.npjy H uy T'icl ^u< 3) N3AOHNJOOH3SJLOH3SUV.P (oi oi- lô) oi i^-"-'" 1 -UBBJl^) S.) Ç l : JO BAJ.)SUO ) 11.) SJJBAI1 j JJBSpB S '(')) \- ( \ - ( \ \ \ '({loi 'l) >J 'VI "I' ',IUI ',A,! 0 I '0 s,) r)xiuy B : >p.ijjsj.jaiu ).»p.>i<3o ooi >jy p! > > Jn,»ijj(ln^' ii j su B jn.)ss,)joj(l jjroisipj p.i jy p XIIBÂOJ s..?sn laj s.»p j,)i > u.. JII.) I>AJ.)SIIO) c,., u.oj) \ \ 11 v p l-lavn'jhjnoh 'P : Ut)j)o'j S,)J<I \:-Il\:IN, ).YO/V S:jLN3Wi WON j.tssiuy,> JNN >.I< BBI.)UIAOJ C.n UBB JBBU.> ( iuy >>,>.ixiug B BpuiAOJ(i u.)ui.>iu.ianoi y nu.ujbuuoipuoj '('' ) - ")V JJ \ P ) NJV \ : suo/oujihç -ijimliiy /U/OI/JV ojioiajmg.mjlllaojll J.)p Jll.MIJ.IAIlOl y - 1 AOJti B )j) ill,)uj.)anoi j.) :,i<)/;izjoo ^ lii,)l)lisj ( j xvvavm^j

30 SITES LANDSCHAPPF.N Membres Leclen : VAX DAMME (D.). conservateur honoraire des Musées communaux d Anderlechl. Maison d Erasme el Vieux Béguinage: <i Anderlechl. 31. rue du Chapitre (16-XI-I946). DE NAEYEK (A.), amblenaar ; le lelle. Borghemanssl raal 5 ( I-VII-1948). LEDEN'1 (A.), architecte-urbaniste. chargé de ( ours à I Institut dl rbanisme de I I diversité de Bruxelles : à Maniions art-oi îain, 4. rue de la Prison ( ). DE DECKER (L.) I <unsls( hilder ; le Schaarbee k. Ooststraat 35 ( ). VLEMINCQ (A.), secrétaire général de la ligue «Les Amis de la Forêt de Soignes» : à I.inkebeek, 9 1. rue des Hêlres (I4-\ 1 ( >55). GUI SI AIN (A.), chargé de cours à ri niversité Libre de Bruxelles, membre de I Académie royale de Langue et de Littérature Irançaise ; à St-Gilles. 3. rue Si -Bernard (14-V-I955). W'ARX AX! (P.), sénateur : à Bruxelles avenue I'. Rooseve Il (14 X 1055). \\XI\

31 HAINAL T /'résident : le Gouverneur de la province. Secrétaire : GREGOIRE (I..). chef de bureau au Gouvernement provincial, géomètre-juré : à Mons. 2 a. chaussée de Binche. MO NI 'MEATS \ ice Président : CLERBAl X (P.). ingénieur-architecte; à lournai. I t. Place \ iclor Carbon nelle ( l). A Iembres : 1)1 BRAY (V.). architecte-expert, professeur à I Ecole industrielle de Brainele-Comte : à Braine-Ie-Comte, 16. rue de la Brainette (22 IX-I03I). ANDRE (I.). arcliitecte - urbaniste : à CI îarleroi. 37. boulevard I irou (10-X-I036). C ( )PPEE (Cl.), magistrat honoraire : à Vergnies. rue du Cl îâleau (poste Beaumont). DELFERIERE (b.). licencié en histoire de l'art et archéologie, préfet de l'athénée royal de Châtelet ; à Châtelet. 40, rue du Calvaire (5-V'lll-1048). IOI AN! (A.), conservateur des Archives fie I Etat, archiviste de la ville de M ons ; a îs. 23, place du Parc ( ). FOI REZ, (I..). juge au tribunal de l re Hoyois (I4-V-1055). instance; à lournai. 2c. rue Joseph FA1DER-FEY I MANS (M"" C..). conservateur du domaine de Mariemont : à Morl anwetz. Ch âteau d e Mariemont ( ). X\X\'

32 SITES Membres : rabl RI Al X (R.). ingénieui -architecte; à Cnarleroi. 66, rue I urenne (22-IX-1031). MEl RISSE (P. Cl.), conservateur du usée el de s Arcl lives de l<i ville de Binche. vice-président de la Société d Archéologie de Binche: à Binche. 72. avenue Albert l" r (15-IV-IQ3S). VANLAETHEM (I.). architecte ; à Favt-Iez-Manage avenue E. Herman (25-VIII-193S). DESCHAMPS (.1.). présid à lournai. I. rue du Curé du Château (14-V-1955). LAVFNDHOMME (R.). ent du tribunal de première instance de I ournai ; architecte provincial en chef-directeur. service technique provincial des bâtiments ; à Roisin. 12îS. rue d en Haut (l 4-\ l ( )55). CRAPPE (C.). secrétaire général de I Institut National du Logement : à Nimy rue Grande (14-V-1955). W'ERY (M.), directeur de I Ecole Provinciale d Horticulture de Mariemont ; à La Hestre. 25. rue du Parc (5-II-1958). Membre honoraire : LEFRANCQ (F.), à Al h. XXXVI

33 LIÈGE Président : le ( louverneur rie la province. Secrétaire adjoint : CORBISIER (P.). secrétaire d'administration an Gouvernement provincial : à Liège, 18. rue Darchis. MONUMENTS Vice Président : PLJTERS (A.), ingénieur-architecte, prolesseur à I L'niversilé de Liège; à Liège. 03 A. boulevard Em. de l aveleye (5-XII LO TFT). Membre-Secrétoire : DFAVEZ (L.). licencié en Art et Arc héologie, président de I Institut archéologique liégeois ; à Liège. 2'S. place Si-Lambert (14-V-I055). Membres : PIRENNE (M.), artiste peintre, conservateur honoraire du M usee communal «te Verviers ; à Verviers, 183. route de Stembert ( ). HAERENS (C>.). instituteur pensionné: à Malmédy. 1. rue des Arsilliers (5-XII-1046). MOI TSCHEN (L). architecte en chef-directeur de la ville de Liège ; à Liège. 0. rue Nicolas Pietkin ( 10 XI 1040). DE! HIER (I ). architecte, conservateur du Musée de Spa : à Spa. I 1 b, avenue de la Gare (5 II 1058). PHILIPPE (J.), docteur en histoire de l'art et Archéologie, conservateur des Musées Curtius el d \msembourg à Liège; à Liège. 201, rue Hc^nri Mans ( ). RENSONNET (P.). architec te de la ville de Verviers ; à Verviers, 52. ru<- du Centre ( ). XXXX'II

34 SITI-S Vice Président : (GRONDAI. (G.), chel honoraire des Serv ices du ( iaz : à Verviers. David (30A-1030). 17. rue Membres : de I.IMBOl RC> (Chevalier Pli.), homme de lettres ; à Bruxelles l\'. Ijamonc I M esens ( 50 A I 0 50). r >. avenue MASSANC.E de COLLOMBS (II): à Bruxelles boulevard Louis Schmidt (2-V-1032). MASSON (L), ingénieur agronome et forestier, sous-inspecteur des Eaux el Forêts : à Liège. 11. rue Isi Collin (16-XI-1946). ROBER 1 (I".). contrôleur du Cadastre : à Liège, 23, quai de lourtl le (7-V-1031). FREYENS (A.), professeur décote normale, présideni des Amis de la Fagne : à Scliepdaal, Domaine de Fondval ( ). Membres honoraires : de SEI.YS LONGCLIAMPS (Baron), docteur en sciences ; à Liège. 0. rue Mont-St-Martin el Château de Faulx à Faulx-les-I ombes. PELITEMAN (J.) : à Namur. 2. rue Si-Nicolas. TOUSSAINT (Fr.). curé de Waimes. FRESON (E.). curé-émérite : à Glons, I 50. rue de la Moite. XXXVIII

35 IJMBLKC, Voorzitter : de Gouverneur der provincie. O,nier Y oorzitter : Bl SSEI.S (Dr. M.), conservator van liel Rijksarcliief le Hassell ; le Hassell. 7-seplemberlaan 7 ( ). Lid Seeretaris : DRAYE (ir..).). directeur van de Provinciale Diensl der Gebouwen : le lias selt. Maastriclitersteenweg 68 ( ). Adjunct-Seeretaris : DEHAESE (F..), dokler in d.- recliten : te Hassell. Si.-Truidersteenweg 322. MOX'f JMEMTÙX Le de il : d ANSEMBOl RCi (Gravin) ; le Heks. Kasleel van Heks ( ). LEYNEN (.).). ruslend pasloor : le Bilzen. Hospilaalstraat 18 ( ). WIU.EMAERS (.).). arcliilecl : le Tongeren. Wijngaardenslraal 2 ( ). WARSON ( I J.). directeur der Academie voor Scnone Kunsten ; le Hassell. Breugliellaan 17 ( ). DAN1EI.S (G.), architect : le Maaseik. Eykerslra.it. FRERE (M.), ondervoorzitter der reclitbank van eerste aanleg : le I ongeren. Kielenstraal 14 (20-VI-1052). VAN BOCKRYCK (K.). doclor in de recliten. griffier der Provincie Limburg :!< Hassell. Leopoldplaals 7 ( ). REMANS (A.), leraar aan de Normaalsc liool le Merhelen a/maas ; le M< clielen a' Maas. Rijksbaan 26 ( ). XXXIX

36 LANDSCHAPPEN l.eden : MACI.OT (A.). kunslseliilder : te Genk. Mol, nslraat 5-1 (l8-\ ). DELWAIDE (Mej. M.) : te I.anaken. Koning All>e rl I aan 10 ( 18-XII-1041 ). VANDE POLI (IL), ere-prefecl koninklijk Al lien,uni : le I )iepenbeek, Kapel straat }() (12-IV 1045). GIELF.N. gepensioneerd leraar : le Zxvarll >erg. Houllialenslraat I ( ). SI A AS (.1.). Iandbouwingenieur : le Sinl- Huibre, lits-lille (5-V-I047). BODEL'X (G.F.). woudmeesler ; le As (Limb.). Statiestraat I ( ). DOl'VEN (I ). kunslseliilder; te Neerpelt, Heerslraat 8 ( ). TYSMANS (.!.). kunslseliilder; le Houllialen. Ringlaan II (0-V-I052). Erelid : COENEN (X. E. 11.). ere-ondervoor/.itler van bel Provinciaal Comité xoot Monumenlen der Provineie Limburg. XL

37 Ll'XEMBOL'RC. Président : le Gouverneur de la province. Membre Secrétaire : CHRISTOPHE (C i ), commissaire d arrondissemenl ; à Arl on. 34. rue des Martyrs (5 ATII -1048). MOM 'MEATS Vice-Président : BER I RANG (Alf ). professeur honoraire, ancien sénateur, président de I Institut archéologique du Luxembourg; à Arlon. 50. avenue Nothomb (30-V-1930). A le m hres : BOURGUIGNON (M.). conservateur des Archives de I Etat ; à Arlon. 14, rue des Mari yrs (l0-\ Il 1030). GEL BEL (A.), professeur à I Athénée de Neufchâteau ; à Neufchâteau avenue de la C iare (5-XJI-1046). LAMY (J.). architecte: à Arlon. 13. rue L. Caslillon (5-VHI-1948). GHOBERT (J.). architecte ; à Bruxelles. 2. avenue Géo Bernier (5 VIII 1948). BOURGUIGNON (PL.). notaire; à Marche-en Famenne. 18, rue de la Station (19-IV-1949). BOSSART (A.), curé à II ami pré-neufchâteau ( MA'-1055). SARI ET (\'.). architecle : à Marloie. 16. avenue des Marronniers (14-V-1055). S/TES Membres : BRAUN ( I h.), avocat, membre de I Académie Royale de Langue el de Littérature française ; à Bruxelles, 23. rue des Chevaliers ( ). de DURAN1 de PREMOREL (A.), homme de lettres ; à Bri ixelles. 01. rue Joseph II (20 X 1024). XLI

38 FOI SS (E.). professeur honoraire, conservateur du Musée Gaumais : à Yirton. 14, rue Nouvelle ( I 5-IV-1030). de UMBURG-STIRUM (Comte Cli.). grand-maître de la Maison de Sa Majesté le Roi L.éopold III : Bois St-Jean (Biliain) ( 1 -VII-1048). HISSE I IE (I..). conservateur honoraire de la bibliothèque royale ; à Woluvve- St-I.amberl. 80. avenue Constant Monthald (14-X' 1055). NOTHOMB (Baron P.). sénateur : à Bruxelles rue Froissart (I4-V-I055). LEJOl R (M!le Caporal (14-V-1955). A.), préfète honoraire du l ycée Royal ; à Uccle, 30. Drève du Membres correspondants honoraires : MAUS de ROI I -Eï (G.) : à Roll ey (Longchamps). de GERI.ACHE (Baron P.). homme de lettres : à Biourge (Orgeo). LAMY (I..). architecte ; à Arl on. 45. rue des Mart vrs. Xl.ll

39 NAMIK Présideni : le ( "ouverneur de In Province. Secrétaire : BON I ^ F.S (N ). cliel de cabinet du Gouverneur ; à Namur. 25, 1 ienne Maquel. AIONL 'MENTS Vice Président : COI R I OY (F.), conservaleur honoraire des Archives de lelal. conservateur du Musée archéologique el de I I lôlel de C roix à Namur : à Namur. 2. boulevard I" rère Orl lan (30 A ). Membres : DECROO (M), architecte provincial en cliel honoraire; à Namur. 15. rue Caillot (27 XII 103"). PI ISSANT (G.), architecte : à Namur. 52. rue Pépin (30-VI-1038). ROUSSEAU (F.). docteur en philosophie et lettres, conservateur honoraire des Archives de 1 Etat à Namur. chargé de cours émérile à I Université de Liège, membre de I Académie royale de Belgique : à ïambes. Résidence Chambord. 32 boulevard de la Meuse (5-XIL1046). BONAER I (Baron F.), architecte : Cl îâteau de l'revr à Waulsort ; à Bruxelles. 18. avenue Mosl inc k (5-XII 1046). BOVESSE (J.). docteur en philosophie el letlres. conservateur des Archives de I Etat à Namur : à Wépion. 86, chaussée de Dinant (5-XII-1046). BLOl ARI) (R). aumônier de I Institut du Sacré Cœur: à Namur. 35. rue Emoi le (14-V-1055). LEDOL'X (J.). architecte ; à Namur. 14, rue Borgnel (l l-v-1055). BALON (.!.), juge de paix : à Namur. 2. rue des Hou blo n lucres ( I I -XII-1047). XLIII

40 SITES Membres : VISART de BOCARMK (Comte F.), vice-président du tribunal de!" instance de Namur : à \amur. (). rue C irangagnage (30A -1030). JAVAUX (H.). céramiste d art. président de la Commission consultative des Arts et Métiers d Art du Ministère des I ravaux Publics : à Bruxelles avenue Herbert l loover (18-VII-1933). STIEVENART (P.). artiste peintre, homme de lettres : à Rocheforl. 2. place Lafayetle (I6-XI-I946). de MONTPELLIER dannevoie (J.). vice-président du Belgi( ue : à Denée. Château de Denée (l-vii 1948). I ouring Club de LAMBEAl (C>.), architecte-urbaniste, directeur de Nicole des Beaux-Arts de Namur : à Namur. 50, avenue de la Pairelle (21-III-10 10). Cill.BERI (M.), ingénieur civil, architecte: â Wépion. «La Chatière» Bit nvenu ( ). DELITLRRL (G.). direc leur de l'ad mi n isl rat ion provinciale de I I r nanisme el de I aménagement du I erriloire ; â Namur. 40. avenue Cardinal Mercier (14-V-1955). XLIV

41 O O S T - V L A AND H R EN Voorzitter : de Gouverneur der prov incie. Adjunct Seeretaris : D H AN EN S (E.). doctor in de kunstgeschiedenis en de oudhe idk unde. provinciale inspectrice bij de Dienst voor Cuit urele en Sociale aangelegenbeden : te Eeklo. Boelare 00. MONUMENTEN Leden : VERBANCK (G.), beeldliouwer, ere professor aan de Koninklijke Academie voor Sclione Kunsten. lid van de Koninklijke Vlaamse Académie voor We tensebappen, 1.etteren en Srbone Kunsten van België ; te Gent. Korlrijksesteenweg 410 (27-XII-1928). VAERXVYCK (H.), arcbitect : te Sint - Amandsberg. Sclioolslraat 35 ( ). MINNAAR (J. C.). arcliitect I)ij de Nationale Maatscbappij van de Belgis< lie Spoorwegen ; te Gent. Vaderlandslraat 4 (25-VII 1938). DESMET (A.), ing'enieur-arcliitect, professor emerilus aan de Rijksuniversiteil te Gent. onder\ oorzitter Klasse Sclione Kunsten der Koninklijke Vlaamse Academie van België ; le Gent. Holdael 36 ( ). VANDENBOGAERT (G.). pro\ inciaal arcliitect. directeur van de Provinciale Technisclie Dienst der Gebouwen ; te Gent. Guido Gezellestraat 5 ( ). HEBBEI.YNCK (J.). architect : le Gent. X'rijheid slaan 1 ( ). VAN S EVE R EX (G.), doctor in de wijsbegeerte en letteren en doctor in de rechten ; te Mariakerke. Brugse steenweg 387 (l4-\ 1055). BONI INCK (C>.). arcliitect. directeur van de Koninklijke Academie voor Sclione Kunsten van Gent ; te Gent. loze f PI ateaus Iraal 45 (I4-V-1055). WARIE (R.). arcliitect ; le Genl. Korlrijkse sleenweg 4 12 ( ). XLV

42 LANDSCHAPPEN Loden : \ ERBAERE (I I.). kunstschilder, leraar aan de Sledelijlce I echnische School van Genl : le Welleren. Koningin Aslridlaan 27 (-1 A'-1048). NOWE (H ). doctor in de vvijsbegeerte en Ietteren. ere-arcliivaris der stad Genl en ere-conservator van de Oudheidkundige Musea en Monumenten van Gent ; le C lent. Kl ijgslaan 1 (4 V-1948). d'hanens (G.). ad\okaat, bestendig afgevaardigde van de Provincieraad ; le Sint-Niklaas- W aiis. Slaliestraat 74 (10 \ 1010). VERHELS I (C'.-E.). advokaat. scliepen van Schone Kunsten der stad Gent : le Gent, Karel de Kerchovelaan 85 (19-IV-I949). VAN DE W'AELE (A ). arcliitect. doctor in de kunstgeschiedenis en oudheidkunde. conservator van het Mus. uni voor Sierkunslen en der Historische Monumenten van Genl : te Genl, lan Breydelstraat 7 (0A III-1051). de BREYNE (J ). nijveraar. voorzitter van de ( ornmissie van de Monumenten en Stadzicl ilen Min C >ent : I»' Gent. I.imburgslraat 36 (0-\ ). RAEPSAEI (I..). kunslseliilder : le Oudenaarde. Pacambaroplein 5 (I4-V-1955). EEC Kl l( )l I (P.). arcliitect, conservator van bel Muséum voor Schone Kunsten van Genl ; le Cent, I.ousbergskaai 48 (l t-\ -1055). XLVI

43 W'EST-VLAANOKRHN \'oorzillor : <lc ( louverneur der provint if. Secrptaris : VERHAEGEN (I..). kabinetscbef van de lieer Gouverneur; le Assebroek. Prins Alexanderstraat 4ô (Brugge 3). MONUMENTEN Loden : VERBEKE (.).), ingenieur-arcliitect, ere-direrteur van de provinciale teclinisclie dienst der gebouwen : le Brugge. Noordzandstraal 61 (30-X ). de BEI HUNE (Baron J.). licentiaal in de liistoriscbe wetenscnappen, licenliaal in oudbeidkunde en kunstgescbiedenis ; Kasteel le Marke-bij-Kortrijk. Kasleeldreef 10 (2-V-1032). FON1EYNE (J.), ere-direcleur van de Academie voor Schone Kunsten van Brugge, conservator van het Muséum van Kunslnijverheid van Brugge ; le Brugge. Coupure 1 4 B (25-VII-1938). ENGEISH (E. H.), archivaris van het Bisdom Brugge ; le Brugge, Witte I.eer touwersstraat 45 ( "). VAN ELSLANDE (K.), ere-arrondiss(>mentscommissaris, archilect, kunslseliilder : te \ eurne, Sasstraat 9 ( ). DESCHREVEL (A.), onderpastoor : le Ingooigem, Stijn Streuvelsstraat I 1 ( ). VIERIN (J.). arcliitect : te Korlrijk, Doorniksteenweg 212 (l ). PAUWELS (P.A.), arcliitect. Iicenliaal in de kunstgescbiedenis en oudheidkunde : l<- Korlrijk, Beverlaai 49 ( 10 XII 1040). JANSSENS de BISTHOVEN (A.), doclor in de kunstgescbiedenis en de oudbeidkunde. directeur voor Kunsl en Cultuur der slad Brugge ; le Brugge. Si. loris straal 10 ( ). DEVEIEGHER (I..). doctor in de kunslgeschiedenis en de oudbeidkunde; le Brugge. Hoornstraal 5 ( ). XEVII

44 LAN D SCI IA PPEN Leden : van OUTRYVE d'ydewai.le (Ridder ).): le l.oppem. «Yalkenbosch». Torhoutsteenweg 174 A ( ). BO'ITE (A.). doctor in de recliten. arrondissementscommissaris voor Brugge en OosU ncle ; le Sint-K mis. «Berkenhove». hij Doornhul (l ). I EEGENHOEK (C.). kunstscliilder ; le Brugge. Beenliouwerstraat 09 (l-l 1949). DE VAERE (A.), kunslscliilder ; le Dam me. Zuidvaarldijk i ( ). DEIA'OYE (A.), advokaat ; te Korlrijk. Toekomslstraat 1 (l-l-1949). BRAET (M.). voorzitter van het «Landelijk X'erhond der Middelgrole en Kleine Maalderij» : le St.-Andries. Gistelsteenweg 312 ( 1 I-VI-1932). DE CrRAEN I". (J. I.). leraar. kunslscliilder en decorateur : te De Panne. I hiriarpad 3 A ( ). XIA III

45 I UC DEVI IEGHER Aspirant N.F.iï.O. KERKELIJKE ROMAANSE BOUWKUNST IN I R ANS - VI AANDER EN

46 INLKIDING In deze studie behandelen we de romaanse kerkelijke bouwkunst uit de streek tussen de I.eie, de Aa, de Noordzee en de Belgisch I ranse grens ('). t.t.z. de arrondissementen Duinkerke en Hazebroek van het l'ranse «Département du Nord» en de gemeente Cl airmarais uit «Pas-de-Calais». De benaniing «Frans-Vlaanderen» is in zoverre onjuisl dat dit gewest lot aan de verovering door I.odewijk XIV en liel deliniliel vastleggen van de Xuid-Nederlandse l'ranse grens door het verdrag van Utrecht (171 3) altijd behoord lieeft tôt het Nederlandssprekend gedeelte van VI aanderen. Het liistorisch l'rans- ol W aals- VI aan deren, grosso-modo het gebied van Rijsel en Douai omvattend, ligt len zuiden van de I eie (""). Beide gebieden sanien noemen de l'ransen «la l'iandre française», orndat ze nu tôt Frankrijk behoren ; de \ lamingen daarentegen bedoelen in liel algenieen mel «I ransa laanderen» de streek lusen I.eie en Aa. W ij houaen uns hier dan 00k aan die benaniing. I )it oorspronkelijfe Nederlandstalig gebied is nu sterk verfranst ; in de Middeleeuwen was de toestand echter niet zo. Na de C «ermaanse invallen schijnt een ruim overgangsgebied tussen het Germaans en Romaans taalgebied bestaan te hebbeii. zonder dat een duidelijke grens te trekken viel : in de VIII' eeuw volgde de taalgrens een lijn, die ongeveer van Montreuil naar Rijsel liep. De verlransing werd sterk vanal de Iweede lie Ht der XIT eeuw, loen Boulogne en het gebied van l"anquembergues (Falcanberga) geromaniseerd werden. De taalgrens strekte zich omstreeks i 200 uit van benoorden Boulogne tôt Aire. 13e verlransing gescliiedde klaarblijkelijk sneller langs cle westkust, die trou wens het \ erst van de kern van het Graafschap gelegen w as ; 00k de veroveringen van koning Hlips-August zijn hier le vermelden ('*). Met (1) I ussen Leie en Aa bestond de Vlaamse grens uit een verdedigingsstelling, cîie zicli ongeveer tussen ST.-Omaars en Aire bevond. Op DE kaart van KasselambacKt (SANDERUS, Flandria llluslrata. II, 1)1/, g, Keulen, 1644) wordt ze aangeduid met Den nieun'erulyc teqen de Franschen. (j.) Met werd in 1512, als gevolg van Ket verdrag van AtKis-sur-Orge (1305) aan Frankrijk algestaan : in cle loop vân de XIV e eeuw kvvani liet, ten gevolge van linwclijken. terug aan Vlaanderen. I let deelde Ket I o t der overige Nederlandse gevvesten tôt aan de verovering door Lodewijk XIV. knkele belangwekkende gegevens over de taaltoestand in die lijd vinden \\e in liel «Willelmi C lironiron Andrensis» en de 1 «Lamberti Ardensis Kistoria comitum (..iliisnensinin», beide in M(». SS., XXIV.

47 KONINKI.1 IKK COMMISSIK VOOR MONI MKNTKN EN I WDSCIIAPPI \ gebied langs de An (Audruicq - Ouderwijk, St.-Omaars) schijnt tôt in de XVII' eeuw overwegend Nederlands gevveest te zijn ( 4 ) ; het is ten andere nog maar een halve eeuw geleden dat enkele dorpen langs de Aa en twee wijken van St.-Omaars (I iezel en Hoogbrug) verfranst werden. Alhoewel het brans in Frans-Vlaanderen nu sinds ongeveer 250 jaar de olliciële taal is, wordt het West-Vlaams dialekt nog veel gebruilt in het dagelijks verkeer, bijzonderlijk door de landelijke bevolking ( '). We kunnen niet vergeten dat dit gebied aktief tôt de Ned erlandse kultuur sfeer behoord heeft : de dichter M. De Swaen ( ), de historiens J. De Meyer (f 1322) en, op een ander terrein, de talrijke ouc le VI aanise volksliederen, door E. de Coussemaker in de vorige eeuw opgetekend. zijn er evenveel bewijzen van. brans-vlaanderen beslaat uit het houtland, een boomrijke streek die zuidwaarts naar de I.eie afdaalt, en de kustvlakte. die uitloopt op de Noordzee : in de kuststreek, nu door waterlopen doorsneden, kwamen eertijds veel moerassen voor, zoals ook blijkt uit enkele toponiemen : Broekkerke, Broekburg, Kapellebroek, St.-Pietersbroek. Benevens de Groenberg te St.-Winoksbergen, zijn er een reeks lieu velen, die de voortzetting vormen van de hoogten uit het zuiden van Oost- en West-VIaanderen : ze doorsnijden het land van oost naar west. Voorbij de Cats- en de Recolettenberg ligt Kassel. reeds van oudsher een belangrijk strategisch punt vvaar lal rijke Romeinse wegen samenkwamen ('). De «VI aamse bergen» eindigen met de Watenberg, die door de Aa van de Artesische heuvelen gescheiden wordt. In de VI" eeuw hadden Sint Vaast, eerste bisschop van Atrechi. de H. Eleutherius, eerste bisschop van Doornik, en hun opvolgers zich nog niet ingelaten met het afgelegen gebied tussen IJz.er en Canche, het latere bisdom I erwaan. Nochtans h ad Sint Victrix, bisschop van Rouen, zich omstreeks.400 om de Morini. «extremi hominum», bekommerd, maar eventuele resultaten in zijn bekeringswerk werden tenietgedaan door de Germaanse invallen ('). Zo begon Audomarus, bisschop van I erwaan, zijn arbeid in een ongekerstende streek. Rond het midden der ( l) W'c* (iittikrn van liarte Dr. M. ( I\ssrlinn voor «le \vetens( happelijke gegevens over de taalgrens, (lie nij ons meedcelde ; \Nr durven de hoop nitsprekftn dat liij cens een definitieve studie zal maken over de evolulïe van die «rens in dil gebied. (5) Lange lijd blcef on/r taal in err in do sdiolen, in <!«rivierijkcrskainers en op de preekstoel, waar Iicl pas volledig vcrdweon in IQ.JO. loen vlurhtclingcn nil aile streken de Vlaanise dor )en overstroomden. Over do taaltoestand in F rans-vlaandrren vers< heen pas een uilstekende studie van Prof. Dr. W. PEE. Andernalve eeuw taalgrensversrhuiving en taaltoestand in l'rans-vlaanderen. Leuven, 10^7. (clr. ook Biekorf, LIX (U;58), blz ) (o) Op Sanderus reeds vermelde kaart van Kasselainharht v«ttrekken van ait Kassel /es wegen aangeduid met steenstrate». (7) II. VAN WERVFKE. Het bisdom Terwaan.. W/. 1 2", : K. NI MOKI.M. Histoire de l'eglise en Bel gique, I. Iil/ l6

48 1)1 KERKKI IIKI ROMAANSI hol W'KI NSI l\ I KANS VLAANUERliN VII eeuw kvvamen drie landgenolen van hem in de streek aan Ç) : Mommolinus, Bertinus en Ebertramnus sticbtten eerst een kloostertje op de [>laats van het hnidige St.-Momelin, maar vestigden zich in 64c) in hel domein Sithiu, h un door Adroaldus gescbonken (!l ). Dit w as het l>egin van de beroemde St.-Bertijnsabdij te St.-Omaars. Op het einde der VII' eeuw stichtten Sint W inoc en gezellen een klooster te Wornihout : in latere eeuvven ontstonden abdijen te St.W inoksbergen. Broekl W aten, Cl airmarais e.a.. evenals liet St.-Pielerskapittel te Kassel ('"). * * We mogen zeggen dat elke gemeente één of meer romaanse kerken gehad heeft, in de oudste parochies zal ook een voorromaanse kerk gestaan lie bb< i ii. Geen enkel bedehuis uit die tijden bleef in zijn geheel bewaard : ze zijn volledig verdwenen of werden gedeeltelijk herbouwd. De romaanse Iragmenten die overblijven, dateren praktisch aile uit de XII eeuw. Soins volstaan ze om het algemeen plan van de verdwenen kerk te kunnen bepalen ; soins ook moeten we ons tevreden stellen met overblijlselen die, belangrijk 0 ) zirhzelf. ons weinig over het algemeen ui tzicht leren. Ond er plak- en schilderwerk zitten zekerlijk nog Iragmenten verborgen die, ter gelegenheid van slopingen of verbouw ingsw erken. te voorschijn kunnen komen. Opgravingen zouden ons natuurlijk veel inliclitingen kunnen bezorgen, bijzonderlijk over het geleidelijk groeien van het grondplan. In deze studie behandelen we 57 kerken waarvan, in meerdere ol mindere mate, romaanse Iragmenten bekend zijn. In het eerste hoofdstuk worden bepaalde arrhitektonische onderdelen behandeld : vergelijkingen met gelijkaardige elementen in de omliggende gebieden. bijzonderlijk in het overige deel van \ laanderen, zoeken de verwantschap op. In een volgend hoofdstuk wordt de evolutie van de romaanse kerkelijke bouvv kunsl geschetst, ook in verband met de algemene ont wi kkel 111g van de architekluur in die lijd. Een repertorium geeft. in alfabetische orde, van elk der 37 kerken de beschrijving der romaanse fragmenten. De biblio grafie. een lijsl der albeeldingen. alsmede een register van aile geciteerde (S) Volgens de Vil»» Audomari «(M(i. Scr. rer, nier.. V) zijn ze alkomstig uil «Conslanlinense regione. kerken wal volgens be een re< enle sliwlie van paler D. Slracke loch liel gebied van Konslanz zou Iieduiden (Over tle Vita Audoinari. si ( (il c in Oris yecstelijk erf, XXXII (1958), 1)1/ ). (()) M. C'VSSFIING, A. KOCII, 13iploinala belgira, blz. ')-;. (10) I rans-vlaanderen. n lot onze in 155O studie. bel bisdoni We Ferwaan willen gelegen, er \verd ook daama op verdeeld wij zen onder dat de nieuw aile VI aamse opgerit ble plaatsnamen bisdommen leper uil en Sl.-Omaars Frans-Vlaanderen : van 1802 maakte volgens bel deel de uil van moderne bel bisdoni Atrecbl. nier loi bel 1913 in bel nieuvv bisdoni Rijsel opgenomen werd. Icindse spelling geschreven zijn.

49 KONINKLIJKE: COMMISSIE VOOR MONIMEMïN I \ LANDSCI IAPPEN Verschillende malen zijn we overal 1er plaats geweest : per liets reden we van kerk tôt kerk om de rornaanse overblijfselen op le sporen, in plan le brengen en te lot ograferen. In de Archives départementales du Nord, te Rijsel, konden we, dank zij de welw illendheid van de lieer archivaris P. Piétresson de Saint-Aubin, de dokumentatie van de ( ommission Hislori<)ue du Nord nazien, waarbij we enkele arbeeldingen van verdwenen kerken aantroffen. In liel arcbief van liet bisdom mise I liel Mgr. E. Lot thé ons inzage nemen van de «Monographies paroissiales», die - IQOO opgesteld werden. Bij de lieer J. De X.iller konden we een grote verzameling tekeningen inkijken. die zijn vader omstreeks 1860 voor het ( omité flamand de France vervaardigde. M eer dan honderd jaar geleden reeds, boeiden de oude I rans- Vlaamse kerken de plaatselijke historici en oudheidkundigen(""). Het artikel van I".. de Coussemaker over de abdij van Broekburg en enkele kerken nil het Duinkerkse. bevat nog altijd gegevens die voor ons van belang zijn ("). I.. De Baecker srhreel een uitvoerig werk over c le M iddeleeuwse kerken in Frans-Vlaanderen ('") ; nitgebreid verscheen die studie 00k in een later werk van zijn hand (' '). In deze oudste studies zijn de beschrij- \ ingen niet a Itijd zeer sekuur, terwijl in de datering een le hoge ouderdom wordt voorgestaan ("). In de laatste jaren van de XIX' eeuw schonken zowel C. Pnlarl als Mgr. Dehaisnes aandarht aan Frans-Vlaanderen, de eerste in zijn werk over de rornaanse en vroeggotische kerken in Pikardië ('''), île Iweede in zijn inventaris ("'). \ erscheidene rornaanse kerken werden door R. Rodière met enkele aantekeningen bedacht ( '). In de «Gescbiedenis van de Vlaamsche kunst» heeft S. Leurs 00k enige Frans-VIaamse rornaanse kerken besproken ( 1S ). In 1940 verscheen van (loa) Te Parijs Week mrn minder brlangstellinp te liel>l>cn voor de nionumenten uit de prensstrcck. In een offirieel verslafi uit 1831, sriireel I.. Vitel.,ï,> eersle inspekleur-ceneraal (1er nistorist lie monumenten :. Quant au Pas-de-Calais ri au Nord, non seulement il n y est pas question de monuments de transition. maix ceux du XI11 siècle y sont tout a lait inconnus : à peine ça et là quelques ruines,lu XIV et pas un seu I édifice entier dont la construction remonte au delà de 1500 ou tout au plus de M5 0 - Généralement parlant un édifice de cent cinquante ans est, dans ce pays, une sorte de rareté.» (V. HÉLIOT, Les églises... blz. -,7.) (il) Sur l'ancienne abbaye de Bouibourg et sur quelques églises de I arrondissement de Dunkerque, in Util, do la (mn, hist. du Dôp. du Nord. II. 1844, blz (! 2) Eglises du Moyen Age dans les villages flamands du Nord de la France, in An. do la $0c. d Em, X. 1848, blz I n de overdnik uit dat jaar staan de titels der hoofdstukken op afzonderlijke bladen. zodat het artikel tôt 152 blz. aangroeit. (13) Les Flamands de France. Etudes sur leur langue, leur littérature et leurs monuments (blz ). Gent (l-l) Y.o dateert De Baecker de kerken van Bissezele, Gijvelde. Zegerskapel en Volkerinkbove uit de IX e X e eeuw. (15) Monuments religieux de l'architecture romane el de transition dans la région picarde. Parijs, Amiens, (16) Le Nord monumental et artistique. Rijsel (17) Notes archéologiques sur quelques églises de la Flandre Maritime, in B ni. do la Soc. d'études do la prov. do Cambrai, XXXVI, 1936, blz (18) In net noofdstuk * De Fransck-Normandische rornaanse be architectuur in bet graafsebap Vlaanderen > (blz. 6Q-87). Antwerpen 11035]- l8

50 1)1 KLRKLLIIKL ROMAANSI-: BOl W'kl NSI l\ l-'rans VLAANDKRLN de liand van Mgr. E. I.otthé de gedokumenleerde en rijk geïllustreerde studie over de kerken in dit gebied (''). L.nkele jaren geleden scbreven we ze!! een eerste. voorlopig artikel over de romaanse kerken in I rans- Vlaanderen (""). Aan enkele kerken werd een al/.onderlijk artikel gewijd : ze worden vermeld waar we liun gegevens benuttigen ("'). I )e romaanse kerken in brans-vlaanderen staan niet los van het omliggende gebied : ze hangen nauw samen met de bouwkunst uil de nevengebieden, in de eerste plaats met de andere delen van Vlaanderen. In West-Vlaanderen werd de romaanse bouwkunst goed bestudeerd door M. English ("") en. uitgebreider, door Broeder l'irmin ("''). Voor Oost- Vlaanderen liggen de gegevens nog verspreid ; de streek van Rijsel werd door Mgr. Lotthé onderzoc.ht (~ 4 ). Henegottwen w erd behandeld door P. Rolland ("") en S. Brigode ("'') ; over Pas-de-Calais schreef P. Héliot een uitvoerig werk ("'). (il)) Les églises de l.i Flandre française au nord de la Lvs. Rijsel, m (o (iweede uitgave in 194-5). (in) Overzi.ht van de romaanse kerkelijke bouwkunst in Diets Irans-Vlaanderen, in Belg. 1 ijils. Oliclh en Kunslg.. XXII. io->), I>lz. loq 208. (il) We mogen niet nalaten lii<*r een artikel van I. de Coussem;.ker aan le halen : Réparations ries églises clans la Flandre maritime après les troubles religieux du XVI' si.'-, le, in An. 1I11 ( *om. II. de f ranco. XVII Mz (22) Roinaansehe Bomvkunst in Wcstvlaanderen. Brugge, (23) De Roniaansche kcrkelijke bouwkunst in West-Vlaanderen. (lent, (24) Les églises do la Flandre française. Territoire de l'antienne ebâtellcnie de Lille. Rijsel. 1Q42. (23) L\ ROLLAND, S. LEURS, De paroebiekerken van Doornik. Anlwerpen. 1Q3^. (26) L architecture religieuse dans le sud-ouest de la Belgique, in Uni. van de Kon. C ont. voor Mon. en Landschappen, I, (blz : Des origines à la fin de I époque romane). (27) Les églises du Moyen Age dans le Pas-de-Calais. 2 delen. Atrecht, 1951, «953. l9

51 I KI NMEkKEN VAN DE KERKEI.IJKE ROMAANSE BOUWKUNST IN FRANS-VPAANDEREN EN HAAR VER W ANTSCH AP Mil HET OMI IGGENDF. 1. ORIËNTATIE EN LIGGING. Aile hier besprokan keiken uit Frans-Vlaancleren /.ijn oostwaarts gericht. maar nauwkeurig is cle oriëntatie niet in acht genomen. 13e parochiekerken liggen over I algemeen in hel bew oningscentrum en zijn omgeven door het kerkhol : zo vormt de kerk een schakel tussen het leven en de dood. Ahdijen zochten graag de afzondering op ; te St. W inoksbergen nochtans huisden de Benediktijnen naast de stad. In de loo > der tijd en werden de slraten dikwijls opgehoo gd. zodat de kerkvloer lager kwam te liggen dan het wegpeil : om de kerk tegen vochtigheid en water te beschutten. werd de vloer dan mede verhoogd. Daaraan is het te wijten dat men er toe moest overgaan de westingang le Killem en te Ochtezele te verhogen. 2. MATERIAAI. EN WERKWIJZE. Voor Frans-Vlaanderen bezitten we geen inlichtingen over houten kerken : toc h rnogen we aannemen dat tal rijke voorromaanse, en wellichl nog enkele rornaanse kerkjes, met dit materiaal gebouvvd w aren Vanal de XI XII eeuw was steen hel gewoon bouw materiaal : misschien maa kte 11 lorens op die regel vvel eens een uitzondering, hetzij men een houten klokkenverdieping ol een vrijstaand klokkenhuis maakte. De Frans-Vlaamse ondergrond is niet zeer rijk aan bonw materiaal. Op de heuvelrij Ronse-Ieper-Westouter-Kasse IW aten wordt donker bruine ijzen-teen (limonietzandsteen) gevonden. die onlstaal door aanrij king van ijzerhydroxyde in een losse zandmassa ("'). In hel oostelijk, aan (28) In Vlaanderen : St. l'ielers le Oudenburg, Roksem (oppraving io"h). de kerk «in parrorliin S.mrli Bertini in territorio I urnensi», (MG. SS. \, blz. -pi) is voorzeker Slcenkerke, le Vcurnc gesi lueerd door il. VA.N WIK VI K!, Over kerkbouw vôôr tic- XIIT cernv, I.'I /. 346). Voor nndere lioolen kerkjes in Belgie : /Ir I. MEIÏTENS, Oudlieidlcundig onderzoek vfin de St.-Martinuskerk le Genk. blz (29) M GUUNCK, Oude natuurlijkc bouwmaterialen, blz

52 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN \Yest-\ laandereri grenzend gedeelte van FransA laanderen ( ") wordt ij/.ersteen als bouwmaleriaal voor romaanse kerken gebrtti kt( : "). Het een barde, moeilijk te bewerken steen. die meestal als breuksteen aangevvend wordt ; tocb kan men er ook een regelmatiger metselverband mee bekonien. Hoeken worden dikwijls met grotere stenen gebouwd. In enkele gevelblindnissen zijn de zuiltjes van ijzersteen (Killem, Kw aadiel>er en w aarschijnlijk Stegers). Heel ver van de vindplaatsen, wordt de ijzersteen niet vervoerd. In liet gebied aan Leie en A a palend, gebruikte men zacbte Artesische kalksteen (''"), die beter te bew erken en niet le ver te vervoeren was ( 3A ). AFB. 1. Killem, westgevel. De ingang is verhoogd, zoals te zien is aan (le flankeerzuiltjes. ("îo) Ook in het aangrenzend gedeelte van West-Vlaanderen overlieersl liet gebruik van ijzersteen in de romaanse kerkbouw. (BK. FrRMfN, o.r., blz ). (51) Bavinkliove. Belle, Bissezele, Borre, Broekburg, Gijvelde, Hondegem (?), Kassel, Killem, Kwaadieper, Ledringem. Linde, Noordpene, Oebtezele, Okselare. Oostkapel, Pitgani, St.-Winoksbergen, Stapel. Stegers, Stene, lerdegem, Wenmarskapel, /egerskapel. /erkel, /ermezele, /uidpene. ( >2) Voor net gehruik in Artesie, Pontbieu en de streek van Boulogne : zie HEUOT, O.C., blz..(f) : ook in grote kerken verkoos men die steen (abdijkerk van St. Bertijns. Lillers). (3) Armboutskapel, Belle. Bissezele, Borre. Broekburg, Haverskerke, Hondegem. Kapellebroek, l.inde, Merkegem, Pitgani. Ruischeure, Volkerinkbove, Wulverdinge, /egerskapel, Zerkel, /.uidpene. 1 2

53 1)1 kl RM I IIKI ROMAANSE BOl WKl NSI IN I R \\S VI WNDI.RI.N Kalksleen, gekapl in blokken van ongeveer 20 cm dik. geelt een regelmatig en ellen parement : er is geen bijzondere zorg vereist voor liel maken der lioeken. Iietgeen met ijzersteen wel liet geval is. I )e grens tussen de gebieden waar ijzer- en kalksleen gebruikt wordl. valt niet nauwkeurig le trekken. le Bissezele, Borre, I.inde en Pitgam is enkel liet bovengedeelte der torens van kalksleen. waarschi jnlijk wegens liel mooier uitziclit : ook in andere kerken komen de Iwee materialen samen voor : Belle. I M'oekburg. Hondegem (?), Zegerskape I. Zerkel, Xnidpene. I)oorni kse kalksleen ("') vond enkel toepassing bij de llankeerzuiltjes van de portalen te Belle en te Broekburg. I n VI aanderen liebben de oudste middeleeuvvse bcikstenen, die vanal ongeveer 1200 voorkomen ( '). een ander formant dan de Romeinse tegels die soms in de voorromaanse en rornaanse bouvvluinst als deko- AFB. 2. Kassel, O. L. V. Détail van de koorgevel. In de vier bovenste rijen wisselen tegels en ijzersteen af ; de twee overige lagen bestaan haast uitsluitend uit ijzersteen. ("i j) In hel overig gedeelle van Vlaanderen, wordl in hel gebied van Sehelde en Leie Doornikse steeti gebruikt voor bel opgaand muurwerk, o.m, te Alsnee, Anzegem, Assenede, Deerlijk, Fine, («enl, I larelbeke, Nevele, Petegeni (Deinze), St.-Denijs, Virhte, Waarmaarde, Xwijndrecht ; dit was naluurlijk ook het geval le Doomik zelf. Architektonisrhe onderdelen kenden een mimer verspreiding : we trelfen ze zowel aan in de Brugse omgeving als in de katedralen van Atrechl, Sl.-Omaàrs en 1 erwaan. (",")) cfr. L. Di VLIKC.HER, De vroegsle gebouwen van baksteen in Vlaanderen, in H.K.N.O.B., westelijk Vlaanderen wordl vanal de XIII e eeuw hel tekort aan natuursteen doelmalig verholpen door de baksteen, die het belangrijkste bouw materiaal wordl. In Frans-Vlaanderen, dat dichter bij Artesië ligt en zodoende gemakkelijker natuursteen kon betrekken, bleel de natuursteen in de XIII 1 ' eeuw nog vo.iop in gebruik. (Broekburg, St.-Joris-o.p-de-Aa, Kapellebroek).

54 KOMNKLIJKL COMMISSIK VOOR MOMMIMI N I \ LANDSCHAPPKN raliel elemenl aangewend worden ("'). le Kassel zijn de legels rm lang en 30-4,5 cm dik ; te Wemaarskapel meten ze 27-28,5x24x5.5 cm (''). De vermelding van bolcuinus (X* eeuw) betreffende bet kerkje te St.-Momel in, wijst er op dat «lateres» toen niet onbekend waren. Naast bet gewoon metselverband, beter gelaagd bij kalk- dan bij ijzersteen, blijlt bet keper- ol visgraatverband (opus spicatum) le ver melden te I.inde (ijzersteen), Kassel (ijzersteen. tegels afwisselend met ijzersteen) en St.-Winoksbergen (baksteen) (!s ). De boeken van muren en recbtstanden zijn gemetseld met regelmatige grote stenen ; voor cle bogen koos men lange, meestal platte stenen uit. die aan de toren te I erdegem wigvormig zijn. I)e dikte der muren schommelt tussen QO en 120 cm : uitzonderlijk zijn de vieringspijlers te St.-W inoksbergen 140 cm dik. De mortel is samengesteld uit kalk en zand. Alboewel er geen tastbare overblijfselen bewaard zijn. mogen we aannemen dat bet romaans kerkinterieur in Frans-Vlaanderen, zoals in de resl van liet graafscnap, bepleisterd en soms bescliilderd was. blet bouwen van een stenen kerk moet in bet XIr eeuw se Vlaanderen nog veel moeite gekost bebben, lemeer dat de meeste landelijke woonbuizen nog van bout ol vakw erk waren. Daaruit volgt dat men geoefende metselaars niet ter plaats kon vinden. Vanwaar waren ze afkomstig? W erden ze afzonderlijk aangeworven ol verplaatste een bouw loods zicli in baar gelieel? \\ ie waren cle arcbitekten? Ook liet vervoer der stenen was niet zo eenvoudig wegens de 1 loestand der wegen en cle primitieve vervoermiddelen ; daarom waren de waterwegen van groot belang. Het vervoer zal een grote roi gespeeld bebben in liet bepalen van de kostprijs van een kerk. De XI' eeuwse mirakelverbalen over de St. Pieterskerk ( ) le Oudenburg verschaffen ons enkele inlicbtingen over kerkbouw, die in algemene lijnen mogen gelden voor gans VI aanderen. In de verbalen zien we een metselaar met zijn lielper aan liet werk ; we zien timmerlieden die, volgens vooral vastges telde I onen vverktuigen klaar maken, (>6) In hoever die legels nie! (ni : niet allé) nieer Romeins zijn, maar dateren uit (le vroege Middeleeuw en. nmet hier in het midden blijven. Verspreide gegevens schiji ion Iirt hestaan van vroegniiddeleeuwse baksteen niet uit te sluiten. <"Ï7) Aan de abdijkerk van Mesen was baksteen van '/) x y x 5,2 cm verwerkt. (BETHIJNI-.. I.glise de Mes sines, blz. 20. ). In Waals-Vlaanderen zijn Romeinse tegels \erwerkt iu de kerken vim Carnin. Mérignies. Mons-en Révèle, Monehaux. (Il,,11. Com. hl.il. Nord. XXVI, ujo). blz. I l.onni. Les églises. Territoire., de Lille, blz. 17.) "IS) Andere voorbeelden van visgraalverband in Vluantleren : St-Donaas te Bnigge QOO). St. Baafs alxlij te Gent, Harelbeke (XII' eeuw). Nederename, Oostkerke (± 1100), Passendale (XII' eeuw). Roksem.

55 DE KERKELIJKE ROMAANSE BOIAVKI INS'E L\ I RANS VLAANDEREN een geestelijke werkt mee aan liet vlechten van een afsluiting. Het is opvallend Iioe gans de bevolking begaan is met hel lot van de kerk ("'). i. CiRONDPLAN EN OPSTAND. Het eenvoudig grondplan, hestaande uit een beuk en een klein. meestal rechthoekig koor, wordt in gans West-Enropa aangetrollen, en dit reeds in de voorkarolingische bouwkunst : de oorsprong is onbe- (",()) L. DI VUF.C.HF.R, Olldlieidkundig onderzoek van de Sinl Rieterskerk te Oudenburg, in /fond. Soc. il l'.nnil.. XCV, Over de entousiaste medeuerking van de bevolking lit bien ons ook andere bronnen uilvoerig in, zo de Gestu abbotum I rutlonvnsium over de bouw van de a bdiikerk le Si. ] ruiden in de tweede lient der XI e eeuw : * Videre erat inirabile el relatu eril inc redibile, de quant longe quanta hominum multitudo quantoque studio el laetit ia lapides, < al< em. sabuluin. ligna a< quaecumque operi eranl necessaria, no< te ac die, plaustris el curribus gratis propriisque expensis non iessarent advebere.» (MO. SS., X. blz. 234).

56 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MON! MENJEN EN LANDSCIlAI'PEN kend ("'). I e Wulverdinge bouwde men boogstwaarschijnlijk zulk kerkje. vvaarvan en kel de g'evel overgebleven is ; misscbien beboorde ook Okse- Iare lot dit type (auj. a) ( 4 '). I e Ochtezele en te Wemaarskapel tekenl liet plan een driebeukige AFB. 5. Ochtezele. seliematisch grondplan. De bestaamle romaanse fragmenten zijn in 't zwart weergegeven. (.(o) I'. C ilazi MA. Vomi en oorsprong van cle rechtgesloten /a.ilkerk, in l J ul)licalions... Limbourg, LXXXV. 1949, blz W. liocc KKLMANN. Grundforinen in triïhkarolingischen Kirchenbau des ôstlkhen Frankenreiches, Wtillrul l\ichurdz juhrbiich. XVI11. i956, blz. 51-3G. (.ji) Naast enkele voorbeelden in Vlaanderen (Nederename en Vi< hte) zijn ze talrijk vertegenwoordigd in tirabant, Henegouwen, Liinburg l6

57 DE KERKELIJKE ROMAANSE BOUWKUNST IN ER ANS-VLAANDEREN kerk zonder kruisbeuk (afb. 4, b) ( 4 ~). De kerken te Oostkapel, Stene, Zuidpene en Zermezele behouden fragmenten van een driebeukige aanleg, zonder dat we kunnen nitniaken ol er oorspronkelijk een kruisbeuk en een toren bij hoorde ('"). De meeste rornaanse kerken uit F rans-vlaanderen hebben een kruisvormige plattegrond. bestaande uit een benedenkerk (één- of driebeukig), een uitspringend transept met middentoren en een koor ( 44 ). Dit schéma AFB. 6. Boire, schematiscli grondplan. De vorm van de koorsluiting is niet bekend. (42) Ettelgeni. Izenberge I (BR. EIRMIN. o.r., blz. 8-1, ), Snellegeni I (L. DF-VUEOHER, Oudbeidkundig onderzoek van tir St.-EIooiskerk, blz il). In de rornaanse Brabantse bouwkunst is de driebeukige transeptloze kerk, ntaar dan met een westtoren, Iwi type in ( le XI' en XII e eeuw. (n) Kerken die nu nog geen stenen toren hezitten. zijn waarst hijnlijk altijd l orenloos geweest. Als er een viering aanwezig is, kan liet to< h gebeuren dat de toren om één ol andere reden verdwenen is. I44) Het wordt nu algemeen aangenomen dat de kruiskerk met middent oren geen eigen vinding is van de w est Ivuropese vroege Middeleeuw en. maar dat liet -i nema ons bereikte van uit de Vroeg- Kristelijke bouwkunst van Klein-Azië, waar het ontstaan zou zijn uit het sanienvoegen van martyrium, absis en gemeens* hapszaal. Met W'esten voegde echter nieuwe bouwvormen toe, o.m. de kooromgang en de westbouw ; in andere gevallen vie! de vieringstoren wog. Oit wordt o.i. klaar aangetoond door S. GUYER, Grundlagen niittelalterlickcr abendlândischer Baukunst. die op blz besluit dat «...aile typisehen MerkmaJe der mittelalterlk hen Kreuzkin lie und dainit ûberhaupt die gan/e Struktur des mittelalterliehen Kir< henbnus... nie ht von.1er fruluiiittelallerlirben, sondern von der spatantik lriih< hristli< hen Kunst. und zwar vornehmlirh derjenigen Vorderasiens nit ht der byzantischen! geschaf len vvorden ist.» l17

58 KONINKI.IIKL COMMISSII VOOR MON! ML M I \ I \ L.W'DSCHAPPLX vertonen Armboutskapel, Bissezele, Borre. Haverskerke, Hondegem, Kapellebroek, Kwaadieper, I.inde, Pitgam, Ruiscbeure, Sint-Winoksbergen, Zegerskapel (afb. 4, c) (' ). Broekburg, O.L.V. te Kassel en Stegers badden een krnisvorniig grondplan. maar over bet bestaan van een vieringstoren, bebben we geen zekerbeid. I e Zerkel staat de toren tussen bet sel 1 i j j en bet Icoor. maar een kruisbeuk onlbreekt (afb. 4, d) ("') ; le Ledringem en te I erdegem is bet onzeker ol er een transept bestaan beeft. 13e besproken kerkjes bereiken geen grote boogte ; bij de meeste lag de zoldering op een lioogte die varieerde van 6 tôt ; te Kassel en te St. W inoksbergen werd dit ci j fer oversebreden. Bij de kruiskerken bevonden de daken zieb op gelijke lioogte ; we kunnen dit afl eiden uil de plaats die de toegfmgen tôt de zolders in de torenwanden innemen ; bij de transeptloze kerken l<an bel koordak lager gelegen bebl >en, zoals blijkt uil de lagere toegang toi de koorzolder te Zerkel. AFB. 7. Borre. doorsnede over de zuidelijke transeptarm. (45) In Vlaanderen werden zmvel grotere (St. Donaas te Brugge. St.AValburga te Veume, Harelbeke. Mesen) als kleinere kerken op een kruisvorniige plattegrond opgetrokkeo. Len eerste reeks Iteell een driebeukige benedenkerk : Anzegein, Line, I larelbeke, Heule (opgraving areb. J. Vierin uit Kortrijk). lebtegem, Uindegeni. Merendree. Rekkem (II. l'.uwh.s. Steekproeven, blz. 81 ). St. Baafs Vijve. Si. Denijs W'estrem. St.-Rijkers. Snellegem II. W'erken (M. VAN COPPKNOLLE, L. DEVLIECHF.K, Werken, blz. 650) en waars< liijnlijk Assenede. Bovekerke, Koolska nip, Oostkanip, Passendale. Weslouter. c.a. De éénbcukige kruiskerken type Borre vornien een tweede reeks : Daknani, Waarniaarde. Westvleleren (L. DKVLUGIIIW. De romaanse kerk. Hz ). Naast de vermelde artikels verwerkten \vc voor West-Vlaanderen de gegevens van M. Englisii en Br. Firmin. In Brabant en I ienegouvven, vvaar < le vierzijdige \\ e.sttoren regel is, bebben we 1101 litans kruiskerken met midden toren le Mousty. Broeebem, l kkel. Doornik (katedraal. St. Brire, St.-.laïques. St.-Pierre), Blaton en Aubeebies. In Artesië verinelden we maar de belangrijkc kerken te Lillers en te Ouarbetque en bet X' eeuws kerkje le La Bourse. (. 0) Te vergelijken met lzenberge II (BR. FIHMIN. o.e.. blz. 245-J46) vvaar de zijbeuken tôt aan de oostkunt van de toren doorlopen. 18

59 Dl Kl UKI I IIKI ROMAANSI BOl AYKI \SÏ IN I KANS VLAANDHRI N A. KOOR. De rornaanse koren waren niet erg groot, zo gebeurde liet dat ze bij een kerkuitbreiding liet eerst in aanmerking kwamen oni gesloopt en op groter schaal herbouwd te worden. \ an de vier ons bekende koorpartijen, zijn er drie met een vlakke oostrmuir algesloten, ni. Bissezele, Kassel en Zerkel ( 4T ). O ver de opstand van Bissezele zijn we niet ingelicht. 1 e Zerkel zijn de lioeken met zware steunberen versterkt ; in iedere koorvvand is een venster gebroken. I e Kassel bleel alleen de koorgevel staan, die voorzien is van twee rijen vensters en nissen (ail) ). AFB. 8. Ruischeure. koor. I Koto : (.'oui. Hist. Nord. Kijsel) De veelzijdige koorsluiting kent pas in de XII eeuw se laatromaanse bouw kunst een redelijke verspreiding, zells in de XIII eeuw zijn nog talrijke koren in Vlaanderen vlak algesloten. Het vijizijdig koor van Ruischeure staal nog dicht l)ij de hallronde absisvorm : niettegenstaande (47) Andere voorbeelden iri Vla&ridcren : Asper, Assenede. Fnglos, Fttelgem, abdijkerk le Ename (A. VAN DI W'ALII:, De areheologist be opgravingen, plan op blz. 294). St.-Baafsabdij le Gent (F. DE SMIOT, Opgravingen, blz. ^G), Merendree, Meseri, Nevele. Oostkerke (L. Dl vui cwil.h, Oudbeidkundig onderzoek van de St.-Kwinlenskerk, blz. 1 (.)()), Ondenburg en Roksem (opgravingen it)5() en 1057). Passendale, St. Marlens-I-atem, Torbout (G. MMRSSIMAN. BR. FIRMIN, De kerk van Iorbout, blz. 31), St.-Dcnijs -YVestreni, Snellegeni (L. DIM.II C.IIKR. Oudbeidkundig onderzoek, blz. Qô). /we\ egem. In Henegouwen vennelden we enkel Aul >echies. St.-Brice te Doornik, Hellebeeq, Papignies, Steenkerkque, St.-Vint ent le Zinnik en Wannebecq (S. BRIGODL:. O,«/., blz , 208, 222.). Voor Pas-de Calais : P, HI'IIOT, Les églises, blz In Brabanl is de lia If rond*.* absis meer in trek.

60 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MON! MENTI N EN LANDSCHAPPEN cle Itoge vensters geven cle steunberen aan lie! gebeel een beeld van geslotenbeid (' I «en nien in latere tijd de koorpartijen op ruimer scbaal berbouwae, verdwenen meteen cle kleine zijkoren, wier grondplan enkel door opgravingen zou kunnen aan bet licbl gebracht worden ( 4 ). B. KRI ISBEUK. Over de kruisbeuken zijn we niel te goed ingelicbt : meestal zijn de noordelijke en zuidelijke vieringsbogen, doorgangen in de vieringstorens, dakbellingen ol Iragmenten van de gevels, de enige aanduidingen van nun bestaan. I )e plattegrond der transeptarmen tekent een vierkant te Bissezele ; te Kapellebroek, Pitgam en Zegerskapel is de diepte groter dan de breedte. le Borre is de loestand omgekeerd. AFB. 9. Pitgam, toren en noordelijke transeplarm. ( 8) Het vroeggotisch vijfzijdig koor van Broekburg (begin XIII' eeuw) is nog in dezelfde geest opgeval (litige vensters en /.«are steunberen). In bet laatroniaans koor te Watlignies (W'aalsVlaanderen) zien we daarentegen kleine vensters en litbtere lieren ; dit type vindcn we in liet begin lier XIII' eeuw terug in bet verwante koor van St.-Joris-op-de-Aa. (40) In Oost en West-Vlaanderen gebeurde dit o ui. te Deinze, Harelbeke, Laruleijem. Oostkerke, Rekkem, Ronse, Torhout. l20

61 Dr: KERKEIJ.IKI-: ROMAANSI BOIAVKI NST IN LRANS VLAANDEREN In de noordgevels te Kapellebroek, Kwaadieper en Pitgam bevinden zicli ingangen ("") ; romaanse vensters zijn er niet meer, omdat, vroeg of Iaat. de gevel- en langsmuren van de kruisbeuk grotendeels fierbouvvd werden. Al de bekende gevels zijn door steunberen gescboord. I e Stegers werden de gevels versierd door een rij blindnissen, met keperboogjes afgedekt. W e kennen geen andere voorbeelden, wat nog niet wil beduiden dat de transeptgevels over bet algemeen geen versiering rijk waren ( ') ; geen enkele gevel is immers gaaf gebleven. C. BENEDENKERK. I )e benedenkerken zijn één- ol driebeukig ; in bet laatste geval zijn ze basilikaal opgetrokken. I let aantal traveeën bedraagt vijl of zes. In enkele kontroleerbare gevallen is cle middenbeuk tweemaal zo breed als de zijbeuk : de lengte der beneden kerk is gelijk aan drie- tôt viermaal de breedte van de middenbeuk. i 1 i i muur van de middenbeuk. tir is weinig te zeggen over de traveeïndeling bij éénbeukige kerken. In een driebeukige benedenkerk bestaat de middenbeuk uit twee geledingen : onderaan dragen cle pijlers de scheibogen, in liet bovengedeelte der langsmuren zit cle Iicbtverdieping. Het is zeer uitzonderlijk dat de zuidelijke bovenlicliten te Kapellebroek niet boven de scbeibogen, maar (50) Ingangen in de transeptgevels : Anzogem, Daknani. Mesen. W'erken. St.-Baafs-Vijve, Zwijndrecbt. (j 1 ) Als \oorbeelden uil liet ondiggende eiteren w 1 : Assenede, Landegeni, kollegîale le Nijvel (pignon Si Pierre).

62 KONINKI.I.IKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPF.N boven cle [>ijlers aangebracht werden ('"). Iti de andere gevallen komen de vensters boven de scbeibogen, zodat een zeker vertikalisme verkregen wordt. De lessenaarsdaken der zijbeuken reiken tôt aan de benedendorpels der bovenlicbten. AFB. 11. Zegerskapel. noordmuur van de middenbeuk. De noord- Iieuk werd gedeeltelijk afgebroken en de doorgangen gediclit. De bakstenen spitsbogen y.ijn jonger. AFB. 12. Volkerinkliove, travée in de middenbeuk. In de noordelijke bovenlichlniuiir te Kapellebroek. waar vensters en blindnissen afwisselen. overwegen liorizontale accenten : deze schikking vertoont vervvantscbap met Iwee Normandiscbe kerken : St.-M argue- (52) IN do XII E eeuvy vindt men dat uitzonderli jk sebema lerug te Si. Dcnijs-Westreiii 011 in Noord Frankrijk te Béthisy-St.-Martin. Orrouy, Pontpoint. Luc lieux (C. FNLART, Mon. religieux, blz. if), 138. afb. g6). Beauval (P. I II EIOT, Les églises. 1)1/. 8. ). Cliamplieu. Laflaux, Latilly (R. I )I LASTF.Y RIE. L ar< hitecture religieuse en France à I époque romane, blz. 538). l22

63 Dr: Kl KM l IIM ROMAANSI: BOl WKl NSI IN I RANS VLAANDEREN rite ("") en Manéglise (" 4 ), beide van i I 50. In deze twee voorbeelden is ecliler geen doorlopende afwisseling aanwezig : in elke travee staat één venster tussen twee blindnissen (""). Deze schikking, die te Kapellebroek voorzeker aan Normandiscbe invloed te wijten is, kan baar ont staan te danken hebben aan bet naar boven brengen van bet psendotriforiuni dat in de XII eeuw in talrijke kerken tussen scbeibogen en bovenlicbten aanwezig was ("''). Het scbijnt ons ecbter waarscbijnlijker dat liet scbema «vensters + blindnissen» beïnvloed werd door de schikking der Normandiscbe ol Anglo-Normandische binnenloopgangen 1er lioogle der bovenlicbten : deze gangen zijn dikwijls opengewerkt door drie openingen (twee, meestal kleine. doorbrekingen ombeen de opening vôôr liet venster) ( "). AFB. 13. Kapellebroek. tekening van de noordmuur van de middenbeuk 'buidige toeptand). De opstand van de benedenkerk wordt weergegeven in de gevelpartij. Over de gevels der zijbeuken \ ait weinig te zeggen : te Zei meze le, Ocblezele en Broekburg bleven de lioofd- en zijgevels gedeeltelijk bewaard, le Stene kennen we een fragment van de noord- en middenbeuk. Van cle nieeste gevels weten we dat ze door steunberen begrensd zijn (Bissezele, Broekburg, Ka pellebroek. Kw aadieper, Oc nlezele, Oksel are, W ulverdinge, Zei mezele, Zuidpene) ; in bet miclden van de gevel is een ingang voorzien. W e weten niet o f het. in de XII' eettwse besproken kerken, de gewoonte was een venster boven de ingang aan le brengen. (53) R. Dr LASTKYRH, I. architecture religieuse en l'ranre à I époque romane, alh. op h\z, 52"). Sprekend over Kaj»elleliroek, verwees S. Leurs reeds naar Si.Marguerite (o.<:., I. I>l/.. 82). V. RUPRICH-ROBKKT, L ar< liiteelure normande. II. pl. LXXI. M. ANFRAY. LAN liite» lure normande, 1)1/.. I8Q. (ÎL) Op liet einde der XII E eeuw staan in St.-Brice te Ooornik de Kovenli<liten tussen twee nissen. (5O) /.owel in Normandie (Sle Trinilé en St.-Nicolas te ( aen. Lessav, St.Martin de Boss< lier\ ille, St.-C»abriel, e.a.) als in Burgondië (Paray-leMonial, Autun, Beaune) en verder in de kaledraal te NM on. te Lillers en in de kaledraal. St.-Brice en Sl.-Piat le Doornik. ( r )7) Ste-Trinité te C aen. ( érisy la l'orêt, abdijkerken van Romsey en Waltliam, kutedralen v«m OurKam, Elv, NorwicK. Oxlord. Pelerborough, Winchester. De Iweeledige kerk te Ouistreham staat reeds dichl bij het type met bovenvensters en nissen.

64 KONINKLIJKE COMMISSE VOOR MONl'MENTEN EN LANDSCHAPF'EN AFB. 14. Oclitezele, west/.ijde van midden- en zuidbeuk. De westingang is verhoogd geworden. AFB Wulverdinge, tekening van AFB. 16. Kwaadieper, tekede westgevel. tiing van de westgevel. De gevel van Wulverdinge was oorspronkelijk versierd door vijl rondbogige hlindnissen (" s ). In liet bovengedeelte van de gevel le Killem zijn drie spaarvelden, waarvan de middenste de grootste is ('''') : er boven (58) De Normandisclle westgevel te Meuvaines is op een gelijkaardige manier met vijf rondbogige nissen versierd. V. RUPRICH-ROBERT, L'architecture normande, I. pl. XXVII. Gevels met blindnissen vonden trouwens een ruime verspreiding in Normandie (id. I, blz , II. pl. Cl C1X). (39) le Reningelst en te Watou verloneri cle westgevels eveneens drie spaarvelden.

65 Dl. M.KKI I.IIKI ROMAANSI MOI W'KI NSI IN 1 RANSVLAANDERFN bevinden zich clrie rec lit! îoekige nissen. waarin een zuillje plaats neemt ('") Boven liel middenste werd een ariehoekig motief aange bracht( ). In de geveltop le Bissezele zag men twee kleine nissen (''"). le Kwaadieper wordl de versiering bekomen door vier blindnissen die met keperbogen afgedekt zijn ('") : tussen de middenste boogjes steekl een geskulpteerde kop. I e Zuidpene vertoonde de gevel een rijkere versiering : twee grole spaarvelden flankeerden de ingang en drie rijen nissen verfraaiden bet bovengedeelte en de top. I )e twee onderste rijen waren rondbogig gesloten (' '), de bovenste bad een horizontale afdekking. A /..e * v r,.? - T.\ Jti v Mm \ V ^ f W Ï Ï ^ 0 AFB. 17 Zuidpene. westzijde Itekening door A. De Zitterl. (60) In de vierzijdige middenloren le Haringe is ie<lere wanil doorbroken door zes galmgatcn met dezellde vomi en indeling (détail bij BR. FlRMIN. O.(. blz. >38). (fil) Een grotere drielioeksversiering werd te Si. Baafs-Vijve liermaakl M I\N(,IISII. O.I.. l)lz. 87. MK. FIRMIN, o.<., blz O. In Normandie vernielden we o.u. Reuilly. RI'PRKÏI ROBERT, 0.1. fig. 74- (HI) LE vergelijken met Dranouter. BR. FIRMIN, o.<., Iilz Ô. (Iiî) Dezelfde versiering, maar kleiner, was te Geluwe aanwezig. Mk l'irmin. blz. 172 i7">. (64) In de koorgevel te Landegem zaten twee rijen rondbogige nissen.

66 KONINKI IIKI ' ("OMMISSII VOOR MON! MEVII.N EN EANDSCIIAPPEN 4. TOREN S. Niet aile romaanse ol middeleeuwse kerken waren van een gemet selde toren voorzien ; nu nog moeten de kerken te Eke en te Hardilort liet stellen met een klokkenhuis naast de kerk ('''). De romaanse kerken te Oclilezele, Okselare, Wemaarskapel (' ' ) en \\ ulverdinge kunnen iets dergelijks geliad nebben. ol misschien een klokkenmuur ('") ol een lioutkonstruktie op liet dak. De dertien romaanse torens die we in Frans-VIaanderen bestuderen zijn aile middentorens. konden In sommige gebieden. o.m. in Normandië, werd de vierzijdige middentoren bij voorkeur aangewend ; vandaar verspreidde liij zicli naar AFB Armboutskapel, middentoren. ikoto: Coin. Hist. Nord. Kijsell (05) Toi in de Iweede heift der X I X e peu» hezalen Gijvelde (ged I.. Di BAECKER, Eglises. II!/. 20) en Vleteren (afb. bij SANPEHI'S, Elandria Illusirala. II. blz. eveneens een klokkenhuis, le (iils slond er een houten klokliuis lot ± 18O0 (M. Esr.usil. 0.1., 11',). b k W e s t - V a a m s kerken met verwunte plaltegrond liadden oorspronkelijk evenmin (f)(>) l e een toren (Ettelgem, Izenberge 1, Snellegeni I). (67) ln West-Vlaanderen : Vichle (BR. I IRMIN, o.c., blz ) : in Henegouwen : Elouges (S. BRIGODE, o.c., blz. 224).

67 1)1. kl.k'kl I llkl R()\ \ \\M B()( AYKl NSI IN I kans VI AANI >1 kl-n Lngeland. Noord-I'rankrijk en liet Scheldegebied ( ' ). Van de ons bekende Prans-Vlaamse torens zijn er twaalf vierzijdig : Armboutskapel. Bi ssezele. Borre. Haverskerke. Hondegem, I.edringem, Linde, Pitgam. Ruischeure, St.AN inoksbergen. Ferdegem en Zegerskapel. Deze torens sluiten nauw aan bij c le W est-viaamse voorbeelden langs de Belgisclv ['ranse grens. AFB Haverskerke, détail van cle middentoren. De romaanse galmgaten zijn gedicht ; de waterlijsten omlieen de galmgaten hebben een zaagtandmotief. I )e aclitzijdige middentoren ontstond waarschijnlijk in Klein-Azië ; in de romaanse bouwkunst van West-Europa werd dit type tamelijk veel gebouwd (' ), uitgezonderd in Normandie, waar liij eerder zeldzaam (OS) M. ANFRAY. L'arc bitec ture normande., blz W o vennelden de katedraal le Doornik, Sl.-Donaas te Brugge. de onderling \< r\\anlc torens le Mesen. Vetirne, /.innik en Gent, St.-BaaisaJ>dij (P. R.OLI.ANI). I n groupe belge d églises romanes : les églises bicéphales à tourelles orientales, in Bclg. ï'ifds. roor Knnslg. en Oudh., XI blz ) alsmede enkele kleinere vier/ijdige midtlenlorens le Anzegem, Aubeebies, Bellegem (mededeling arebitekt I. Vierin uit Korlrijk), Blaton, Line, I larvlbeke. I laringe, I loutem (Komen), Izenberge, Landegem, Moen. Neerwaasten, Nevele ( Oudegeni. Rekkeni, St. Denijs-W estrem, Sl.-Rijkers, Sleenkerke. Waarinaarde, Westvleleren, W el leren ; we kunnen ook Nuise en Mullem kii d ie reeks voegen. (69) C. LNLART, Manuel..., blz

68 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN is ('"). In Vlaanderen ('') en. in mindere mate, in het omringende brans gebied (Boulonnais en Artesië) ('"). kende die torenvorm een ruime verspreiding, zells in de gotiek ("') In I ransa laanderen kunnen we enkel de romaanse acbtkantige middentoren te Xerkel vernoemen. AFB. 2(1. Zerkel, kerk (uit het noorden gezien). \W weten geen uilleg voor de mime verspreiding van de achtzijdige torens in Vlaanderen : bel ontgaat ons eveneens wanneer de eerste lot stand kwamen. Speelde de acbtkantige middenkern van de Brngse Sint Donaaskerk ( QOo) een roi in het onlstaan? Maar de essentiële hogere middenkern van een centraalbouw getuigt van een andere opvatting dan een versierende middentoren. Omdat de toren van I.eulingben uit het einde d er XI' eeuw stamt. mogen we nog niet besluiten met P. Héliot : «011 a donc le droit de conjecturer qu à cet égard les Flamands s inspi- (70) M. ANIRAY. O.C., tlz. 2,(0 2.(1. 2.(0. (-1) Adegem, AFsnee, Asper. Assenede, Avelgeni, BeverenAVaas. Bovekerke. Dakoani, Deerlijk. Gent (St. Maartens en Sl.-Jakohs). Godveerdegem. Hulste (?). Ichtegem, Konlskamp, Lichtcrvrlde. Lotrn huile. Merendree. Oostkanip, Pelegem (Dein/.e). Pitteni. Ronse (St. Pieters). St.-Baafs-Viive. Snelle gem. I rsel. Vladslo, W'akken. W'atou, W'erken, Westouter, Zarren, Zuienkerke, Zwevegem, Z.wijn drefht. In Doornik komen geen achtzijdige torens \oor. (72) Alette, Audinghen, Esquerdes, F'renrq. Leulinghen, Lutnbres, Marquise, Wimille. C. FJSIARI. Monuments religieux..., blz , ; P. HELÏOT, Les églises..., blz ("Ï) Cfr. L. DF.VLIF.GHER, De opkomst II, blz. 55. Voor Frans-Vlaanderen kunnen we geen voorbeeld aanwijzen. Te La Gorgue, ten zuiden van de Leie, sloople men op bel einde der XIX e eeuw een acbtkantige gotisebe middentoren ; een ander, nu eveneens gcsloopl voorbeeld uit Waals-Vlaandcren, is Lanibersart (waarscbijnlijk XIII e eeuw). 28

69 DE klrkeliikl ROMAANSI : HC )l WKl NSI IN I RANS VLAANDEREN rèrent tout simplement de modèles artésiens el boulonnais» (''). Er zijn le veel monumenten verdvvenen oni met absolute zekerheid bet ontstaan en de evo lui ie van dil torentype in onze streken te acbterbalen. Onderstaande tabel geell een overzicbt van de romaanse kerktorens in bet graalscliap Vlaanderen ; de gegevens voor Oost-Vlaanderen zijn afkomstig van een eigen. voorlopig onderzoek. I" r.-vlaanc eren Arlilz. \ ierz. W.-Vlaanc eren Achtz. \ ierz. O.-Vlaand eren Achlz. \ ierz. Samen Midrlentoron ( rcveltoren Wcstbouw \ oor zover we bêsluiten mogen trekken uil lietgeen bewaard bleef een minderbeid! stell en we vast dat de middentoren verreweg de voorkeur genoot (' ') ; acbt- en vierzijdige torens. daarentegen. komen in omtrent gelijk aan tal voor ('''). Het grondplan der romaanse torens tekent in enkele gevallen een vierkant, meestal is liet ecbter een rechtboek, waarin de langste zijden even breed zijn als de beuk : een uitzondering is St.-Winoksbergen. waar de langste kanten overeenstemmen met de breedte van de kruisbeuk. Hieronder bebben we de binnenwerkse maten der vierzijdige middentorens samengebracbt : deze gegevens ontbreken voor de niet meer bestaande torens van Armboutskapel en Hondegem. I erdegem 3,90 x 3.65 Bissezele (' ') 4.35 x 3,60 Lodrinyem 1.70 \ 3.50 I laverskerke 5.35 \ 5.35 l.inde 6 \ 4,70 Huischenre 6 \ 5 Pilqarn 6,65 x 6.65 Zoflershapel 7x7 Borre S x 5,15 S/. W'inohsherqon 0.10x9,30 (7_l) Les églises... blz (") I let is voorzeker geen toeval rlat men de voorkeur gaf aan een middentoren. I lij zit vast tussen «le muren van liet koor. het transept en de middenbeuk. die zodoende ook steviger staan : voor rie bedaking kon men vier zadeldaken aanwenden die reebt eindigen tog«*n de torenromp en de gevels. Ken nadeel van de middentoren wordt gevormd door de zw are torenvoeten niidden de k<'rk, die het zi( ht belenmieren. (76) Lr wordt wel ecns bevveerd dat romaanse achtzijdige torens kcnmerkcnd waren voor het bisdoni Doornik en vierzijdige torens typiseh voor het bisdoni L rwaan. Beide vonnen komen ecbter in de twee bisdommen voor. (77) Volgens de gegevens van architekt DeveNe.

70 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MUNI MENTEN EN LANOSCI lai'pkn De torenromp van cle landelijke kerken bereikt geen grote hoogte ; liij schommelt tussen en 20 m. Dit cijler wordt overschreden te Zegers knpel en te St.W inoksbergen. AFB. 2E - Sint-Winoksbergen, toren met de dichtgenietselde zuidelijke vieringsdoorgang. I )e torenvoeten zijn doorbroken door ronde vieringsbogen, die loegang verlenen naar liet koor, de middenbeuk en cle transeptarmen ol de doorlopende zijbeuken. Deze doorgangen bebben niet immer dezelfde almetingen. de breedste bevinden zicli in cle brede torenzijden. Sint W inoksbergen uitgezonderd. I e Bissezele, Boire. I.edringem. Ruischeure, Sint-Winoksbergen en I erdegem zijn, zoals te Izenberge, de doorgangen naar liel koor en de beuk breder dan de andere : le Haverskerke doet /.KM liel omgekeerde voor. I )e eenvoudige vieringspijlers en -bogen zijn van versiering verstoken gebl even, uitgezonderd te Zegerskapel. I e Ruischeure zijn cle vieringspijlers vierzijdige blokken zonder pilasters. Klke I jinnenwand van cle vieringstoren te Sint-W inoksbergen is. boven cle vieringsbogen, voorzien van vier grote blindnissen.

71 1)1 KERKEI JJKE R( )MA.-V\SI IKHAVKENSï IN ERANSAÏ.AAN1ÎEREN In de torens hebben we geen sporen van rornaanse gevvelven aangetroll en : men stelde zich met liouten zolderingen tevreden ('*). In de ons bekende gevallen bestaan de torens maar uit twee verdiepingen ; deze scnikking wordt niet juist weerg'egeven door de waterlijsten op de bnitenwanden. I )e eerste verdieping bevindt zich 1er hoogle van de daken die tegen de torenromp aans luitf n ; in de wanden zijn rond bogige doorgangen nitgespaard. die toegang geven loi de zolders boven liet koor. de kruisbeuk en de middenbeuk. I )eze doorgangen zijn juist groot genoeg om één persoon doorgang te verlenen : le Zegerskapel ecliter. bereiken ze een lioogte van en een breedte van ^ m. In deze verdieping liebben we nergens liclitopeningen gezien. AFB. 22. Zeperskapel. détail van een vieringsjiijler. I e Zerkel gaat 1er lioogte van deze geleding liel \ ierzijdig grondplan o\er naar liel aclitzijdig : tlit gebeurt langs binnen door rondbogige trompen. langs buiten bij middel van driehoekige aise liuiningen. In de Iweede verdieping zijn de galmgaten aangebraclit. le I.edrin gem bevindt zicli één galmopening in elke kant ; er zijn er twee per kant le Armboutskapel. Hissezele, Borre. Haverskerke. I londegem. Pitgam en I )il uuk /N in West Vltianderen. (Bk, I IRMIN, O.L.. I1I7 ifjfi.)

72 KONINKI.IIKE COMMISSIE VOOR MON! MEN'TEN EN LANDSCHAPPEN lerdegeni. Bij verscbi llende torens zijn de zijden noclitans niet even breed, zodat men in de sma iste zijden maar één galmgat zou verw achten. zoals o.m. te Izenberge gebeurde. I e I inde is de schikking nogal onregelniatig : twee vensters ten zuiden en ten oosten. één ten noorden en ten westen. Onder de galmgaten le Hondegem bevinden zicli kleine oculi ('"'). le Zerkel werd elke zijde van de acbtkant van een klokkengal voorzien. I )e galmgaten bevinden zicb doorgaans juist boven een waterlijst (Bissezele, Borre, Haverske rke, Zerkel) ol boven een kleine terugsprong der torenmuren (Armboutskape I. Pitga 111. I erdegem). Horizontaal voortgezette waterlijsten omkransen de boogafde kk ingen te Armboutskapel. Bi ssezele. Borre, Haverskerke, Hondegem. I.inde, Pitgam en Zerkel. AFB. 23. Ledringem, toren : noordkant met galmgat. Aan de buitenboeken der klokkenverdiepingen van Armboutskapel en Zerkel bevinden zicb rolstaven ( "). In tegenstelling met enkele torens uit bet oniliggende gebied, worden de buitenwanden nergens met spaar velden versierd. (70} le Aletle bevinden zicb oculi lïoven île galmgaten (C. ENLART, Mon. religieux..., bl/.. 17^). De oculi in de toren te Snellegem zijn misschien ook oorspronkelijk. (80) In de onmiddellijke onigeving treffen we gelijkaardige boekzuîltjcs aan te Izenberge, Ciuarbecque en Lillers ; de eerste kerk is ongeveer gelijktijdig, de twee Artesis<lle kerken zijn ollder.

73 Dl K E R K E L I I K E R O M A A N S E B O I A V K I N S I IN I R A N S VI.A A N D E R E N Over de gootlijsten kunnen we maar weinig meedelen : le Borre is een geprofileerde gootlijst nog aanwezig, lerwijl te Hondegeni enkel de konsoles gebleven zijn. Oeen romaanse torenspits bleef I jeliouden. In de gevvone romaanse kerken waren geen spéciale traptorens voorzien orn de torenverdiepingen en cle zolders te bereiken ; langs een val deur in de zoldering boven de viering was liet ecliter. met beliulp van een ladder, niet erg moeilijk om boven te komen. toren (naar tekening van A. De Zitter). I egen de w es tkc ml van de lutidige O.l..V.kerk te Kassel. staan twee vierzijdige traptorens, w aarvan de w e ntelt rappen met een schroefvormig tongewell overdekt zijn ; ze zijn nog grotendeels van ijzersteen en verlicht door smalle spleetvensters (afb. 62). Naar aile w aarsclii jnlijklieid maakten ze deel uit van de romaanse kerk, waartoe ook de koormuur behoort : ze stonden ten westen van de zijbeuken en flankeerden zo de wesl gevel ( M ). In de tweede liellt van de XI' eeuw verscliijnt in de Normandiscne bouw kunst liet volledig ontw ikkeld scbema van de w estgev el met twee (S 1 ) Met lijkt wel uitgesloten iliil deze traptorentjes deel uitmaakten van een «estelijke hirenpartij, /nais we die kennen te Dudzele «MI L)ij St.-Pieters le leper. (BH. I IHMIN. u.c.. Mz. ~ 80, 127-1^1). D e oorsprong van dit s< lienia gaal u.i. terug op liet type van de Doin le Akeu, voor/.eker langs /ijn kopie te Brugge. waar twee llankeertorens uaasl de ietwat vooruitspringende nooldtoren stonden.

74 K O N I N K U J K L - : C O M M I S S I K V O O R M O N! MI.NTF.X! \ I. A M ) S ( IlAI'l'I N I lankerende geveltorens : St-Etienne le Caen. Deze formule ( ~) vindt niet en kel een ruime verspreiding in Normandie 1 zell. maar ook in Engeland, Noorcl-brankrijk, in ons Iand ( ') en later in de gotiek. Als een reduktie van dit schéma worden soms i.p.v. gewone torens, kleinere vierzijdige traptorens opgebouwd. In Sl-Eucien te Beauvais, begonnen omstreeks IOQO, kennen we daarvan een mooi voorbeeld ( >4 ); de traptorens, even breed als de zijbeuken, liebben dezelfde boogte als de zijbeuken ( s '"). le Lillers dateert de benedenkerk uil I I 20- i 150 ( '); in I verlengde der zijbeuken bevinden zich vierzijdige traptorens, die langs buiten als zodanig niet opvallen, omdat ze afgedekt zijn met hetzelfde lessenaarsdak als de nevenbeuken. I och scbijnt ook hier het schéma geïnspireerd op het Normandisch voorbeeld. Heeft Kassel de formule langs l illers leren kennen? De kronologie verzet er zich niet legen. Er is trouwens nog een ander puni van gelijkenis. I e I illers is er een tribune tegen de westgevel, een bouwelement met een reeds lange traditie ; îe Kassel moet iets dergelijks bestaan bebben, le oordelen naar cle deuropening die zich op >50 m hoogte in cle noordmuur van de zuidtoren bevindt. AFB. 25. Kassel. O.L.V. Rekonstitutie van de westgevel. (8i) D e verre oorsprong van «lie geveltorens moeten waarsi liijnlijk gezotht worden in de Karolingisohe bouw kunst, zoals o.m. blijkt uit een tussenstadium : de westgevel van.luniièges (niidden XI e eeuw). Cfr. P. I b'j.lot, Remarques sur l'abbatiale de Saint-C fermer... blz (8^) In de romaanse Si heldcscliool zijn te ycrmelden : Si. lakobs le Genl, de ahdijkerk te Allligem. de kaledraal van Doornik, waar tijdens de opl K)U\\. de voorziene geveltorens a< bterwege gelaten w erden. (8.j) Het gevelsenenia van Saint-Georges-de-Bossrberville (begin XII' eeuw) lijkt ininder in aanmerking!< komen als voorbeeld voor Kassel. (83) Gravure uil I<>7bij M. ANKRAY. L ar< hitecture normande... bl/..!*> (86) P. HKLIOT, La filiation.. blz. i6f>. 34

75 ni : Kl Ixkl I IIKI ROM A AN SI liol W'Kl NS I IN I k'ans VI AANDKkl \ 5. STEUNEN, SOKKELS. BASISSEN EN KAPITELEN. De meeste romaanse sienne,i best afin nil eenvoudige rechtstanden tegen de inuren of uit rechtlioekig'e pijlers. Zoals overal in V laanderen zijn de rechtlioekige pijlers de gewone steun tussen de romaanse beuken : in hun eenvoudige vorm zijn ze gans onversierd (Bissezele, Ochtezele). I e Volkerinkhove, Wemaarskapel en Zegerskapel zijn de pijlers langs (Je binnenzijde der bogen voorzien van naar onder afgeschuinde lijsten ; te Oostkapel liepen de imposten ook langs de kant der zijbeuken door ( '). te Zegerskapel en te Volkerinkbove stelden we dit aan de oostpilaster vfist. AFB. 26. Wemaarskapel. triomfboog en zuidmuur van de middenbeuk. le Kapellebroek wendde men twee soorten samengestelde pijlers aan (ail). 27). De zuidelijke zijn langs de binnenzijden voorzien van drie lialfzuilen : de bogen bestaan uit drie overkragende rollagen ( ss ). I )e dekplaten (87) Misselùen was (lit ook zo in cle middenl>euk. maar daarover llekhen we geen zekerheid. (88) In de kerk van I loudain worden gelijkaardige pijlers aange troll Cil (P. ik LIOT. Les églises blz. 65). evenals aan cle viering van St.-Pieters te leper en van cle abdijkerk te Mesen (Bit. IIRMIN, O.C., blz ) waar cle bogen ecbter maar twee rollagen bebben. Aan cle doorgang tussen de beuken te Dudzele is de binnenste balizuil door een pilasler vervangen ; ook hier bestaat de boog maar uit twee rollagen. 55

76 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN boven cle kapitelen werden zowel in de zuid- als in de middenbeuk voortgezet door imposten. De pijlers op de noordkant waren oorspronkelijk voorzien van vier balfzuilen : twee onder de binnenste rollaag der scheibogen, één bedoeld als steun voor de aldekking van de noordbeuk, en een ander, in de middenbeuk. waarscbijnlijk even boog a Is de twee zuilen onder cle scbeiboog : de balfzuil in cle middenbeuk Lan immers niet bedoeld geweest zijn als een lialfronde dienst tegen de noordelijke bovenlicbtmuur, omdat de scbalk clan zou lerecblkomen in cle blindnissen tussen de vensters. Deze pijlervorm vinden we terug te Mareuil (Somme), waar de ballzuil in cle booldbeuk waarscbijnlijk diende om een beeld te ciragen C). Ook voor Kapellebroek kunnen we zoiets aannemen. AFB. 27. Kapellebroek. grondplan van een zuidelijke en noordelijke pijler I middenbeuk I. AFB. 28. Zuidpene. détail van de middenbeuk Itekening A. De Zitter). (So) C. ENLART. Monuments religieux..., blz. 143 en lig

77 Di: Kl RM I IIKI ROMAANSE BOl AVKl NSÏ IN I R ANS-VI.AANDEREN Van cle middenbeuk te Zuidpene kennen we enkele détails, o.rn. een pi j 1er met ilankeerznilt jes die van kapitelen voorzien zijn en waarboven twee, eveneens bekroonde ballronde diensten lioger opgaan. Boven twee andere, verbouwde steunen. liep eveneens een lialfronde scbalk naar boven (afb. 28) ('"'). De vieringspijiers liebben naar onder algescbuinde imposten te Bissezele. Borre (?), Pitgam. Rttiscbeure, St.-W inoksbergen en 1 erdegem. le Pitgam staat een pilaster tegen de vieringspijiers. le Zegerskapel plaatste men twee halfzuiltjes legen de binnenkant der vieringspijiers ; de balfzuiltjes onder de zuidelijke en noordelijke vieringsbogen zijn door kapitelen onderbroken (afb. 22) ('"). AFB. 29. Ruischeure. détail van vieringspijler en -boog. Naast gewone rechtstanden, komen bij sommige portalen. vensters en galmgaten ook flan kec rzuiltjes voor (cfr. boofdstuk 7). Naast de koorvensters te Zerkel staan. langs buiten. geringde ballzuiltjes op konsoles : op liun kapitelen en op kraagstenen rustte cle gootlijst. zoals dit nu nog o.m. liet geval is aan liet koor le l.illers (tweede kwart XII' eeuw), waarop de bouw meester van Zerkel zicb inspireerde ( '"). De zuiltjes zijn monoliet te Armboutskapel, Belle, Borre. Broekburg. Kapellebroek (blindnissen), Killem, Kwaadieper en Zerkel (galmgaten) : te Kapellebroek (pijlers, (go) Malfronde diensten tegen de bovenliclitmuur, kunnen <!< afdekking van de middenbeuk belpen dragen, maar ze kunnen ook als inwendige steun bedoeld zijn. In de période trelfen we zulke diensten aan in enkele grote kerken in bet omliggende : St. Walburga te Veurne (BR. FIRMIN, O.C., blz. 262), Lillers (Comjrès..., Amiens, IQ36. blz. 580), Boulogtie en Le W'ast (P. HHI.IOT, Les églises... blz ). (() 1 ) In St. Servaas te Maastricht zijn de >ijlers onder de boog naar het westkoor ook voorzien van een halfronde dienst met twee kapitelen (XII e eeuw). (g2) Aan de middenbeuk te l.illers staat ecbter maar een zuiltje tussen twee vensters ; ook in het naburige Ham-en-Artois verschilt de schikking met Xerkel. Beide gemeenten liggen oj> eeri vijhiental km. van Zerkel.

78 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONI Ml Ni l N EN LANDSCHAPPEN vensters), Ruischeure en Zerkel (koorvensters) zijn ze in cle steenlagen van het metselwerk g'ekapt. Te W ulverclinge hebben cle uil Irommels opgebouwde schachten geen verband met cle muur waartegen ze staan. Aan vensters en ingangen zijn cle zuiltjes rond. Aan cle gevel te Zuidpene zijn de kolommetjes veelzijdig, te Kwaadieper rond en veelzijdig ; in cle galmgaten te Borre en te Zerkel zijn de llankeerzuiltjes veelzijdig, de middensteunen rond (''"). AFB. 30. Zerkel. koor en toren. Het zuidvenster is vergroot ; de nok van liet dak lieeft ongeveer de oorspronkelijke hoogte behouden. Bij de gewone pijlers hoorden geen sokkels ; te Kapellebroek schijnen de zuidelijke pijlers oorspronkelijk een hoge vierzijdige sokkel gekad te hebben. De sokkels der Hankeerkolommetjes zijn meestal vierzijdig. Vanal cle XII' eeuw liggen op deze sokkels dikwijls hoekklauwen. zowel in romaanse als in vroeggotische gebouwen ; in Frans-VIaanderen zijn ze (03) Ook in Wosl-Vlaamse galmgaten bevinden zieli veelzijdige kolommetjes : Snellegeni (E. OI VUKC.TIKR, Oudheidkundig onderzoek. 1)1/ toi), Torliout (BKTHUNE, Eglise de Tnourout, blz ), Rekkem (BR. I'ÏRMIN. o.e., blz. i8y) ; liel zijn et hter aile iniddenzuiltjes.

79 DE KERKELI.IKE ROM A AN SI-! BOIWM NSI IN IK'ANSVLAANDEREN eerder zeldzaam (portaal le Belle, een paarzuiltje van de abdij te Broekburg). De basementen uit St.-Pieters te Kassel. die bij een vrijstaande zuil lioorden, hebben eveneens hoekkl auwen. AFB Lillers (P.-de-C.I. koor. De busissen zijn in de meeste gevallen van hel anliek model algelei<k maar de rondingen en de uilholling hebben geen gelijke verhoudingen meer : in de loop van de XII eeuw neemt de onderste rolstaal in omvang toe. Dit is duidelijk merkbaar in de voorbeelden uit Kasse I (St.-Pieters). Belle, Borre, Broekburg, Hondegem en Kapellebroek (vensters en nissen AFB. 32. Broekburg. St.-Jan. Ba?ementen van de westingang. in de noordmuur). F'.r zijn ook afwijkende vormen in cle mode geweest : in W ulverdinge ontbrak (Je uitholling tussen de twee ongelijke bollijsten en bij de zuidelijke pijlers te Kapellebroek schijnt er maar een grote roistaaf en een insnoering geweest te zijn. 59

80 K O N I N K L I J K E C O M M I S S I E V O O R M O N! M E N T E N I N L A N D S C H A P P E N De overgang lussen de zuilschacbt en liet kapiteel wordt door een ring gevormd. Bij de kapitelen kunnen we verscliillende vormen onderscheiden. Het kubuskapiteel kende een grote verspreiding in liet Ivijnland, waar liet van ± 1000 nawijsbaar is, en in Normandie en Engeland ; in onze gewesten bleel liet in gebruik tôt in de tweede bellt der XII eeuw ("'). le Killem, aan de westingang en aan de gevelnissen. zijn de kapitelen nogal zwaar ; aan de galmgaten te Armboutskapel bebben ze een tamelijk gerekte vorm. 1 e Borre, Kwaadieper en Zuidpene zien we de gewone verboudingen. Aan de viering te Zegerskapel (alb. 22) zijn er onversierde en met lijnmotieven bebeitelde kubuskapitelen ('') ; te W ulverdinge liebben enkel de ballronden van twee kubuskapitelen cirkeb motieven ( ). AFB. 33. Wulverdinge, détail van de blindnissen op de westgevel. De boogjes zijn verdwenen. Het vouwenkapiteel verscbijnt in Engeland op liet einde der XI eeuw ; vanal is bet op bet vasteland nawijsbaar, waar bet in de Normandiscbe bouwkunst een ruime verspreiding vond. Hel exemplaar (94) In St.-Basilius le Brugge zijn inooie exernplnren bewanrd (eerste bellt XII e eeuw) : voor andere voor beelden uit West Vlaanderen : M. ENOLISH, o.r.. blz. 1 4 ^ - 1. B u. I 1KMIN, o.c., blz In Oost-Vlaanderen vernoemen we o.m. de Sl.-Hemieskrypte le Ronse en de gevelnissen te Landegem. (95) le vergelijken rnel bet oorsprnnkelijk kapiteel aan de viering van Sl.-Pieters te leper (BR. I IRMIN, o.e., afb. op blz. 135). (96) In dezelfde aard is bet kapiteel uit St. Niklaas le Diksmuide (M. ENGLISH. o.c., afb. op blz. 145). 40

81 Dl Kl RKI I.IIKI ROMAANSI HOl W'KI NSI l\ ERANS-VLAANDEREN uit cle abdij van Broekburg lieell nog de gewone vorm niet. zoals die wel te voorscbijn treedt te Hondegem en le Zerkel (ail ). 34) : in de laatste kerk eindigt elke vouvv bovenaan op een cirkek ormige versiering, zoals liel ook te Izenberge bet geval is. Aan de westingang te Bavinkbove zijn er nu vernieuwde vouw enkapitelen. AFB Zerkel, vouvvenkapiteel uit een galmgat. Ook de bladkapitelen vragen onze aandaclit. Uit de abdij van Broekburg kennen we enkele kapitelen die uit de eerste belll der XII eeuw schijnen te dateren. ongeveer gelijktijdig met sommige kapitelen ait Airaines ("'). le I inde zijn de kapitelen meer gestileerd. Daarentegen zijn de bladkapitelen nil Zerkel realistisc lier : enkele bebben vlakke bladeren waarvan de toppen liclitjes omkrullen. Ze kwamen ongeveer in de zellde tijd toi stand als de kapitelen van Kapellebroek ; de bladeren van cle kapitelen der zuidelijke pijlers krullen slanker op dan die in de tegen overstaande rij. waar de bredere bladeren via kke r geliouden zijn en meer cle voortzetting vormen van de zwaardere bladkapitelen van I.illers. De kapitelen op cle noordkant lijken ons dan ook ouder (alb ). AFB Broekburg. abdij. Romaanse kapitelen (E. de C.oussemaker. Sur l'ancienne abbaye..., détail van pl. III). (07) C. ENLART, Mon. religieux... lig

82 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN Onder de beitel der Doornikse steenhouwers krijgt fiel romaanse bladkapiteel een eigen interpretatie, die ecbter onder het peil blijlt van de kapilelen in Noord-I'ranse kalks teen ('" ). Aan het portaal te Belle treffen we twee typen aan. die we ook op andere plaatsen ontmoeten en die voor de verdere evolutie van het I )oorniks kapi teel van belang zijn. In het eerste model worden de vier opkrullende bladeren ondersteund door een smaller boekblad ('") ; in hel Iweede staat, tussen de naar boven opgerolde bladeren. telkens een ander blad ("'"). Uil deze vormen groeien de «vierzijdige» en «achtzijdige» baakkapi tel en der Scbeldegotiek. Belle staat dus nog aan bet begin der evolutie en daleert uit de Iweede bellt der XII 1 eeuw. \\ al jonger. van ongeveer I 200 ol later, zijn de «vierzijdige» I )oornikse kapitelen aan de ingang le Broekburg. AFB. 36. Belle, westportaal. i Fotn : <"oui. Ilist. Nord. Itijseli (QS) De kapitelen uit Doornikse steen, afkomstig uit liet katedraalkoor van Atrer lit, zijn niet alleen veel kunstvoller clan wat toen in Doornik voortgebracbt werd, maar ook bel type der akanthusbladeren verschilt van de gebruikelijke vorrn, zodat liet aan te nemen is dat die kapitelen niet in Doornik gemaakt werden. (QQ) Een gelijkaardig kapiteel bevindt zicb in bet GruuIbusemuseu 11 > te Brugge (alb. bij ENGLISH, O.C., blz. 148; L. DEVLIEGHFR, D e opkomst... blz..49) alsook in bel katedraallransept van Doornik (J. WARICHEZ, S. LEURS, D katbedraal van Doornik, I, pl. LVIII). e Zelfde kapiteel eveneens in bet Gruutbusemuseuin (alb. bij ENGI.ISII. (100) O.C., blz. 148). Met dit type is bet vierzijdig kapiteel met acbt gelijke bladeren verwanl (ex. in de St.-Pieterskapel te Brugge, alb. bij BR. FIRMIN, O.C., blz. Ô5). 42

83 1)1 Kl K'Kl I IIKI ROMAANSE BOl W Kl NSI l\ I RANS-VI.AANDEREN De dekplaten boven de kapitelen zijn aile vierzijdig, uitgenomen aan de lializuil in de middenbeuk te Kapellebroek. waar ze rond is. le Kw aadieper, W ulverdinge en Zegerskapel zijn ze naar onder afgescbuind, te I inde uitgehold : te Zerkel is de afscbuining vervangen door een rolstaaf. le Belle en te Kapellebroek hebben de dekplaten een insnoering. AFB. 37. Eedringem. viering. De oostelijke spitsboog i- iiiisseliien oorspronkelijk. Ko/isole s zijn in zeer klein aanlal bewaard : aan de zuidelijke boven lichtmuur le Kapellebroek en aan de toren te Hondegem dragen ze koppen. Lnlart vermeldt konsoles met bladwerk aan het koor te Zerkel (""). h. BOGEN. Voor het afdekken van doorgangen. vensters, galmgaten en blindnissen gebruikte men boofdzakelijk rondbogen. Aan de westingang te Broekburg waren de drie buitenste bogen rond en de twee andere drieen vijflobbig. In Vlaanderen verschijnt de spitsboog maar cirra I IOO : het zijn bak stenen blindnissen in de St.-SaKatorskerk te Brugge ( 10 ") en spitsbogen aan de viering te Adegem (" "). Anzegem en W aarmaarde ("") ; in de (loi) Mon. religieux. Kl/.. 25S I.. DEVLIEGHER, DE \roegsle gebonwen van baksteen kol (103) I.. DtVUECm R, De romaanse kerk van Arlegem. bl/.. 3". (LO. ) 11K. I'IKMIN, O.C., blz. 212, 233.

84 KONINKLIIKE COMMISSIE VOOR MON! MENTI N EN I ANDSCHAPPEN drie laatsle gevallen laat de bepleistering geen delinitief oordeel toe. In Frans-Vlaanderen is er liet oostvenster te Ruischeure en misschien de oostelijke vieringsboog te I.edringem (" '). I )e keperboog (""') Lonil voor in de galmgaten te Armboutskapel en als gevelversiering te Kwaadieper en te Stegers : het driehoekig motief in de geveltop te Killem bestaat uit vier keperboogjes. De meeste bogen zijn rechthoekig geprolileerd en bestaan maar nil één rollaag ; de vieringsbogen te Pitgam en te Zegerskapel bezitten twee rollagen. De noordelijke en zuidelijke scheibogen te Kapellebroek hebben onderscheidelijk lwee(" ') en drie ( lns ) rollagen. hetgeen eerder zeldzaam is. AFB. 38. Kapellebroek. zuidmuur van de middenbeuk. De doorgangen naar de (geslooptel zuidbeuk zijn gedicht. (105) S. I M'RS (Geschiedents van de Vlaamsche kunsl. 1)1/.. 82) dateert Irn onrechte de gotische bakstenen scheibogen te Zegerskapel uit liet einde der XII e eeuw. Volgens ENL/VRT, U.C., blz. ->20, zijn mijtcrboogjes in Erankrijk (10O) enkel in Auvergne gebruikelijk. In onze gewesten /ijn ze nogal vorspreid in Vlaanderen Asper. Assenede, Geluwe. St.-Jakobs te Gent, : : Nevele ; in Brabant : Nijvet (zuidelijke transeptgevel der kollegiale). Zoals te Dudzele, Torhout (G. MEEHSSEMAN. BR. I'IRMIN, O.C.. blz. (107).) 1 ) en te Veurne (BR. EIRMIN. o.c.. blz. afiî). (108) O o k zo in de beuken van de kalcdraal te Doornik. 44

85 DR KERKELIIKE ROMAANSI: BOIAVM NST IN ERANS-VLAANDEREN In VI aanderen, o.m. in St. Basilius le Brugge, komt korl vôôr M 50 de geprofileerde rondboog op : er wordt een spaarzaam gebruik van gemaa kl (" l! '). Aan de gekoppelde galmgatboogjes te Hondegem en te Zerkel werd onder de sluitsteen een rolstaaf gekapt ; in Artesië zien we netzelrde aan de spitsbogige klokgaien van de sierlijke middentoren in bet nabije Guarbeccjue (einde XII' eeuw). le Kapellebroek zijn de uiteinden van de waterlijst ombeen de boog van liet noordportaal opgekruld (alb. 60a); een verwante scbikking treflen we aan in twee portalen te Namps-au Val (Somme) (""). 7. PORTALEN. VENSTERS EN C.AI MGATEN. De portalen die bier besproken worden. bevinden zicb in de westgevel ol in een gevel van de kruisbeuk. Er bleven maar weinig exemplaren ongescbonden : sommige ingangen werden verbreed. andere verboogcl omdat grondaanboging de doorgang' verlaag'd bad (Killem. Ochtezele). AFB. 39. Wemnarskapel, westingang. De ingangen zijn nooit erg breed : ze verlenen hoogstens aan twee toi drie personen samen doorgang ; de breedte der westportalen schommelt (100) y.c worden behandeld in lie! hooidstuk «Versiering». (110) C. Enl.\rt, Monuments 1)1/ , fig. 114, 115. In de opgerolde booguileinden il men Oosterse invloed zien. tj

86 KONINKI.I IKIï COMMISSIF VOOR MONl'MFNTFN EN I.AM )S( I lai'pi N tussen 1,50 m en 2,30 m, de breed te der noordportalen bedraagt 85 rm te Kwaadieper en te Pitgam, 1,65 m te Kapellebroek. De meeste ingangen zijn zeer eenvoudig opgevat ; aïs afdekking kennen we enkel rondbogen. le Bissezele, Ochtezele (.'). Pitgam, W emaarskapel en Zermezele wordt de afdekkingsboog door onversierde rechtstanden gedragen ; te Kwaadieper komen lijsten voor. Te Kill em bleven twee flankeerzuiltjes bewaard, terwijl de zuilljes te Bavinkbove nog een rolstaal opvangen ("'). Ook de nu verdwenen westingang te Merkegem was van flankeerzuiltjes voorzien. In de noordelijke transeptgevel te Kapellebroek dragen de zuilljes een geprofileerde rondboog. I.cri drie lal I aalromaanse portalen zijn rijker uitgewerkt. le Ruiscbeure dekten vier rondbogen de ingangsopening al ; cle kleinste was gewijzigd geworden. cle drie andere waren met een rolstaaf versierd. Te Bell e stonden ook drie zuilljes in cle lerugsprongen der rechtstanden : ze droegen drie van cle vier over elkaar kragende rondbogen. De kleinste AKB Ruiscbeure. westingang. ipolo : Coin. Mon. hist.. Itijsel) (111) TE vergelijken MEL Je ingangen te I orliout (BR. FIRMIN, CM.. blz ) en Varsenare (M. FNOLISH, o.c.. blz ). 46

87 DE KERKEEIIKE ROMAANSE BOIAYRENST IN I-"RANS-VLAANDEREN boog liep door in de zijrechtstanden ( n "). Het derde portaal, dit van Broekburg, is in een erg beschadigde loestand tôt ons gekomen. I )e kleinste boog is vijllobbig' en wordt ondervangen door geprofileerde rechtstanden ; de tweede boog, drielobbig dittnaal, en de drie bnitenste rondbogen, komen neer op flankeerzuiltjes. In geen enkel ons bekend portaal is een boogveld aanwezig ; drie ingangen, ni. le Broekburg, Kwaadieper en Ruischeure, zitten in een vooruitspringend muurgedeelte ("'). Hel fronton boven hel portaal te Broekburg is uitzonderlijk voor Vlaanderen ; le Ruischeure was het fronton zo sterk vernieuwd. dat we ons over de oorspronkelijke toestand niet durven uitspreken (""''). Waterlijsten omgeven de ingangen te Bavinkhove. Belle, Kapellebroek en Ruischeure. AFB. 4E Broekburg. St.-Jan. Westingang. (112) Dit portaul vcrtoont Ireffende gelijkenis met de westingang van île Si. Pieterskerk le Ieper, waar w e dezelfde Zlliltjes en ongepyolileerde rondbogen aanlrellen. IV. Br. EirMIN, o.e., blz. 150 en ufb, op ( blz D e tvvce kerken liggen maar een vijftiental km. van elkaar al. NYaren de vermeende stcunberon naast de westingang le G e l w e (BR. (113) u FIRMIN, o.e., blz ) geen resien van zulke vooruilsprong ' Porialen onder Irontons werden in (113a) de XII' eeuw in Noordwest l'rankrijk lamelijk veel gebouwd (R. HÉLIOT, Les églises.. blz. 93)., 17

88 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MUNI MENTEN EN LANOSCI lai'pkn Hel maken der vensters stelde een moeilijk probleent, daar nien enerzijds zoveel niogelijk liclil wilde bekomen en anderzijds de stabiliteit van liet gebouw niet in I gedrang w ilde brengen. In de romaanse dorpskerken bebben de licbtopeningen meestal besebeiden afmetingen ; ze zijn rondbogig afgedekt en voorzien van sebuine dagkanten en afbellende benedendorpels. I )e glassponning is naar de buit enzijde van de vensteropening verseboven. Deze eenvoudige venstervorm vinden we terug in de bovenlicbten le Bissezele, Gijvelde, Kapellebroek (znidzijde), Ocbtezele, Volkerinkbove, Wemaarskapel en /.egerskapel. De oostgevel te Kassel vertoont verscbillende dicbtgemetselde vensters, waarvan we ecbter geen det ails kennen. AFB Wemaarskapel, détail van de middenbeuk. Vanal de XII' eeuw worden de vensters in sommige kerken van llankeerzuiltjes voorzien. I e Kapellebroek gebeurde dit bij de noordelijke bovenlicbten, die langs de binnenzijde getooid zijn met twee zuilljes voor liel ondersteunen van de onversierde vensterboog. I )eze vensters wisselen al met blindnissen : beider bogen worden door een lijst berbaald.

89 1)1 KKRKKI.I.IKl ROMAANSI BOIAVM NSI IN I KANS VI.AANDKRI N In liet koor te Zerkel zijn cle twee zijvensters langs binnen oingeven door een omgaande rolstaal ; liet oostvenster is versierd met twee zuiltjes en een rondboog. De grote koorvensters van I\nisclietire zijn langs buiten oingeven door twee doorlopende geprolileerde rollijsten (" '). AFB. 43. Kapellebroek. middenbeuk en \I\''-eeuw>e noordbeuk. AFB. 14. Terdegem. détail van de middentoren. De galmgaten zijn gedicht. (ii-i) Omgaande rollijsten non de vensters zoals te Ruiselieure en Zerkel. kouien in de Noord l'ranse romaanse linuwkunst omstreeks i 100 op (I*. HÉLIOT, O.I.. L>Iz. ij-il : in de O. L. V. kerk te St. Omaars (koororngang en -kapellen) dateren ze van it i 200. De lichten in cle koorkapellen gelijken zeer goed aan de koorvensters van Ruiselieure.

90 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN De bovenlichten te Kapellebroek, die langs bniten terugspringende rechtstanden bebben, worden door walerlijsten omgeven ; boven de koorlicbten te Zerkel /.il de rondboog van de waterlijst tussen twee zuilljes : waarscbijnlijk werd de lijst borizontaal voortgezet, zoals te l.illers. Geen enkel romaans vensterraani bleef bekend. Zoals in gans \ laanderen, zijn de galmgaten niees tal onderverdeeld door een middensteun ; enkele zijn nocbtans niet gesplitst. De benedendorpels werden in latere tijd sonis verlioogd oui de reg'en te weren (Zerkel). De niet gedeelde galmgaten zijn eenvoudige rondbogige openingen zonder enige versiering. I e I.edringem verbreden de galmgaten van 0 cm in de buitenmuur loi 70 cm langs binnen. I e I erdegem zijn de dagkanten der kleine klokgaten recbt gebouden : even onversierd, maar groter zijn de openingen le Haverskerke en Pitgam ("''). AFB. 45. Pitgam, westkant van de toren (benedengedeelte : ijzersteen; bovengedeelte : kalksteen). (115) Niet onderverdeelde eeuvoudige galmgaten zijn n.ni. le vernielden le Merendree en St. Denijs- Westrem ; deze le Izenberge zijn rijker versierd, o.in. mel boekz.uiltjes tegen de rechtstanden.

91 DH KERKELIIKI. ROMAANSE BOIWKI NS I IN ITÎANS-VLAANDEREN Bij de gesplitste galmgaten staat in het midden van de opernng een zuiltje, dat sanien met de kolommetjes tegen de binnenzijden der rechtstanden, de twee kleine hoogjes draagl ; deze gekoppelde bogen liggen w al dieper dan de a fdekk ingsboog waaronder ze schuilen. I e Borre. Hondegem en I.inde kennen we zulke galmgaten. le Armboutskapel werden de ongeprolileerde afdekl <ingsbogen, waaronder gekoppelde mijterboogjes gevat zijn. gedragen door zuiltjes op de hoeken : te Zerkel is het een geprofileerde rondboog die op zuiltjes rust ('"') (alb. ^IQ). De schikking van deze gedeelde galmgaten verschilt van het schéma dat we bijna altijd in Oost- en West-Vlaanderen aantreffen : zuiltjes tegen de zijrechtstanden zijn er immers zeer uitzonderlijk (o.a. Beveren-Waas : twee kol ommetjes tegen elke rechtstand) ("'). Het aanwenden van kalksteen heelt w aarschijnlijk het gebruik van llankeerzuiltjes vergemakkelijkt ; we moeten oo krek ening houden met een beïnvloeding uit de streek vanwaar de steen afkomstig is. In de boogvelden te Hondegem (afb. 24) en te Zerkel is een kleine opening gebroken. Horizontaal voortgezette waterlijsten omkransen de boogafdekkingen te Armboutskapel, Bissezele, Borre, Haverskerke, Hondegem, I.inde, Pitgam en Zerkel. AFB. 46. Borre, gulmgat (noordzijde). (116) Allioewel (le galmgaten te Izenlierge niet gedeeld zijn, hieden ze toril trefl oncle overeenkomsten niel Zerkel. Van kalksleen geniaakl, hebben ze vouwen- en bladkapilelen en zijn door waterlijsten oingeven ; de geprofileerde afdekkingsboog bestaat uil twee over elkaar kragende rolstaven. (117) Gedeelde galmgaten zonder zuiltjes tegen de reebtstanden : Asper, Bovekerke, Moen, Oostkamp. Pittem. Rekkem. St.-Baafs Vijve, Snellegeni. VVerken, W'etteren (?). /uienkerke

92 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl AILNTF.N EN LANDSCHAPPEN 8. STEUNBEREN. In cle romaanse kerkelijke bouwkunst komen steunberen niet enkel voor bij overwelf de bedel îuizen, ze werden ook daar noodzakelijk geaclit vvaar men nouten afdekkingen aanbracbt. Ze zijn op welbepaalde plaatsen gebouwd, o.m. aan cle gevels. I.oodrecbt op een w estgevel, staan ze in bet verlengde der scbeibogen tussen de beuken of in t verlengde van de langsmuren van een éénbeukig schip : cle steunberen zijn meestal plat en zonder versnijdingen ( n ' s ). Er zijn er le Bissezele, Kwaadieper, Oeb tezele, W ulverdinge en Zei niezele. I e Ze, mezele grijpen daarenboven lagere steunberen oui de boeken der zijbeuken ; tegen de zuidelijke buitenmuur van clezellde kerk staan waarscbijnlijk ook nog oorspronkelijke steunberen. Aan de zuidgevel van cle kruisbeuk te Pitgam grijpen ze eveneens oui cle boeken. De steunberen legen de westgevel van Zuidpene sprongen ook weinig vooruit, maar waren van een versnijding voorzien ( ). AFB. 47. Kapellebroek. westgevel. ifoto: Coin, llist. Nord, Itijsell (118) le Mérignies (Waals-Vlaanderen) staan onversneden steunberen (00X 25 cm) legen de gevel van een vroegere romaanse driebeukige benedenkerk. In bet begin der X M L eeuw komen ze nog voor le Ooigem. L. DEVLIECHER, D<' oplcomst.. I. blz. 1S 1 y. 1 1 Z e gelijken aan de steunberen tegen Je westgevels van (IIY) W a t o u en Geluwe. BR. FIRMIN, o.c., blz A. 368-^69.

93 D E K E R K E L I. I K E R O M A A N S I. B O I W K I N S I l.\ I R A N S - V L A A N D E R E N Aan cle noordelijke kruisbeukgevel te Pitgam en aan de westgevel te Oostkapel zijn de steunberen zwaarder uitgebouwd en met enkele versnijdingen bedacbt. De steunberen le Broekburg (westgevel), Kapellebroek (westgevel, transept) en Zerkel (koor) bebben ettelijke kleine versnijdingen ; dit is een kenmerk voor bet einde van de XII o I ail ereerste jaren van cle XIII e eeuw ('""). De steunen van bet koor le Ruiscbeure waren geplaatst in bet verlengde van de bissectrice van de lioe k der elkaar rakende muurvlakken ; ze werden langs drie kanten versneden. le Okselare zijn cle twee g'evelsteunberen enkel onderaan over drie kanten versneden, de overige ver snijdingen bevinden zicb enkel langs de voorzijde. le Kapellebroek. Okselare, Ruiscbeure, Wulverdinge en Zerkel reiken cle beren lot tegen de gootlijst. ZOLDERINGEN EN BEDAKINGEN. Buiten liet scbroefgewell in cle traptorens le Kassel, bebben we geen gewelven aangetrolfen ; romaanse gewellbouw is trouwens in gans Vlaanderen zeldzaam. Dil kan te wij ten zijn aan tecbniscbe ol aan rinanciële redenen. want met bout kon men goec Jko, >er de kerkruimten aldekken. Over bet algemeen werd in cle gewone dorpskerk cle vlakke zoldering toegepast ; w e kunnen ecbter geen bewaard exemplaar aanwijzen, onderlie\ ig als ze zijn aan sleet en vernieling'. I )oor fi et bestaan van doorgangen in de eerste torenverdieping zijn we ingelicbl over liet bestaan van via kke zolderingen te Bissezele, Borre. Haverskerke, I inde, Pitgam. St.AN inoksbergen, Terdegem. Zegerskapel en Zerkel. I n al deze gevallen, Zerkel uitgezonderd, liggen de doorgangen in iedere kerk even lioog ; te Zerkel, een transeptloze kerk. ligt cle doorgang naar bet koor wat lager. I n cle meeste kerk en bevinden cle sebeibogen v an cle middenbeuk zicb zo diclil bij de benedendorpels der bovenlicbten dat cle zijbeuken maar overdekt konden worden met een open dakstoel onder lessenaarsdak (Bissezele. Kapellebroek. \ olkerinkhove, Wemaarskapel). In de zijbeuken te Zegerskapel zou een vlakke zoldering mogelijk geweest zijn. Gootlijsten gingen al even gemakkelijk teloor : aan de zuidmuur te Kapellebroek en aan cle toren te Hondegem werden ze gedragen door konsoles met koppen versiercl. De toren van Borre bezit nog de oude geprofileerde gootlijst. (120) Z e zijn verwant met soortgelijke XII" eeuwse steunberen in Pas-de-Calais (P. I IKLIOT, O.C., blz. 76) en in West-Vlaanderen (westlorens te Dudzele, St. Picters te leper en St.-Salvators te Brugge, zuidelijke transeptgevel le Vinkem).

94 K O N I N K L I J K E C O M M I S S I L V O O R M O N ' I MI N T I N I N L A N D S C H A P F F J N Bedakingen zijn evenmin te bewaren. Aan enkele gevels is onder liel verhoogde metselwerk de oorspronkelijke helling zichtbaar gebleven : Bissezele, Kassel, Killem. Kwaadieper, Okselare, Volkerinknove, Ze >rmezele, Znidpene. Ook uit nagelaten sporen op ele torenwanden kunnen we de hellingen aflezen : Borre, I.inde. Pitgam, I erdegem, St w inoksbergen ; te Borre en I erdegem geven uitkragende ijzerstenen de oude dakbelling aan. Bij de zadeldaken die koor, kruis- en middenbeuk aldekten. be'droeg ele- helling ongeveer. AFB. 48. Okselare. détail van de vvesigevel met de oude daklielling. De bovenlichtmuren bebben onder ele vensters een terugsprong voor net opvangen van het getimmerde der lessenaarsdaken boven ele zijbeuke'tt (Gijvelde, Kapellebroek, Ochtezele, Oostkapel, Volkerinkliove, Zermezele). I e Oostkapel en te Zermezele wordt ele balk waarop liet dakgetimmerte vastgebecbt wordt, door een uitkragende rij ijzerstenen algedekt. le; Zegerskapel bestaat enkel die rij stenen. Vele kerkelaken zullen oorspronkelijk, en wellicht nog gedurende eeuw en, stro als bedekking gekenel hebben ('"') ; 11a oorlogen en rampen nain men ook meestal zijn toev lue ht tôt stro. dat goedkoop, overal verkrijgbaar en snel gelegd kon worden. Houte n plankjes, zoals nu nog bij molens gebruikelijk, kwamen ook voor ('") : looel w erd in greitere kerk en (121) I Ici koor vu n de XI'' oeuwse St. Pieterskerk te O u d c n b u r g was met stro gedckt. (122) O n. in de XII e eeuw in de abdijkerk te I obbes (S. BRIGODK, O.C., blz. I 56) en in de IX e eeuw in de St. Pieterskerk der St.-Bertijnsabdij. («Sul) an no autem dominirne nativilatis 853 sancti Pétri basilica asili est cooperta, annoque insequenlo sancti Bortini ecclesia plumbo est tecta.» M G. SS., XIII. blz. 618). 1 94I

95 DK KERKELIIKL ROMAANSI BOI WKI NSI IN IRANS VLAANDEREN aangewend ('" 3 ). Deze verscliiileiicie teclinieken, in cle onmiddellijke omgeving toegepast, zullen ook in brans- VI aanderen niet onbekend gebleven zijn ; waarscbijnlijk werden meestal pannen g'ebruikt. 10. VERSIERING. Evenals in de andere romaanse kerk en van bet graalscliap. best aat ool< in I rans-vlaanderen de versiering lioofdzakelijl< uil enkele bouw kundige motieveii. In de manier van metselen kan reeds een sierelemenl scbuilen : dit gebeurt aan de westgevel te Linde (alb. 66) en aan de oostgevel le Kassel, AFB. 49. Zerkel, détail van de toren : galmgat. (i2->) Talrijke preromaanse en romaanse voorlieelderi z.ouden aangeliaald kunnen worden. In i i was de Brugse Sl.-Donaaskerk zo gedekt (II. PlRENNF. Histoire du meurtre de CI îarlrs-le Bon, 1)1/.. ~ \ ), eveneens in de XII" eeuw St.-Vincentius te Xinnik (S. BRTOODF, O.<... 1)1/.. I 41). Eveneens te vermel clen zijn de twee abdijkerken van St. Berlijns, de ene datèrent I uil liet midden der IX' eeuw (cfr. supra), de andere in 1106 gewijd (MG. SS., XIII. blz. 651): cfr. ook M. VAN WIRVEKE, Over kerkbouw vôôr de XIII** eeuw, blz. 547-

96 KONINKEI.IKE COMMISS1E VOOR MONl MENTEN EN EANDSCHAPPEX waar in liet keperverband rode tegels en bruine ijzersteen alwisselen ('"') (afb. 2). Een afwisselende opmetseling van lagen ka Ik en ijzersteen trol fen we nergens aan. Het aanbrengen van spaarvelden op de gevels. kende in Vlaanderen een ruime verspreiding (zie boofdstuk 5). Ook op de binnenmuren kwamen blindnissen voor : te Kapellebroek tussen de bovenlicbten, te Broekburg in het transept en te St.-Winoksbergen in de viering. I )e nissenversiering in VI aamse kerken schijnt wel uit Normandie alkomstig le zijn. W e mogen ook de llankeerzuiltjes aan doorgangen, vensters en galmgaten als versiering aanzien ; hun basementen. kapi tel en en cl ekpl aten Irekken de aandacht op het détail. Afdekkingsbogen worden soms door rolstaven versierd ; de galmgaten te Zerkel zijn al^edekt door Iwee over AFB. 50. Linde. gerestaureerd galmgat op de oostkant van de toren. Waterlijst met blokjes in dambord. (124) Afdekkingsbogen, waar twee soorten steen alwisselen, konu ri in enkele Vlaamse laatromaanse golxiu wen voor : blindnis in de westtoren le Dudzele (veld kiilksteen), galmgaten te Snellegeni (veld steen ~h lui) en te Zuienkerke (tuf H - baksteen), vensters in rl<> romaanse zaal van bet St.-Jansbospitaal te Brugge (tuf baksteen). Deze tecbniek gaat waarscbijnlijk terug op een voorromaanse traditie, die in lagen en boogrondingen, baksteen met ander materiaal laat af\nisseien. (J. HUBERT, L'art pré-roman, blz. 91.) 56

97 DE M U'Kl I IIKi ROMAWM BOLAYKWNST l.\ IRANS-VLAANDEREN elkaar kragende rolstaven die tereclit komen op de buitenste flankeerzuiltjes C" 1 ). le Kapellebroek bevinden zicb tussen de twee rollijsten. die de boog van de blindnissen vormen, /.g. spijkerkoppen (tête de clous ol pointe de diamant). I wee rolstaven en een insnoering omgeven, langs de buitenkant, de koorvensters te Ruiscbeure. I wee ongelijke rondstaven. door een bollijst gescbeiden. zijn aarigebracbt aan de triomfboog te Zerkel en aan de aldekkende lijsten boven de noordelijke vensters en nissen te Kapellebroek. In deze laatste kerk zijn de boog en de waterlijst van de noordelijke ingang ook geprolileerd. Motieven als zaagtanden. blokjes, dambord. blijven tôt ' I 200 in gebruik, ook in aanderen : fils materiaal kwam biervoor enkel kalksteen in aanmerking. Waterlijsten met blokjes in dambordvorm opgesteld.zijn te vermelden in Haverskerke. Hondegem. I inde en Ruiscbeure; lijsten met zaagtandmotief vinden we le Bissezele, Haverskerke, Pitgam en Stegers. De kleur speelde een belangrijke roi in bet leven van de Middel eeuw se mens ; zo komt liel dat bet intérieur der kerken dikw ijls met dekoratief en figuratief schilclcrwerk opgesmukt was ; zelfs langs buiten ontbrak de kleur niet aan de portalen. Van dit ailes bezitten we geen gegevens voor FransA laanderen : \oor gans bet Scbeldegebied trouwens is maar weinig geweten over romaanse monumentale scbilder kunst (,2B ). Ook de vloer kan kleur aan bet gebouw geven : we kunnen enkel de tekst over St. Moinelin in berinnering brengen en verwijzen naar de veelkleurige vloeren uil liet begin der XII' eeuw in de abdijkerk van St. B erlinus (' ') Het valt le betwijfelen ol er in landelijke kerkjes romaanse gebrandscbilderde rainen bestaan bebben : rlil kan bet geval geweest zijn in een kapittel- ol abdijkerk. In de Scbeldestreek wordt weinig romaanse monumentale becld houwkunst bewaard : de kvvaliteit is niet zeer boogstaand I e Kapellebroek staan in elk der vijl nissen van de noordmuur twee beeldjes : gestileerde, statiscbe figuren in konventioneel gedrapeerde klederen. die (123) DO galmgatbogen te Iz.enbergc zijn op gelijke wijz.o srunengesteld. (126) In de kaledraal van Doornik zijn er muursrbilderingen nil liet einde der XII" on begin XIIL eeuw : in de refter der Gentse St.-Baafsabdij dateren ze van (P. ROLLAND, La peinlurr murale à I mimai ; I. PHILIPPE, La peinture murale pré-romane el romane en Belgique, blz. 5QQ-607). O e n z kennis van de romaanse sebilderkunsl Pas-de-Calais wordl er ook baast loi niels berleid. in (P. HÉLIOT, o.r., blz ). (127) O p bet einde der XII E en in de XIII E eeuw verscbijnen ze in talrijke Artesisrbe kerken. (P. HÉLIOT, o.( blz ).. Kapitelen in St.-Pieters (128) le leper (Bri. FIRMIN, o.r., blz ). bet boogveld «D o o p van St.-Basilius» te Brugge (M. SEI.SCHOTTER, R o m a a n s r b e sculptuur te Brugge, in An. Soc. d Etmil. L X X, 1927, }>lz ), een bovendorpel in bet Brugs Gruuthusemuseum, ka[)itelen en reliëls in de katedraal te Doornik.

98 K O N I N K L I J K E C O M M I S S I E V O O R M O N L M E N T E N E N L A N D S C H A P I T. N hoogstens met een armbeweging liet vertikalisme verbreken (alb. 5 l) Het is rondplastiek, maar liet beeldhouw werk zit letterlijk en figunrlijk vast aan liet bl ok waaruit liet gekapt is. Bij de beeldjes onderaan 80 cm li.) heelt men in de oostelijke ligunr Kristus kunnen berkennen. in de persoon naast bem met sleutel, werd de H. Petrus geïdentiliceerd. Andere beeldjes dragen een kruis, een boek. een brood ('"'). In ieder boogveld door een lijst algesloten. staan kleinere beeldjes ( 50 cm li.), engelen voorstellend (afb. 51). Het oostelijke, boven liet Kristusbeeld, draagt scliild en speer ; de engel er naast lieelt een trompet. AFB. 51. Kapellebroek, engelfiguur in blindnis. Het is moei lijk uit te maken in welk kunstmilieu die beeldjes ontstaan zijn. Komen ze uit liet zuiden ol ondergingen ze Doornikse invloed? In de XII' eeuw immers werd in de bisschopsslad veel vlakgeliouden beeldhouwwerk gemaakt, o.m. aan de plaatselijke katedraal (' ). (129) J. MOREL. La restauration de I église de CappeIlebrou< k. Kl/.. 2O5. (130) O o k talrijke doopvonten ontstonden in dit cent ru m : er bevinden zich exemplaren in België (o.a. te Denderinonde. Licktervelde, Zedclgem), Frankrijk (o.m. te Montcl idier, S o m m e en Verni and, Aisrie), Engeland (Lincoln, Winchester...). Clr. I. RONSE, Les Fonts Baptismaux de Zedelgliem. 58

99 II. BESLUIT. KRONOLOG1E EN EVOLUTIE. Onze kennis van do kerkelijke romaanse bouw kunst in hrans-y laan deren berust baast uitsluitend op gewone dorpskerken : van de weinige belangrijke kloostersticbtingen zijn maar scbaarse Iragmenten bekend. Vele van de onderzocbte kerken kunnen moeilijk gedateerd worden. niet enkel omdat kenmerkende détails clikwijls ontbreken. maar ook omdat een eenvoudig kerktype gedurende versebillende decennia in gebrui k k an blijven. Over de oudste kerkjes ontbreken aile inlicbtingen, uitgezonderd voor liet bed ebuis van St.-Momelin ; de overgeleverde gegevens lijken ecliter niet aile even betrouwbaar. W e mogen wel aannemen dat liet merendeel der oudste kerkjes klein en voorzeker van lioul w as. Opgravingen zouden daarover nog veel onbekende gegevens aan liet liclit kunnen brengen. Van geen enkel der onderzocbte kerkgebouwen kunnen we de bouw datum in de XI eeuw stellen : ze dateren aile uit de XII ol uil de aller eerste jaren der XIII e eeuw. Het type van de driebeukige transeptloze kerk. zoals bet te Ochtc v.ele en te Wemaarskapel bestaat. is een ouder stadium dat loi in de eerste bellt der XII' eeuw bet gewoon scbema was : dan worc Il het verdrongen door de kruiskerk met middentoren, die van dan al het gebruikelijk kerk type worc It( 131 ). Dit k an gebeurd zijn naar het voorbeeld van grote kruis kerken die reeds vôôr het midden der XII' eeuw in VI aanderen gebouwd werden (Mesen. St.-Baals te Gent, I orhout (?). St.-Walburga le Veurne). Toch is het mogelijk dat er naast die grote, ook reeds vroeg kleine kruiskerken tôt stand gekomen waren, zoals de X' eeuwse kerkjes te Mousty (Brabant) en te La Bourse (Artesië) ('"") : het is ook niet uitge sloten dat het oudere schéma nog lange tijd is blijven voortleven. O.i. is er een opeenvolging van de twee plannen geweest : dit blijkt o.m. uil de ( i i ) In de romaanse dorpskerken uit het Maasgebied, waarbij ook E^rabant on Honegouwcn gedeeltelijk horen, vormt liot drieboukig transeptloos plan mot vvesttoren, liet gewoon schéma : enkele uitzonde ringen (Aubechies, Blaton, Broecbem, Mously. I kkel) sluiten aan bij de romaanse ScbeldestijI. In bouwde mon te O u d e n u r g de St.-Pieterskerk waarvan de plattegrond een overgang (132) b tussen de twee s y stem en vormt : driebeukig sebij) met niet-uitspringend transept en middentoren.

100 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONLMENTEN EN LANDSCHAPPEN opgraving van cle kerk le Snellegeni ( I Q^Ô-1057), w aar liel onderzoek uitwees dat aan cle driebeukige transeptloze kerk pas legen 1200 een dwarsscnip met middentoren toegevoegd werd C" 1 ). 1o- b S 6 AFB Wemaarskapel, schématise!] grondplan. De vorm van (le koorsluiting is niet bekend. De wijdingsdatum 1 1 "5"5 van de abdijkerk le Sint-Winoksbergen slenil zeer waarschijnlijk overeen met de bewaarde Iragmenten van cle vieringstoren, die verwant is met cle loren van St.-Walburga te Veurne, eveneens ait de eerste liel II van de XII" eeuw gedateerd ( 1S4 ) ; liet is ons niet bekend ol er tussen beide romaanse kerken nog andere gemeen se ha ppelijke trekken bestaan hebben. Naar hun eenvoudige bouwwijze te oordelen. kunnen de kerkjes te Gijvelde en Volkerinkhove ook tôt dit tijdstip opklimmen. De onversierde (153) le Izenberge werd de driebeukige transeptloze kerk van omstreeks i 100. op bel einde der X 1 P eeuw van een middentoren. maar niet van een kruisbeuk voorzien. (154) BR. EIRMIN, O.C., blz ÔO

101 Di: Kl K'KI I.IIKI ROMAANSI BOl AYKI NSI IN I RANS VI,A A NI )l K'F.N torens van Ledringem en I erdegem. die van kleine galmgaten voorzien zijn, mogen eveneens in de eersle helll van de XII eeuw geplaatst worden. Dit schijnt oo L liel geval te zijn met de kapitelen van de abdij van Broekburg, met de gevel te Killem. die een nogal zware versiering draagt (te vergelijken met de toren van Haringe van omstreeks i 100 (' "')). en waar de kubuskapitelen van de westingang nog de klassieke vorm niet hebben, evenmin trouwens als in de sobere toren van Armboutskapel (omstreeks i i 50). Het is rnoeilijk uit le maken ol de hoge gevel van de O.l.Y.kerk te Kassel nog vôor loi stand kwam : het metselwerk in «opus spicaturn» is op zichzelf geen betrouw baar dateringselemenl. I )e vierzijdige traptorens, die de westgevel llankeerden, zijn w aarschijnlijk algeleid van het Normandisch se hema der geveltorens. AFB. 53. Zegerskapel. scliematisch grondplan. De ligging van de koorsluiting en van de westgevel zijn niet juist bekend. (135) IIR. I IRMIN, o.c., blz Ol

102 KONINKI.IIKE COMMISSIE VOOR MON! MENTEN EN LANDSCHAPPEN De rianw verwante torens van Bissezele, Borre, Haverskerke, Hondegem, I inde en Pitgam kunnen rond het midden van de XII' eeuw gebouwd zijn ; ook de basementen van St.-Pieters te Kassel rekenen we tôt dit tijdstip. Dan ontstonden ook enkele kerken die met blindnissen versierd werden : Kwaadieper, Stegers. Wulverdinge en Zuidpene. Spaarvelden als arcbitektoniscbe versiering komen in gans VI aandereri aan talrijke romaanse kerken voor ; de eigen natuursteen leende zicb immers vveinig ol niet tôt beeldhouwwerk, en invoer uit de vreemde van afgewerkte produkten viel financieel voorzeker te zwaar uit. Deze sober beid, niet enkel in versiering, maar ook in konstruktie, is typiscb voor de meeste brans-vlaamse dorpskerken. I ecbniscbe moeilijkheden en experi menten werden ontweken : de kleine afmetingen. de vlakke koren. bet ontbreken van gewelven en spitsbogen, de zware vieringspijiers. de kleine vensters en spaarzame doorbrekingen, de onversierde middentorens zijn er evenveel bewijzen voor. Zo vvijken deze kerkjes niet al van de gelijklijdige dorpskerken uit bet overige Vlaanderen of van vele soortgenoten over de I.eie en de Aa. In de loop van de tweede belft van de XII eeuw komt er meer ver scbeidenheid. Zo wijkt de ruimer opgevatte viering van Zegerskapel reeds van liet gewoon schéma af, alhoewel cle benedenkerk niet veel verder geëvolueerd is dan te \ olkerinkbove. Het [>ortaal te Belle is zeer ver want met de westingang van St.-Pieters te leper. die uil de tweede belft van de XII' eeuw stamt ('"'') ; in beide gevallen is bet materiaal van I )oornikse herkomst. AKB. 54. Kapellebroek. bovenlicbten en nissen in de noordmuiir. (136) BR. IIRMIN, u.c., blz

103 1)1 KLRKKI.I.IKE ROMAANSI BOl WKl NST IN I RANS VI.AANDKKI N I e Kapellebroek is er, naast tle gewone kenmerken, direkte invloed nawijsbaar uit zuidelijker gebieden, en wel uit Normandie, waarheen de ingewikkelde pijlervorm en de afwisseling bovenlicbten - blindnissen verwijzen, alsmede uit Ile-de-France en Pikardië, waartoe we rekenen de scnikking der vensters boven de pijlers en misschien liet beeldhouwwerk in de nissen. Kapellebroek is dan ook jonger dan de verwante Norman discbe kerken te Manéglise en St.-Marguerite (omstreeks liet midden der XII' eeuw) ; de gedetailleerde prolilering gaat wel terug tôt liet laatste kwart van die eeuw. In de kerk zell wijzen de vorm van de pijlers, de kapitelen en de opstand van de zuidmuur op een jongere bouwdatum dan de noordkant. Een uitzondering op liet gewoon Frans- VI aams torenschema. vorml te Zerkel de acbtzijdige toren. een type dat in gans liet Graaïscbap in grote getale voorkomt, en overigens een ruime verspreiding vond in gans liet gebied tussen cle Cancbe en de Sclielde. Verschillende punten van overeenkomst met liet grondplan en de toren van de kerk te Izenberge, te dateren omstreeks 1200 C' 1 '), brengen ook de kerk van Zerkel tôt die datum terug. In deze kerk laat zich reeds beelwat Artesiscbe invloed gevoelen. o.a. door bemiddeling van Guarbecque en I.illers. De kalksteen brengt ten andere in veel gevallen sierelementen mee uit liet gebied van lierkomst van de steen. Dit is o.m. I.et geval voor de galmgaten met llan keerzuiltjes (o.a. in West-Vlaanderen : Izenberge en Steenkerke). Het sierlijk westportaal te Broekburg beelt een duidelijk overgangskarakter. betgeen te merken is aan de vorm van kapitelen en bogen : ook hier is Doornikse invloed aanwezig. Fen datering in de allereerste jaren van de XIII e eeuw /.ou best passen. Gelijkt ijdig met Broekburg, is liet koor le Ruiselieure : de westingang zou ecbter wat ouder kunnen zijn. De vorm van de koorvensters lieelt waarscbijnlijk cle invloed ondergaan van de vensters in de koorkapellen van de katedraal van St.-Omaars (± I200)D. Î'Î Gezien in lie! kaderder Nederlanden, belioort de rornaanse kerkelijke bouw Ivimst in liet Graafschap Vlaanderen, en dus ook in l'rans- VI aanderen. lot de Scbeldestijk die in Brabant en Henegouwen aan d e M aasslijl grenst (''"'). In de romaanse Scbeldescbool ligt liet boofdaccent op de vieringstoren ('""') : naar de viering en bel ( m ees tal vlak) k oor wordl de blik gel rokken, als men langs de westingang de kerk binnentreet It. I '.venais in liet Maasland komen gewelhxmw en sl<ul[)tuur weinig voor. (I"57) Bw. FIRMIN, O.C., Us (138) P. I IF.I.IOT, L.es églises..., blz (139) Clr. de algemene sludies van S. Brigode, R. Lemaire, S Leurs. (1.40) Daarentegen zijn de westbouw en westtoren kenmerkend voor het Maasland.

104 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN I )eze romaanse Scheldearchitektuur dekt maar een geografisch begrip en staat niet onafhankelijk als stijl ; ze is bet noordelijk grensgebied van île romaanse scbool uit Nooraw est-frankrijk, waarin Normandie gedurende bonderd jaar ( ) een vooraanstaande roi speelde. Lnkele elementen uit de Vlaamse romaanse arcbitektuur lijken zeer op Normandie geïnspireerd. zo de vierzijdige middentoren, de kubus- en vouwenkapitelen, de arcbitektoniscbe versiering op de gevels, de geringe belangstelling voor skulptuur, de voorliefde voor vlakke zolderingen en rondbogen. I )it laatste punt vormt een belangrijk verscbil tussen Vlaanderen en Artesië- Pikard ië, vvaar de spitsboog en de gewelfbouw meer in trek waren ; daarnaast zijn er tocb ook verscbillen met Normandie, waar o.a. bet vlak gesloten koor en de achtzijdige middentoren vveinig ingang gevonden bebben. Nog andere torenvormen zijn typisch voor Vlaanderen ; zo de westtoren met vierzijdige llankeertorentjes (Dudzele, leper) en de vierzijdige middentoren met oostelijke Hankeertorens die reeds in de XI' eeuw te Zinnik voorkomt (Oent, Mesen. Veurne) ('"). Na de begrenzing van de brede invloedssleer waartoe Vlaanderen beboort, zouden w e bel gebied van nauvve verwantscbap beperken lot een brede kuststreek die zich uitstrekt van Normandie, over Boulonnais, noordelijk Artesië lot Vlaanderen. Dit is althans zo voor de kleine kerken ; een grotere kerk, zoals de I )oornikse katedraal, kon de Normandiscbe invloeden persoonlijk aanpassen en zo verder doorgeven. I )e vierledige (141) Deze drie aangeltaalde torenvormen zijn ook te Doornik onbekeud. 64

105 di. ki:rki 1 jjki: romaansi: ijoiaykinst in i ransvlaandi;ri:n opstand diende tôt voorbeeld voor de beuk van de kaledraal van Kamerijk ( ) en voor liet katedraalkoor van Atrecbt ( ). maar in deze kerk en treedt de gotiek reeds te voorscbijn. De vvijding van een gedeelte van de katedraal van Doornik in 1171 valt ook samen met een andere gebenrtenis : de brand in de N.-D.-la-Grande le Valencijn, waardoor men korl daarop een vroeggotiscbe kerk begon : de vierledige opstand, de middentoren met Ilankeertorens en bet grondplan met de veelzijdig sluitende transeptarmen wijzen ook hier naar I )oornik. Ook verder afgelegen kerken als Laon en Noyon, richtten bun blikken naar de Scheldestad ; maar het vierledig experiment, zells in een vroeggotisch kleed, bood geen uitweg. Mede door dit zoeken in de tweede lient \ an de XII eeuw, oelende de katedraal van Sens, omstreeks opgetrokken en voorzien van gewelven en van een drieledige opstand, geen onmiddellijke invloed uit. uitgezonderd in de katedraal van Canterbury, m bet I aatste kwart van de XII eeuw door Will ïam o I S( >ns gebouwd. Ferst in de laatste jaren van c le XII eeuw geell de katedraal van ( hartres een definitieve vorm aan het tvpe van Sens, hierin nagevolgd door de XIII eeuwse katedralen. loch was de katedraal van Doornik belangrijk voor de beginnende gotiek in het Sel îeldegebied : de buitenloopgangen in de beuk en in bet Iransepl. het vroege tri! orium in de kruisbeuk, de geveltorentjes zijn elementen die in de Scbeldegotiek weergevonden worden. Rond 1200 rei kt de invloed van de zuidelijke gotiek tôt in I )oornik ; dit is o.m. te zien aan de stenen overw elvingen die de Iradit ionele liouten zoldering vervingen (St.-Kw inten, St.-Brice. Bisscbopskapel). In die tijd I uidt de Door nikse St.-Kw intenskerk de Scbeldegotiek in ("") ; de buitenloopgangen en de ronde geveltorentjes zijn reeds aanwezig, maar de drieledige opstand moet nog genoegen nemen met een schijntrilorium, zoals in de oudere St.-Brice en St. Fiat. Van deze drukke bouwbedrijvigbeid en van het zoeken naar een nieuwe stijl, vernemen we in Frans-Vlaanderen niets. Het volgroeide romaans type bloeide volop in de tweede belft van de XII eeuw, toen het in NoordTrankrijk alweer verlaten werd. Inde middenbeuk van Kapellebroek hield men nog vast aan een archaïsch aandoend horizontalisme dat we in onze gewesten terugvinden in tle beuk van St.-Vincentius le /innik (XI eeuw) en van de katedraal van Doornik (XII eeuw) : dit traditioneel horizontalisme zullen we ook aantreffen in de kerken van d( XIII eeuw se Scbeldegotiek. I.aatromaanse w erken als het w estportaa I le B. oekburg en (i.ji) Tôt die ricliting belioren St.Niklaas en St.-Jakob te Doornik, O.!.. V. van Paniele te Oudenaarde, St.-Niklaas te Gent. O. L. V. te Brugge, St.-Bavo te Aardentaurg, Danime, Lissewege. O. L. V. te Kortrijk. 65

106 KONINKLIJKE COMMISS1E VOOR MONLMENTEN EN landschapt'en de kerk van Ruischeure dateren uit de eerste jaren van de XIII e eeuw ; liet is nog volop overgangsarchitektuur, zoals we ze in Vlaanderen nog ontmoeten te Adegem, Waarmaarde, Zuienkerke. Varsenare en Aardenburg (koor en transept). Geleidelijk evolueert de romaanse stijl naar de vroeggotiek, maar liet is sleclits met de stuwing uit Doornik en uit liet zuiden dat de g'otiek vaste voet krijgt in Vlaanderen. Van rechtstreekse invloed uit zuidelijker regionen getuigt in l'rans-vlaanderen liet sierlijke koor van Broekburg (tweede kwart XIII' eeuw) ; met de eigenstreekse romaanse bouwkunst kunnen liier geen aanknopingspunten gelegd vvorden. AFB. 55«. Broekburg. St.-Jan. Vroeggotisch koor ihuitlige toestand ). 66

107 III. REPERTORIUM DER FRANS-VLAAMSE ROMAANSE KERKEN. ARMBOUTSKAPEL, St.-Martinus (alb. 18). In de Iaatgotiscke hallekerk, die in 1Q40 vernield werd, was de romaanse vierzijdige middentoren geveltoren geworden. In de eerste verdieping gaven rondbogige openingen toegang lot de zolders boven de middenbeuk, transept en koor. In de tweede verdieping bevonden zicb in elke torenwand twee galmgaten ; ze waren gesplitst door een middenzuiltje dat. samen met twee Hankeerzuiltjes de aldekkende mijterbogen droeg. Ze scbuilden onder een ongeprofileerde rondboog die gedragen werd door twee boekzui Itjes. Aile zui Itjes waren door kubuskapitelen bekroond. I egen iedere buitenboek van die verdieping stond een zuiltje, waarvan de basis, ter hoogte van de benedendorpels der galmgaten. nog bewaard was. Gans de toren was met kalksteen opgetrokken ('"). BAVINKHOVE, St.-Audomarus. In de gotiscbe hallekerk is de westgevel van de middenbeuk van ijzersteen. De twee steunberen (83 X 73 cm), van twee kleine verstekken voorzien, kunnen nog romaans zijn. In bet midden zit een (gerestaureerd) ror jogig portaal ; de opening is 1,45 ^ Ijreec I. Bov en de binnenste rond boog op rechtstanden, loopt een roi staaf die steun vindt op Hankeerzuiltjes met vouwenkapitelen. Een waterlijst omgeell de ingang. Het materiaal is zandsteen. BELLE. St.-Vedastus (afb. 36). In de toenmalige hallekerk ( 144 ) werd in november 1894, onder jonger metselwerk, bet romaans westportaal teruggevonden ; het was 3,35 m (143) In «le verzameling Morioqrop/lies paroissiales (Bisdomarclliel, Rijsel) vonden we nog liet volgende gegeven : Quatre [doorstreept] Deux eolonnettes à chapiteaux, en style du XII' siècle, faisant ensemble partie de la base intérieure du t lot lier ont été découvertes du côté de I édifice en (1808). (141) ("Ir. I Dl CotJSSEMAKER, Comptes de l'eglise paroissiale de Saint Vaast à Bailleul, in An. Corn FI. île Fr XIV, blz

108 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN boog en 2,70 m breed (" '). I"> 1 j bel ruimen van bet puin van de in igi8 vernielde kerk, stortte dit sierlijk portaal in IQIQ in ('"'). Langs elke zijde stonden, in de terugsprongen der zijrecbtstanden. drie monoliete flankeerzuiltjes die voorzien waren van lioge vierzijdige sokkels met hoekklauwen, basissen (een insnoering tussen een grote en kleine rolstaaf), bladkapitelen en dekplaten. Da aro > kw amen de over elkaar kragende rondbogen neer ; volgens Debaisnes waren ze van ijzersteen en «granit grisâtre», de zuilljes van Doomi kse steen. I )e buitenste boog was omgeven door een waterlijst, die borizontaal doorliep over de westgevel. Aan de rechtstanden was ook kalksteen verwerkt. BISSEZELE, St.-Adrianus (afb. 56). y [ P W J* AFB. 56. Bissezele, westzijde (Bul. Com. Hist. du Nord. II, 1844). In 1837 ("') sloopte men de oude parocbiekerk, waarvan men enkele jaren vroeger gezegd bad : «Peut-être le seul [monument roman conservé en son enlier de tout le département du Nord» (" ). Het bedeliuis was (145) MGR. DF.HAISNES, Le Nord monumental et artistique, blz. (146) M. RRUCHET, Les Monuments historiques du Nord, blz (147) Mou. DF.HAISNES, in Uni. Coin. hist. Nord. XIII, blz. 3GT. (1.18) Bul. Com. hist. Nord. II. 1844, blz

109 DE KERKI I.I IKI. ROMAANSI BOIAVKL'NSI IN I RANS-VI.AANDEREN een driebeukige kruiskerk met vierzijdige middentoren en vlakgesloten koor ( 14 '') ; de totale lengte binnenw erks bedroeg 26,92 m. De basilikaal opgetrokken benedenkerk telde vijl traveeën ; vierzijdige pijlers droegen ongeprolileerde ronde scbeibogen waarboven zich bovenlicbten met scbuine dagkanten bevonden. De westgevel was begrensd door twee kleine platte steunberen ; de boog van de westingang was niet meer oorspronkelijk. I11 de geveltop bestond de versiering uit twee nissen. In cle langsmuur van de zuidbeuk bac! men twee rondbogige ingangen gedicbt ( ir ' ). De vieringsdoorgangen die toegang gaven tôt cle vierkante transeptarmen waren lager en sma lier dan cle twee andere doorgangen ; aile vieringspijlers droegen afgeschuinde imposten. De rondbogige doorgangen in de eerste torenverdieping wijzen er op dat cle kerl < oorspron kelijk vlak overzolderd was. De klokkenverdieping was aangeduid door een w aterlijst. waarop de rondbogige galmgaten aanzetten : ze waren gedeeld, maar de middensteun scbeen berbouwd. Een waterlijst omgaf de galmopeningen ; er waren sporen van zaagtandversiering. De twee torenverclieping'en waren met kalksteen gemetseld ; het overige van het gebouw met ijzersteen. BORRE, St.-Johannes Baptista (alb , "). In het begin der eeuw (datum 1626 op de westgevel) k reeg de kerk haar huidige gedaante, maar met behoud van oudere gec leell en C"'). De huidige éénbeukige benedenkerk (14 X 8,20 m binnenw erks) staat heel waarschijnlijk op de romaanse funderingen. daarvoor getuigen ook de westgevel die, met uitzondering van cle bakstenen geveltop, nog van ijzersteen is ('"-) en cle brede vierzijdige middentoren (8 X 5, 1 5 m binnenwerks). Van de zuidelijke kruisbeukarm bleel de westmuur over een lengte van 4 m bewaard ; in dit metselwerk. door de latere weststeunbeer tegen cle zuidelijke transeptgevel afgelijnd, wijst niets op het bestaan van een vroegere doorgang naar een zuidbeuk. Het is moeilijk te zeggen ol cle rondbogige vieringsbogen (o. en w. 5 m br.. n. en z. 80 m br.) nog romaans zijn. In de eerste verdieping van de ( i t)l Onze gegovcns Limon uil het artikel van I)l\iIII. Notice sur I église cle Bissezeele, in Uni < om. hist. Nord, II blz D e tekst on rie afbocldingen werden gedeeltelijk algodrukt in An. Soc. d'ern. Bruges, X blz (150) O c middenbeuk was op de westkant 3 m brce<l, op de oostkant 3.42 m ; de brcedte der vensterloze zijbeuken bedroeg 2.03 m. Het vlakgesloten koor was 3.32 m lang en 4,22 m breed. D e toren mat 4.35 x 3.60 m. Aile maten zijn binnenwerks genomen. (151) S< bematiscb grond )lan bij E. LOTTHE, O.C., blz. 73. (132) D e steunberen scbijnen niet oorspronkelijk. 69

110 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN loren geven vier rondbogige doorgangen (0,55 m br.) toegang tôt de zolders van de romaanse kruiskerk. De belling van liet dak van de noordelijke transeptarm is aangeduid door grote platte stenen die ongeveer 10 cm buiten de torenwand uitsteken. De klokkenverdieping is niet meer van ijzersteen zoals de eerste verdieping, maar van kalksteen ; een afgescbninde kalksteenlijst geelt de scbeiding aan. Oorspronkelijk bezat elke zijde van de toren twee g'esplitste galmgaten, elk breed en 1.yo 111 lioog. Op de oost- en westzijden zijn de klokgaten nu gediclit, langs buiten met kalksteen, waarbij de waterlijst borizontaal doorgetrokken werd, langs binnen met baksteen ('"'). Het oostelijk galmgat op de noord kant bleef goed bewaard. Op bet balfrond middenzuiltje en de Iwee veelzijaige llankeerkolommetjes komen twee rondboogjes neer, die scbuilen onder een grote ontlastingsboog ; de steunen bebben basissen (een insnoering tussen een grote en een kleine rolstaaf) en kubuskapitelen. De galmgaten zijn omgeven door een algescluiincle waterlijst. De oude gootlijsl van île loren bestaat uit een roru Istaal en een liollijst. AFB. 57. Borre, ziclit uil liet noord-westen. (i^ -)) Dit gelieurde wattrschijnlijk in liet begin der XVII e eeuw toen de kerkdaken en de toren verkoogd werden. 70

111 1)1 K K R K I I.1IKI R O M A A N S I B O I W K I N S I IN I R A N S VI A A N D I : R E N RROFKBI RG, abdij (ail). 55). ( )iii.streel<s 1100 werd de alxlij te Broekburg gesticbt (,M ) ; in bet niidden der XVI eeuw werd het klooster in de stad overgebracbt. In 1841 vond men Iragmenten van de romaanse abdijkerk, o.m. kapitelen en base menten van blauwe steen (' ' ). BROEKBI RG, St.-Joharmes Baptista (alb. 32. i. 55 a. 58). In de kerk, die op 25 mei door een brand werd vernield en nu in herstelling is. was de gevel van bel romaans driebeukig scbip nog gedeeltelijk bewaard gebleven ( ln6 ). De middengevel meet tussen de steunberen 7,10 m. de zijgevels 5.20 ni (''") l angs buiten bestaat het metselwerk. de steunberen inbegrepen, lot op hoogte, hoofdzakelijk uit ijzersteen : aan fie liogere gedeelten en aan de binnenniuur werd enkel kalksteen verwerkt. I )e middengevel, voorzien van een westvenster en een geveltop uil lalere lijd. is begrensd door twee zware steun beren ( 1 20 X 125) die twaall kleine versnijdingen lellen. De westingang bevindt zicb in een vooruitspringend mnurgedeelte, door een fronton bekroond. I.angs elke l<ant staan vier kolommetjes (' ) ; van drie rusten AFB. 58. Broekburg. St.-.Ian. Tekening van DE westgevel; mogelijks was er een westvenster. (154) I. H t COUSSEMAKKR, I n < artulaire de I abbaye de N. D. de Bonrbnurg. bla. V VI. (155) Uni. Com. hisl. Nord, I blz : E. I )i Corssi MAKI R, Sur 1 an< ionne abbaye de Bonr bourg..., blz. 191, pl. III. ( 1 56),1. DIZITTIR (L'église médiévale «le Bourbourg, blz. 130) sc.brijlt ten onrecble dat de ronde srbeibogen in de benedenkerk XII 0 eeuw.s zijn ; c vénal.s de zuilen. dateren ze uit bet niidden der XVIII e eeuw. toen de kerk gerestaureerd werd na bet instorten van de toren in In de westgevel was de datum 1770 aangebraclit. (Monographies paroissiales, Bisdonian liiei Rijsel.) (137) D e beuken in St.-Brice te Doornik bebben orïgeveer de/.elfde verhouding, ni x 6,25 x 4, (P. ROLLAND. L'église Sainl-Brice, blz. 32 e.v.) (158) O p de noordkant werden drie zuiltjes met baksteen bermaakt.

112 K O N I N K L I J K E C O M M I S S 1 E V O O R M O N U M E N T E N E N L A N D S C H A P P E N de vierzijdige sokkel en de basis (twee rolstaven en een insnoering) op een gemeenschappelijke plint, het vierde heeft een uitspringende so kkel. De zui Itjes zijn bekroond door bladkapitelen met vierzijdige dekp laten. Uit de s[)oren op de kalkwand kunnen we opmaken dat de drie buitenste afdekkingsbogen rond waren ; de vierde boog was drielobbig als overgang naar de vijflobbige f)innenboog op rechtstanden, die de eigenlijke opening (breedte : 2,30 m) omsluit. De zuiltjes met basementen en kapitelen, evenals de vijflobbige boog op rechtstanden zijn van Doornikse steen. I egen de westmuur van de zuidbeuk liet een klei ne steunbeer (QO X 23 en)) toe de breedte van de zijbeuk te bepalen ; de steunbeer was maar over een hoogte van 2,40 m bewaard. Romaans metselwerk is nog bewaard aan de westmuur van de noordelijke transeptarm ; langs binnen zijn Iragnienten van twee rondbogige blindnissen, 3,40 m hoog en 1,80 m breed. Uit de plaats van de kruisbeuk. weten we dat de benedenkerk 31,30 m lang was. Het is te betreuren dat het grondplan niet door een opgraving vervolledigd kan worden. C "IJVELDE, St.-Vincentius. De kerk. die in 1871 afgebroken werd (' '). bestond uit een romaanse middenbeuk van zes traveeën, waarvan de llankerende zijbeuken in de loop der tijden verdwenen waren (,8 ) ; het materiaal was ijzersteen. Vierzijdige pijlers droegen de ronde scheibogen waarboven kleine rondbogige vensters aangebracht waren. 1er hoogte van de voormalige zijbeukdaken. maakten de niuren van de middenbeuk een terugsprong ("'). HAVERSKERKE, St.-Vincentius (afb. IQ). In deze gotische hallekerk is de vierzijdige middentoren (binnenvverks 3,33 X 3,33 m) nog romaans, de bakstenen klokkenverdieping uitgezonderd. De viering is doorbroken door vier even hoge rondbogige doorgangen (o. en w. 3,35 m br., n. en z. 3.QO m br.). De openingen naar de zolders zijn op de oost- en westkant rondbogig ; de twee andere openingen hebben afgeschuinde rechtstanden met aldekkende spitsbogen. hetgeen er op wijst dat ze in hun huidige vorm van jongere datum zijn. In de tweede verdieping doorbreken acht nu dichtgemetselde galmgaten de wanden ; ze zetten aan op een waterlijst met blokjes. De klokgaten. die niet gedeeld zijn, hebben een hoogte van 2, en een breedte van (15G) E. L o m i É, o.c.. blz ( 1 fto) D e doorgangen tussen de beuken waren met kalksteen gedicbt. (161) L. D E BAECKER, Eglises... blz Ten zuiden van de kerk stond een bakstenen klokbuis, gedateerd 1628.

113 DE KERKELIJKE ROMAANSI BOl WKl NS I IN ERANS VEAANDEREN 1,20 m ; ze zijn omlijst door waterlijsten met zaagtandmotief. De (oren is niel kalksteen opgetrokken. Fegen de westelijke vieringspijlers bleven fragmenten bewaard van de romaanse )i lastt rs van de middenbeuk en van de doorgang transeptzijbeuk ; ze zijn breder dan de latere gotiscbe muren die ze dragen. Het grondplan tekende dus een basilikale kruiskerk met middentoren. HONDEGEM. St.-Audomarus (afb ). In 1878 stortte de vierzijdige rornaanse middentoren in ("'") ; de gotiscbe hallekerk werd in hersteld, maar brandde in 1910 al. In iedere zijde van de klokkenverdieping bevonden zich twee rondbogige AFB. 5'). Hondegem. zieht uit liel zuid-westen Hekening door A. De Zitter). galmgaten, waaronder oculi. door een waterlijst met blokjesversiering omgeven. In de klokgaten droegen een middenzuiltje en twee Hankeerzuiltjes de gekoppelde rondboogjes, die versierd waren met een afhangende sluitsteen ; in het boogveld zat een kleine opening. V'olgens een nauwkenrige tekening van A. De Zitter (afb. 24), zijn de steunen (162) C. ENLART schijnt de toren voor aehtkantig te aan/.ien : «il [Sercus] rappelle surtout, paraît-il, un autre clocher détruit depuis peu d années, celui d Hondegbem, édifice voisin...» (Monuments religieux..., blz. 235). HÉLIOT a m dit zo over (Eglises du M o y e n Age, blz. 131) ; in ons Overzicbt... n blz. 207 schreven we dat er volgens Enlart een achtzijdige toren te o n d g e m gestcian had. H e

114 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN bekroond door vouw enkapitelen ; 13e Baecker daarentegen vernie Idt U JUS- en bladkapitelen (Flamands de France blz. 268). Vergist bij zicb niet zoals te I.inde, w aar bij ook ten onrecbte kubuskapitelen vermeldt? (o.c., blz. 272). Een waterlijst, eveneens met blokjes, omspande de g'abnopeningen. De gootlijst rustte op konsoles met koppen. Over liet bouwmateriaal van de toren zegt L. De Baecker : «Son appareil est. du côté nord, la pierre calcaire de St-Omer de 20 centimètres cube : du côté sud le moellon brut du mont Cassel.» (o.c., blz. 268). Over de andere zijden zegt liij niets. We kennen geen andere gelijktijdige Vlaamse toren die zo gemetseld was. Iietgeen ons reeds doet twijlelen aan de eclillieid van dit gegeven ; op de tekening van A. De Zitter is de ene zicbtbare zijde van cle klokkenverdieping van kalksteen. M isscbien was de eerste verdieping van ijzersteen. zoals in liet nabije Borre? I.. De Baecker vernie Idt nog een romaans Iragment : «A la partie extérieure du mur septentrional du transept, on voit encore des traces de plein-cintre.» (o.c., blz. 268). KAPELLEBROEK, St. Jacobus C ' 1 ) (alb. 10, i), 27, 38, 43, 47, 31, 54, 60, 60 a). De tegenwoordige kerk bestaat uit een benedenkerk (boofd- en noordbeuk), een kruisbeuk met gotiscbe vieringsloren en een veelzijdig gesloten koor van omstreeks De romaanse benedenkerk was zes traveeën lang ; de zuidbeuk is algebroken en de doorgangen gestopt, cle noordbeuk werd in cle XIX 1 eeuw berbouwcl en onder één dak met de lioolclbeuk gebraclit C 4 ). Als gevolg van de scliade in 1940 opgelopen. werd de westgevel gans berbouwcl ; bij was van kalksteen en gescboord door twee steunberen met verscbillende versnijdingen ("''). In boever cle rondboog van de ingang nog romaans was. valt moeilijk le zeggen. De pijlers van de noordmuur van cle middenbeuk ("'") zijn langs de kant der scheibogen ("") en in de noordbeuk (",K ) van balfzuilen voorzien. (il>3) De eerste vermelding van Kapellebroek dateert uit toen paus Alexander III in de opsoinming van liet be/.it van rie St.-Bertijnsabdij o.a. venneldt : *eapellani de terra nove paludis». I). I IAK.NÈRE, O. BLED. Les eliartes cle St.-Berlin... I. nr. -,17. Men weet dat kerken in tijden van gevaar soins versterkt werden ; daarvan bebben we een voorbeeld le Kapellebroek lijdens de Honderdjarige oorlog. In een vonnis uil 1386 lezen we : «...le dil messire Ernoul du We/....se transporta en léglise de Cappellebreu<. qu i est fortifiée ( onlre les Allglois el ennemis du pays...». E. DE COUSSEMAKER, Seigneurie el famille du We/.. Kl/ (ift.) Rond 1000 werd die bedaking door twee af/.onderlijke daken vorvangon. (163) Het linker benedengedeelle, bel onderste deel der si eunberen en de gevellop waren niel l>aksteen bersteld. (166) (),80 in breed lussen de sleunen : lengle : 23,60 ni. (167) In de westelijke doorgang msl de binnenboog op konsoles. betgeen ons niel oorspronkelijk lijkl. De twee oostelijke liebben geen balfzuilen met binnenbogen meer : de oostelijkste is daarenboven se beef getrokken door de d m k van de toren en wordt daaroin wel eens als spitsbogig voorgesteld. De breedte van de normale doorgangen bedraagt ongeveer 2,13 m. (168) De balfzuilen in de noordbeuk bebben geen kapitelen. 74

115 Dl. KIlkKI IJIKI R O M A A N S I B O l W K l N S I IN I R A N S V L A A N D E R E N Oorspronkelijk was dit ook zo in de middenbeuk : aan de westelijke pijler bestaat die schikking nog en in i()3q werden tijdens de restauratie aan de drie volgende pijlers de sporen van balfzuilen gevonden ("' ). Het bestaande exemplaar, bekroond door een kapiteel met ronde dekplaat, is even boog als de andere balfzuilen : dit is naar aile waarschijnlijkbeid de oorspronkelijke toestand. zodat die zuilen enkel een beeld kunnen gedragen hebben. Boven de scheibogen, die uit twee rollagen bestaan. zitten zes bovenlicbten (' ") die afwisselen met vijf blindnissen. In elke nis AFB. 60. Kapellebroek. noordkant van île middenbeuk. staan twee beeldjes (cfr. blz. 57-"j8); het boogveld wordt omsloten door een horizon taie en een rondbogige geprolileert le lijst, deze laatste versierd met spijkerkoppen. De flankeerzuiltjes van de bovenlicbten zijn in de steenlagen van het metselwerk gekapt ; de kolommetjes der blindnissen zijn mono liet. De zuidmuur is verscbillend opgevat. De pijlers zijn langs de binnenkant der scheibogen van drie halfzuilen voorzien (' ') : enkele heb (160) I. MOREL, o.e., blz BR. EIRMIN (o.e., blz. 545) en I'. Mil 101 (Les églises.. blz. 65) menen dal de pijlers maar balfzuilen liadden op de oosl en w estzijden. Hel oostelijk vensler is met baksteen vernieuwd en vergroot. (170) (171) Breedte van de doorgangsopening tussen niidden- zuidbeuk en : 2,

116 KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR MONl 'MENTEN EN LANDSCHAPPEN ben als basis een rolstaaf. De dekplaten boven de kapitelen liepen door in de middenbeuk (''") en in de zuidbeuk. t)e bogen bestaan uit drie rollagen ; boven de bogen dnidde een afschuining de [>laats aan, waar liet dak van de zuidbeuk tegen de middenbeuksmuur steunde. De vijf bovenvensters bevinden zicb boven de pijlers ; evena Is de niet zo brede noordelijke vensters bebben ze langs buiten terugspringende rechtstanden en waterlijsten. De gootlijst, die nu van baksteen is, rustte vroeger op konsoles met koppen ('"'). Wegens de meer ontw ikkelde bladkapitelen op de zuidkant mogen we besluiten dat dit gedeelte een weinig later lot stand U am dan de noordzijde. Vôôr de vernieling van de zuidelijke transeptarm in 1940, was de doorgang transept-zuidbeuk omsloten door een kw artcirkel die een soort binnenlucbtboog zou gevormd bebben C''). De muren van de noordelijke AFB. 6TL«. Kapellebroek. portaiil in de gevel van de noordelijke kruisbeuk. transeptarm (binnenwerks 8,70 X 6,40 m) zijn nog gedeeltelijk van kalksteen ; van de vier steunberen zijn er drie onderaan en bovenaan met bak steen bersteld (' "'). In de noordgevel zit een rondbogig portaal ; de (172) Z e bestaan nog naast de rug van de preekstoel, betgeen er op wijst dat ze maar na bet plaatsen van de kansel weggekapt werden. Deze draagt als opschrifl : G E E V E N O O R N O I N E S A I L Y G D A T L T'SYNEN TYDE VOORSCHEPEN VAN CAPPELLEBROVCQ. OVERLLDEN DEN 23EN SEPTEMBER BIDT VOOR SYN SIELE. L. DE BAECKER, Eglises..., blz. 57. (173) (171) C. IEN.ART. Mon. religieux blz ; R. RODIÈRE, Notes archéologiques... blz. 20. (175) Z e tellen minstens een viertal versnijdingen. D e steunbeer tegen de westmuur is gans van baksteen. 76

117 DE KERKEL1JKE ROMAANSE BOl AVKL'NST IN I RANS-VLAANDEREN binnenste boog rust op onversierde rechtstanden (' ' ). de tweede boog is geprofileerd en rnsl op hoekzuiltjes, voorzien van basementen en kapitelen. De uiteinden van de eveneens geprofileerde waterlijst krullen op ( 1 "). De gotiscbe vieringstoren (',s ) staat vvaarscbijnlijk op de zelfde plaats als de romaanse toren. Over bet romaans koor kunnen we niets zeggen. KASSEL, O. L V. (afb. 2, 23, ). Kassel zal reeds vroegtijdig' een kerkje rijk geweest zijn : ongetwij feld was bet onder dan de XII eeuw se romaanse fragmenten die we in de bestaande gotiscbe hallekerk aantreffen. In cle vlakke koorgevel zijn AFB. 61. Kassel. O.L.V. Oostgevel van liet koor. AFB Kassel, tekening van de oostgevel van liet koor. onderaan vijl lagen ijzersteen en (romeinse) legels (17-22 cm lang, 3,5-4.3 cm dik) in keperverband opgemetseld ; er juist boven plaatste men een Iaag vertikaal staande stenen (afb. 2). De gevel was voorzien van (176) Breedte van de opening : 1,65 m. (177) I ijdens de naoorlogse herstelling werd dit portaal op de westgevel nageinaakl. (178) De huidige vieringspijlers en -bogen zijn van baksteen.

118 KONINKUJKK COMMISSE VOOR MON! MENTEN I \ LANDSCHAITEN twee rijen vensters en blindnissen die nu dichtgemetseld zijn. waarschijn lijk vvegens liet nog bestaande Barokaltaar. Het l<oor is binnenwerks ongeveer 6 m breed en o m Iang. Het is niet waarscbijnlijk dat er aan de viering nog iets romaans is ('"') : boven de vieringsbogen is ailes van baksteen. Misscliien zijn de beide transeptgevels, die evenals de koorgevel van ijzersteen zijn. nog gedeeltelijk romaans. AKB. 63. Kassel. O.L.V. Westzijde. l'.en intéressante schikking verloont de westpartij van de kerk. I wee vierzijdige traptorens (buitenwerks 4.15 X trapkoker : diameter) Hankeren de westgevel van de middenbeuk : deze westmuur springt ongeveer 50 cm terug t.o.v. de torentjes. Het zuidelijk torentje is nog ongeveer gans van ijzersteen ; bij het noordtorentje is er enkel ijzer steen langs onder. Smalle spleetvensters van 90 cm hoogte verlichten de traptorens, die van een schroelgewell voorzien zijn. In de noordniuur van de /.uidtoren bestaat nog een oorspronkelijke doorgang (190 cm lioog, 75 cm breed) die algedekt is met een grote platle ijzersteen : de beneden dorpel bevindt zich ongeveer 5, boven de huidige vloer, waaruit we kunnen besluiten dat er op de binnenzijde van de westgevel een verdieping geweest is. Als de huidige westmuur van de middenbeuk op de oorspronkelijke plaals staat. bedroeg de totale lengte van de kerk binnen werks ongeveer (l7<)l l)o zuidelijke en noordelijke doorgongen hehben gedrukle rondbogen, de hvee andere zijn voorzien van spitsbogen. Binnenwerks meet <le viering t) x t) m. De bepleislering laat geen nauwkeurig onder zoek toe.

119 D i : Ki R K L I IIKI R O M A A N S I - : B O l W K l N S I ' IN F R A N S - V I. A A N D E R L N KASSI L. St.-Petrus (al'l). 64). In 1085 sticlitte graaf Robrecbt cle bries hel St.-Pieterskapittel le Kassel. Over de bouwgeschiedenis van de eerste St.-Pieterskerk(en) hebben we zeer weinig gegevens. In 1787 werd de kerk wegens ouderdom gesloopt ; de plannen voor cle nieuwe kerk w erden op 7 maart 1788 door het kapitlel goeclgekeurd. maar hel duurde loi in 178c) eer men de werken begon (' "). I oen hel kapitlel in 17Q0 ontbonden werd, was cle kryple reeds voltooid (' '"). AFB. 64. Kassel, St.-Pieters. Basemeiit I Muséum te Kassel. n In liel muséum le Kassel bevindt zich onder nr. 695, een vierzijdige (73 X 73 cm) sokkel met basis en hoekklauwen, afkomstig van cle St.-Pieterskerk ; het materiaal is Atrecbtse zandsteen. Een tweede exemplaar ligl op het kerkhof. De zuil die op het basement stond, had een doormeter van cm. De vorm scbijnt wel in de tweede lielft der XII' eeuw thuis te horen. KILLIM, St.-Micbael (afb. i ). I)e got iscne kerk vertoont enkel romaanse kenmerken aan cle wesl gevel van cle hooldbeuk. Aan cle, nu verhoogde, westingang (breedte : 2.5") m) zijn de monoliete ijzerstenen flankeerzuilen met luin zware kubuskapitelen en een basisro Istaal nog romaans. In liet bovengedeelte van de muur zijn een grote en twee kleine rondbogige blindnissen uitgespaard : ze werden in latere tijd effen gemaakt met cle wand. Mogelijks stak in cle middennis een venster, dat echter niet te lioog kon komen, teneinde niet cloor cle vlakke zoldering gesneden te worden. In de dui delijk afgelijnde oorspronkelijke geveltop zilten drie rechthoekige blind nissen. waarin een zuiltje met basis (twee rolstaven zijn van beneden ( 1 Ho) N o t a s I. D e ( oussemaker in net stadsari hief te leper. (isoal ( lr. P. DE SMYTTE:HE. Les C ollégiales de ( assel el se^ autres institutions religieuses ani iennes. Hazebroek, <J