DETERMINANTEN VAN DE FINANCIËLE CRISIS IN TURKIJE

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR DETERMINANTEN VAN DE FINANCIËLE CRISIS IN TURKIJE Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van Licentiaat in de Economische Wetenschappen Mustafa Disli Onder leiding van: Prof. Dr. Rudi Vander Vennet

2

3 Toelating tot bruikleen, Ondergetekende Mustafa Disli bevestigt hierbij dat onderhavige scriptie mag worden geraadpleegd en vrij mag worden gefotokopieerd. Bij het citeren moet steeds de titel en de auteur van de scriptie worden vermeld.

4 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR DETERMINANTEN VAN DE FINANCIËLE CRISIS IN TURKIJE Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van Licentiaat in de Economische Wetenschappen Mustafa Disli Onder leiding van: Prof. Dr. Rudi Vander Vennet

5 Dankwoord Eerst en vooral zou ik mijn promotor prof. dr. Rudi Vander Vennet willen bedanken omdat hij mij de kans gegeven heeft dit eindwerk bij hem te maken. Ondanks zijn drukke agenda was hij steeds bereid om mij met raad en daad bij te staan. Waarvoor hartelijk dank. Ook wil ik Demir Ali Köse, projectmedewerker aan de KAHO St.-Lieven, willen bedanken voor het meermaals nalezen en voor zijn hulp bij het opmaken van dit werk. Speciaal dank voor Yasemin Türker Kaya, onderzoeker aan de Banking Regulation and Supervision Agency, voor haar bijdrage bij het empirische gedeelte. Wie ik zeker nier mag vergeten zijn mijn ouders. Zij hebben mij de mogelijkheid gegeven mijn studies aan te vatten en hebben mij in goede en slechte tijden steeds bijgestaan. Daarvoor mijn grootste dank. Tot slot wil ik iedereen bedanken die op een of andere manier hebben bijgedragen tot het verwezenlijken van dit werk. Mustafa Disli Mei 2003

6 Inhoudstabel Lijst met figuren...ii Lijst met tabellen...iv Inleiding...1 Hoofdstuk 1 Economische liberalisatie Liberalisering en economische performantie Budgettaire instabiliteit Inflatie in Turkije De banksector Besluit...22 Hoofdstuk 2 De belangrijkste punten van het IMF 2000 programma Macro economische doelstellingen Budgettair beleid Monetair en wisselkoersbeleid...25 Hoofdstuk 3 Munt- en bankcrisis in Turkije November 2000 Crisis Februari 2001 Crisis Besluit...49 Hoofdstuk 4 Empirisch onderzoek Selectie van probleemratio s Opstellen van de crisis-index Verificatie van de crisis-index CRISIS-scores en de probabiliteit om opgenomen te worden in het depositogarantiefonds Besluit...65 Hoofdstuk 5 Besluiten...66 Referenties...V Bijlage 1...XI Bijlage 2... XII I

7 Lijst met figuren Hoofdstuk 1 Economische liberalisatie Figuur 1: Import/ BNP(%) Figuur 2: Export/BNP(%) Figuur 3: Correlatie tussen de groei in het BNP en de kapitaalbalans Figuur 4: Jaarlijkse CPI-inflatie Figuur 5: Total loans/ Total Assets Figuur 6: Total loans/ Deposits Figuur 7: (Overheidseffecten + repoposities)/totale activa Figuur 8: Vreemde valuta passiva Vreemde valuta (in miljoenen dollars) Figuur 9: (Vreemde valuta P Vreemde Activa) / TA (in miljoenen dollars) Figuur 10: Duty Loss Stock of State Banks, in % van het BNP Hoofdstuk 3 Munt- en bankcrisis in Turkije Figuur: 11 Netto instroom van kapitaal (in miljoenen Amerikaanse dollars) Figuur 12: Dalende interesten Figuur 13: Het overstijgen van de depeciatievoet door de inflatie Figuur 14: Consumentenkredietenvoorrad van depositobanken (in miljarden dollars) Figuur 15: Evolutie van de exporten en de importen (in miljarden dollars) Figuur 16: Evolutie van de handelsbalans en lopende rekening (in miljoenen dollars) Figuur 17: Open deviezen posities van de banksector in percentage van EV + netto-inkomen Figuur 18: Istanbul Stock Exchange 100 Index (januari 1996-november 2000) Figuur 19: Toenemende rentespreads in de secundaire markten vanaf september Hoofdstuk 4 Empirisch onderzoek Figuur 20: Standard Capital Ratio Figuur 21: (Shareholders' Equity + Total Incoem)/ (Total Assets + Contingencies and Commitments) Figuur 22: FX Position/ Shareholders' Equity Figuur 23: Net Working Capital/ Total Assets Figuur 24: Liquid Assets/ Total Assets Figuur 25: Fx Liquid Assets/ Fx Liabilities Figuur 26: Total Loans/ Total Assets II

8 Figuur 27: Non-performing loans/ total Assets Figuur 28: Permanent Assets/ Total Assets Figuur 29: Fx Assets/ Fx Liabilities Figuur 30: net income/ number of branches Figuur 31: Provision for loan losses/ total Loans Figuur 32: Provision for Loan losses/ total Assets Figuur 33: Securities/ Total Assets Figuur 34: Securities/ loans Figuur 35: Net Income/ Average Total Assets Figuur 36: Net income/ Average Equity Figuur 37: Net Income/ Average Share In Capital Figuur 38: InterestIncome After Provision/ Average total Assets Figuur 39: Non interest Income/ non interest expenses Figuur 40: total income/ total expenditure Figuur 41: interest income/ total income Figuur 42: non interest income/ total income Figuur 43: Interest Income/ Interest Expenses Figuur 44: interest expenses/ total expenses Figuur 45: non interest expenses/ total expenses III

9 Lijst met tabellen Hoofdstuk 1 Economische liberalisatie Tabel 1: Werkloosheid, onderwerkloosheid (%); groei in BNP, industrie, private investeringen en in private consumptie Tabel 2: Werkgelegenheid in de 3 sectoren Tabel 3: Betalingsbalans in miljarden dollars Tabel 4: PSBR, deficits van het geconsolideerde budget, deficits van staatseconomische ondernemingen, gemiddelde samengestelde interest van binnenlandse schulden en gemiddelde looptijd van de schulden. Tabel 5: Overheidsschuld in percentage van het BNP Bron: Turkish Treasury Tabel 6: Geconsolideerde budget (in procent van het BNP) Tabel 7: Totale Activa/ BNP van de banksector Tabel 8: Concentratie in de banksector Tabel 9: Ratio uitleningen < 1j naar de private sector/ totale uitleningen naar de private sector Tabel 10: Dominantie van de overheidsbanken in de Turkse banksector Hoofdstuk 2 Het IMF 2000 programma Tabel 11: Macro-economische doelstellingen van het programma. Hoofdstuk 3 Munt- en bankcrisis in Turkije Tabel 12: Voorbeelden van Exchange Rate Based Stabilization Programma s Tabel 13: Balans van de CB en de nachtrente in november crisis Tabel 14: Balans van de centrale bank, en nachtrentes in de 2 e golf van aanvallen Hoofdstuk 4 Empirisch onderzoek Tabel 15: Gebruikte Ratio s in ons onderzoek Tabel 16: componenten van crisis98-rating index en referentiewaarden Tabel 17: De relatie tussen crisisscores en opgenomen worden in het garantiefonds IV

10 Inleiding De Turkse financiële crisis in 2000/ 2001 was een herhaling van financiële drama s zoals die zich afspeelden in Zuidoost Azië, Rusland, en Argentinië. In februari 2001 besloot de Turkse regering de lira te devalueren waardoor de bevolking in één klap armer werd. Met deze devaluatie raakte het financiële programma van de regering ontspoord en een aantal banken zijn hierdoor over kop gegaan. Onmiddellijk na de devaluatie moest de president van Bank of Turkey aftreden. Ook de reputatie van de regering onder leiding van premier Ecevit, een mastodont uit de Turkse politiek, stortte in elkaar. Bij de vervroegde verkiezingen in november 2002 kregen de coalitiepartijen serieuze klappen en konden geen van die partijen parlementszetels winnen. De onmiddellijke aanleiding tot de devaluatie was een hevige ruzie tussen president Sezer en premier Ecevit. De president verweet de premier, in de Nationale Veiligheidsraad, dat zijn regering de corruptie te weinig aanpakte waarop de premier onmiddellijk in een persconferentie uithaalde dat het land in een serieuze politieke crisis was verwikkeld. Dit was eigenlijk niet meer dan een vonk in een kruitvat omdat er eind 2000 al een ernstige liquiditeitscrisis was ontstaan in de banksector die op het laatste moment met de hulp van het IMF met veel moeite kon worden gedempt. Het IMF was tegen eind 1999 een groot aanpassingsprogramma overeengekomen met Turkije die over de periode moest worden geïmplementeerd. Dit programma moest ervoor zorgen dat via een grote sanering in de budgettaire uitgaven de inflatie kon dalen. Een stabieler groeipad voor de Turkse economie zou ook de toetreding tot de Europese Unie enigszins kunnen vergemakkelijken. Het belangrijkste onderdeel van het IMF programma was de kruipende koppeling van de munt aan de dollar en de euro (crawling peg), wat dus betekende dat de toegestane aanpassingen van de wisselkoers van de lira beperkt waren. Een dergelijke aanpak kan bijzonder efficiënt zijn voor Turkije omdat het land een heel zwakke monetaire traditie heeft. Het probleem is echter dat inflatie een hoge mate van inertie vertoont omwille van de adaptieve inflatoire verwachtingen waardoor de reële effectieve wisselkoers zal appreciëren. De appreciatie van de munt zal met de daling van de interesten, volgens de ongedekte interestpariteitvoorwaarde, een grote verschuiving veroorzaken van de consumptie naar buitenlandse producten. Dit zal ervoor zorgen dat de lopende rekening 1

11 zodanig zal verslechteren waardoor die dan op zijn beurt tot speculatie op de munt zal leiden waardoor het vaste wisselkoersstelsel onder druk zal komen. Hoewel de interesten door de druk tot astronomische cijfers zullen toenemen, zal dit eenmaal er paniek is uitgebroken, de kapitaalvlucht niet afremmen waardoor de autoriteiten gedwongen zullen worden om de munt te laten zweven dit wil zeggen devalueren. Deze thesis bestaat uit 5 hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk zullen we een historiek geven van de Turkse economie met daarbij aandacht voor de volatiliteiten in de economie na het liberaliseren van de kapitaalrekening, budgettaire problemen, inflatie en de distorties in de banksector. In hoofdstuk twee zullen we de voornaamste punten van het IMF programma op een rijtje zetten. In het derde hoofdstuk zullen we de ontstane problemen in het jaar 2000 weergeven die uiteindelijk hebben geleid tot een devaluatie van de munt in februari In het vierde hoofdstuk zullen we op basis van 26 ratio s nagaan welke de meest discriminerende ratio s waren tussen lopende banken en banken die over de periode gefaald hebben tot drie jaar voor de faling. Op basis van die discriminerende ratio s zullen we dan een rating-index opstellen. We zullen ook de voorspellingskracht van die index verifiëren door de ratingwaarden van de banken in 1998 te vergelijken met de banken die in de periode effectief zijn gefaald. We eindigen door de belangrijkste bevinden nog eens op een rijtje te zetten. 2

12 Hoofdstuk 1 Economische liberalisatie De liberalisatieprocessen die in de jaren tachtig en negentig door de opkomende markteconomieën werden doorgevoerd hadden als doelstelling te integreren met de globaliserende economische omgeving. Economische theorie leert ons dat financiële liberalisatie zorgt voor meer spaarmiddelen en de allocatie van die middelen efficiënter maakt, zodat er meer kan worden geïnvesteerd en dus meer economische groei kan worden gerealiseerd. Het openen van de economie voor buitenlands kapitaal en het toestaan aan de private sector om in de internationale markten te ontlenen maakt het immers mogelijk om hogere groeicijfers te realiseren zonder dat er daarvoor een hogere spaarquote in het binnenland vereist is. (Hallwood en MacDonald (1994, blz.341), Obstfeld (1998, blz. 2)) Volgens deze visies verhogen kapitaalinstromen dus de economische groei en de consumptie: buitenlands kapitaal kan worden ingezet om de investeringen te financieren en omdat banken competitief moeten blijven wegens de groeiende internationalisering zal liberalisering ook de efficiëntie verbeteren. (Weller, 1999, blz. 3) De instroom van internationaal kapitaal kan echter voor een substantieel deel bestaan uit korte termijn- of flitskapitaal die voor potentiële problemen zou kunnen zorgen in de ontwikkelingslanden. Grote instroom van korte termijn kapitaal stelt de beleidsmakers voor een groot dilemma omdat het de sleutelvariabelen in de economie zoals interesten en wisselkoersen kunnen doen afwijken van het lange termijn evenwicht. Ten tweede, en belangrijker, kunnen deze stromen elk moment omkeren. Wanneer dit dan op zijn beurt zou leiden tot munt- en bankcrisissen kan dit serieuze gevolgen hebben voor de output van het land.(rottanak, 1999) Empirisch blijkt dat kapitaalstromen naar de groeilanden volatiel van aard zijn en aanleiding geven tot een snelle monetaire expansie, inflatiedruk en toenemende tekorten op de lopende rekening wegens de appreciatie van de reële effectieve wisselkoers. Calvo, Leiderman, en Reinhart (1996) bekeken de effecten van kapitaalinvoer op macroeconomische variabelen. Hun bevindingen ondersteunen dat kapitaalinvoer meer leidt tot appreciatie van de munt waardoor er problemen ontstaan op de lopende rekening. Weller (1999) bekeek empirisch voor 27 opkomende markteconomieën voor de periode de invloed van financiële liberalisatie op de probabiliteit van crises. Hij kwam tot de bevinding dat liberalisering korte termijn kapitaalinvoer met zich meebrengt waardoor de 3

13 munt zal appreciëren die zorgt voor tekorten op de lopende rekening die dan op zijn beurt de bron vormt voor speculatieve aanvallen op de munt. 1.1 Liberalisering en economische performantie Turkije had een grote economische crisis aan het einde van de jaren zeventig. Oorzaken hiervan waren de beperkingen van het gevoerde importsubstitutiebeleid en de hiermee gepaard gaande betalingsbalansproblemen 1. Deze recessie gaf aanleiding tot een indrukwekkende ommekeer van het tot dan toe gevoerde politiek, wat de overschakeling betekende naar een markteconomie waarbij de export werd aangemoedigd (exportoriëntatiebeleid). Het aanpassingsprogramma (adjustment program) en het liberaliseringsbeleid werden gesteund door multilaterale organisaties zoals het IMF, OESO, de Wereldbank en ook door bilaterale crediteurs, voornamelijk de grootste landen van de OESO. Het programma had 5 doelstellingen (Uygur, 2000, blz. 19): Het wou ten eerste de inflatie aanpakken zonder daarmee al te veel de economische activiteit te verstoren. De tweede doelstelling van het programma was het stimuleren van de export. Een derde doelstelling was financiële liberalisatie die het private sparen en investeren zou moeten verhogen. De vierde doelstelling was, meer op lange termijn gericht, het liberaliseren van de kapitaalrekening en het convertibel maken van de lira 2. Een laatste grote doelstelling was het verminderen van de overheidsrol in de economie door allerhande privatiseringen van staats economische ondernemingen. Kort na de liberalisering ontstane competitie tussen de banken om deposito s aan te trekken werden de interestvoeten substantieel naar omhoog getrokken. Slechte aanwendingen van deze deposito s en contractie van het monetaire beleid (de rente werd door de centrale bank verhoogd zodat de inflatie daalde waardoor de reële interesten nog meer toenamen) leidden 1 Van kende Turkije nooit eerder geziene investeringen gedreven door de publieke sector. Er werd hoofdzakelijk geïnvesteerd met de doelstelling de industrie te doen ontwikkelen. Macro-economische instabiliteiten keerden zich echter vanaf midden jaren zeventig terug, voornamelijk veroorzaakt door de hoge buitenlandse schulden van de overheid. Tegen het einde van de jaren 1970 kon Turkije haar schulden niet meer betalen en konden de industriële ondernemingen (hoofdzakelijk bestaande uit staatseconomische ondernemingen) geen grondstoffen meer kopen hetgeen betekende dat er geproduceerd werd onder de capaciteit (wegens een tekort aan internationale deviezen) waardoor er samen met politieke schermutselingen een ernstige economische crisis uitbarstte. (Ismihan et al.,2002, blz. 6) 2 Convertibel valuta is valuta die zonder beperking van de monetaire autoriteiten tegen alle andere valuta kan worden omgewisseld. (Declercq, 1996, blz. 395) 4

14 ertoe dat er in 1982 problemen ontstonden zodat de bankvergunningen van een aantal kleine en middelgrote banken herroepen werden. De centrale bank begon na deze crisis opnieuw de interesten op deposito s te reguleren tot Naar aanleiding van de crisis werd in 1985 de Nieuwe Banken Wet van kracht die de 2 e fase van het liberaliseringsproces vormde, zodat er een wettelijke basis ontstond voor prudentiële regulering en supervisie. In deze context zijn er minimale kapitaalvereisten van 8% (tegenover de risicogewogen activa) aangenomen, deposito verzekeringsfonds opgericht, standaard rapporteringsvormen, voorzieningsregels voor probleemkredieten en externe auditing werd wettelijk verplicht. Kapitaalbewegingen werden in 1989 geliberaliseerd en de lira werd in 1990 een convertibele valuta. (Alparslan et al. 1998) Gedurende de laatste 20 jaar was het gemiddelde jaarlijkse groei in termen van bruto nationaal product (BNP) niet laag en bedroeg het 3.8% over de periode Het werd eerder gekenmerkt door een aanzienlijke volatiliteit, vooral vanaf Het stabilisatieprogramma van januari 1980 werd aanvankelijk geprezen omwille van haar succesvolle transitie van importsubstitutie naar exportoriëntatie en stelde toen een groot voorbeeld aan de opkomende markteconomieën. Voor de periode bedroeg de gemiddelde jaarlijkse groei 5.2% met een standaardafwijking van 2.4%. Dit levert een variatiecoëfficiënt op van =2.4%/5.2%. Na 1988 was de gemiddelde groei aanzienlijk lager door de toegenomen volatiliteiten. Over de periode , na de liberalisering van de kapitaalrekening, bedroeg de gemiddelde groei van het BNP 2.9% met een standaardafwijking van 6.9%. In deze periode bedroeg de variatiecoëfficiënt 2.4 wat dus een aanzienlijke toename was in de volatiliteit tegenover de vorige periode. De volatiliteit in de groei van het BNP is ook te merken in de onderstaande tabel. Naast het BNP hebben we ook de werkloosheid, onderwerkloosheid, industriële groei en de twee private componenten van het BNP, namelijk private investeringen en private consumptie, weergegeven. (tabel 1) Tabel 1: Werkloosheid, onderwerkloosheid (%); groei in BNP, industrie, private investeringen en in private consumptie Groei Werkloosheid Onderwerk Industriële Jaar BNP loosheid groei ,2 1 7,3 1 Private Investering en Private consumptie 3 Hoe kleiner de variatiecoëfficiënt, hoe dichter de waarden dus liggen bij het gemiddelde (minder volatiliteit). 5

15 Private Investering en Jaar Groei BNP Werkloosheid Onderwerk loosheid Industriële groei ,6 8,6 5,4 4,6 1, ,4 8 5,7 8,6 19,4 13, ,3 8 7,2 2,7 0,9 2, ,4 8,3 8,2 5,9 4,3 3, ,1 8,7 7,7 8,2 35 8, , ,7-9,1-5, ,0 7,5 7 12,1 17,9 4, ,1 6,5 6,7 7,1 12,1 8, ,3 6,7 6,1 10,4 11,9 8, ,9 7 6,1 2-8,3 0, ,1 7,7 8, ,8-2, ,3 6, ,9 6, ,4 8,5 6-7,5-35,1-8,9 (1) Gemiddelde groei over de periode Bron: State Planning Organization en State Institute of Statistics Ondanks het feit dat de werkloosheidscijfers contracyclisch én coïncedent 4 Private consumptie zijn aan de conjunctuurcycli blijkt uit bovenstaande cijfers dat de variaties in de werkloosheidscijfers niet de fluctuaties in het BNP volgen. Tot voor de crisis in 2001 was er zelfs een licht dalende trend in de werkloosheid. De werkloosheidscijfers in ontwikkelingslanden moet men echter met een korreltje zout nemen wegens de hoge graad van verborgen werkloosheid 5, vooral in de landbouwsector. Zo bedroeg de totale werkloosheidsgraad 14.5% in In deze context kunnen we vermelden dat hoewel de landbouwsector steeds meer terrein verliest op het gebied van de werkgelegenheid, toch nog steeds één derde van de actieve bevolking tewerkgesteld is in de primaire sector. Op basis van de werkgelegenheidscijfers is ook te merken dat Turkse de industriële sector eigenlijk niet ontwikkeld is. (tabel 2) Tabel 2: Werkgelegenheid in de 3 sectoren Jaar Landbouwsector Industriële sector Dienstensector % 16% 38% % 16% 42% % 18% 41% % 18% 46% Bron: State Institute of Statistics 4 Coïncedent: de keerpunten in de reeks vallen ongeveer samen met de keerpunten in de conjunctuurcycli. (De Vijlder, 2002, blz. 128) 5 Verborgen werkloosheid kan worden gedefinieerd als mensen die een werk hebben maar hun bijdrage tot de output héél laag zijn. (Perkins et al., 2001, blz. 284) 6

16 Met de liberalisering was er een aanzienlijke toename in de export gestimuleerd door gesubsidieerde interesten, vermindering van de reële lonen, en het gevoerde competitieve wisselkoersbeleid. De ratio export/ BNP nam in de periode toe van 4.2% naar 12.8%. Omdat importliberalisatie gradueler werd ingevoerd uit vrees voor betalingsbalansproblemen nam de ratio import/ BNP in mindere mate toe van 11.3% naar 15.8%. (figuur 1) Deze ontwikkelingen betekenden dus dat de balans op de lopende rekening aanzienlijk werd verbeterd in de jaren tachtig. Figuur 1: Import/ BNP(%) 30,0 Figuur 2: Export/ BNP(%) 25,0 25,0 20,0 20,0 15,0 15,0 10,0 10,0 5,0 5,0 0, , Bron: State Planning Organization en State Institute of Statistics Beleidsverandering vanwege de overheid naar het einde van de jaren tachtig toe had negatieve effecten op de externe balansen. Deze beleidsverandering hield een langzamere depreciatie van de nominale wisselkoers in en dus een reële appreciatie om de inflatie beter te kunnen bestrijden. Dit is ook duidelijk te merken in de bovenstaande figuren omdat het verschil tussen import/bnp en export/bnp aanzienlijk toenam post (Ertugrul en Selçuk, 2001, blz. 7) Er waren 3 zeer grote contracties sinds de liberalisering van de kapitaalrekening in 1989 met de meest recente in de crisis van (tabel 1) Volgende vraag rijst dan op: waarom werden er heel hoge groeicijfers verwezenlijkt in 1990, 1993, 1995, 1996, en 1997 en waarom werden er negatieve groeicijfers verwezenlijkt in 1994, 1999, en in 2001? 6 Export/ BNP nam massaal toe in 2001 wegens het devalueren van de munt en de contractie van de economische activiteit (BNP? ). 7

17 Agenor, McDermott en Prasad (1999) probeerden voor een groep ontwikkelingslanden, inclusief Turkije, te achterhalen welke de gestilleerde feiten waren die business cycli in die landen beïnvloedden. Ze bekeken de cross correlaties van BBP cycli (proxy, industriële productie) met de cycli van een aantal macro-economische variabelen zoals budgettaire variabelen, inflatie, geldhoeveelheid, kredieten, wisselkoersen en interestvoeten. De cycli worden, volgens hun resultaten, in Turkije vooral beïnvloed door reële lonen (+), inflatie (-), en kredieten naar de private sector (+) 7. Ontwikkelingen in export, import en betalingsbalans beïnvloedden niet enkel de groei maar ook de stabiliteit van de economie. Zo waren betalingsbalansproblemen van de overheid eind jaren 1970 de voornaamste oorzaak voor de crisis. In 1994 was het vooral de buitenlandse overheidsschuld de grote reden voor de aanleiding tot de crisis 8. Kapitaaluitvoer wordt niet alleen veroorzaakt door negatieve signalen in het binnenland. Voor ontwikkelingslanden spelen besmettings- of contagioneffecten ook een grote rol. Zo werd Turkije in de tweede helft van de jaren negentig geconfronteerd met financiële crises in Zuidoost-Azië en in Rusland. Hoewel de Zuidoost Aziatische crisis weinig of geen directe invloed had op de reële economie omwille van de geringe handel met die landen, kreeg Turkije wel serieuze klappen te verwerken betreffende competitiviteit op de wereldmarkt door de devaluaties in die landen. Dit is ook te merken in tabel 3 indien men de handelsbalansen van 1997 en 1998 in beschouwing neemt. Wegens haar geografische ligging, veroorzaakte de aankondiging van de Russiche moratorium in 1998 een nog groter negatief effect op de Turkse economie. (Uygur, 2000, blz. 12) Op de onderstaande betalingsbalans is zo te merken dat in 1998 de portfoliobeleggers het land uitvluchtten. Voor opkomende markteconomieën spelen besmettingseffecten dus een heel grote rol omdat zij samen door de internationale beleggers als één grote markt worden gezien: indien een groeiland wordt getroffen door een crisis zullen de andere opkomende economieën ook worden getroffen door het kuddegedrag van beleggers. In 2000/ 2001 had Turkije te kampen met massale uitvoer van korte termijn kapitaal bij het verlies van geloofwaardigheid tijdens het uitvoeren van het programma. 7 Positieve tekens wijzen op een positieve correlatie, negatieve tekens wijzen op negatieve correlatie met de industriële productie-index. 8 Als gevolg van een groot tekort op de lopende rekening samen met een hoge buitenlandse overheidsschuld was de Turkse economie in een heel fragiele omgeving beland. De pogingen van de overheid om de interesten te controleren konden niet door de beugel waardoor de internationale kapitaalverschaffers hun kredieten niet vernieuwden. 8

18 Indien men de betalingsbalans nader zou bekijken zou men kunnen afleiden dat de crises vanaf de liberalisering van de kapitaalrekening geïnduceerd werden door een substantieel tekort van de lopende rekening het jaar voorafgaand aan de crisisjaren met als gevolg massale kapitaaluitvoer tijdens de crisisjaren (1994 en 2001). Voor de crisis van 1999 kan men als verklaring de contagion effecten en twee zware aardbevingen geven. Ook op te merken is dat na de liberalisering weinig directe investeringen werden gedaan. Men merkt op dat FDI steeds minder dan 1 miljard dollar bedroeg (behalve in 2001). Kapitaalbalans werd vooral gedomineerd door korte termijn kapitaal (dus een hoge mate van volatiliteit). (tabel 3) Tabel 3: Betalingsbalans in miljarden dollars Trade Balance -14,2-4,2-13,2-10,6-15,4-14,2-10,4-22,4-4,5 Other Goods&Services (+) 11,8 11,7 16,1 14,6 21,3 25,8 18,7 22,3 17,9 Tourism 4 4,3 5 5,7 7 7,2 5,2 7,6 8,1 Interest 1,1 0,9 1,5 1,6 1,9 2,5 2,4 2,8 2,8 Other Goods&Services (-) -7,8-7,9-9,7-10,9-13,4-15,3-14, ,9 Tourism -0,9-0,9-0,9-1,3-1,7-1,8-1,5-1,7-1,7 Interest -3,6-3,9-4,3-4,2-4,6-4,8-5,5-6,3-7,1 Private Unre Transfers (+) 3 2,7 3,4 3,9 4,6 5,6 4,8 5 3,6 Workers Remittances 2,9 2,6 3,3 3,5 4,2 5,4 4,5 4,6 2,8 A. CURRENT ACCOUNT BALANCE -6,4 2,6-2,3-2,4-2,6 2-1,4-9,8 3,4 Net Direct Investment 0,6 0,6 0,8 0,6 0,6 0,6 0,1 0,1 2,8 Net Portfolio Investment 3,9 1,2 0,2 0,6 1,6-6,7 3,4 1-4,5 Long Term Capital 1,4-0,8-0,1 1,6 4,8 4 0,3 4,2-1,1 Short Term Capital 3,1-5,1 3,7 2,7 0 1,3 1 4,2-11,3 B. CAPITAL ACCOUNT BALANCE 9-4,2 4,6 5,5 7-0,8 4,9 9,6-14,2 C. NET ERRORS AND OMMISIONS -2,2 1,8 2,4 1,5-1 -0,7 1,6-2,8-2,1 CHANGES IN RESERVES (A+B+C) 0,3 0,2 4,7 4,5 3,3 0,5 5, Bron: Periodical Reports: Quarterly Bulletin (Bank of Turkey) De crises na de liberalisering van de kapitaalrekening werden dus vooral bepaald door de externe rekeningen. Dit is ook duidelijk in de onderstaande figuur waaruit blijkt dat de kapitaalbalans en de groei in het bruto nationaal product in hoge mate zijn gecorreleerd. Tussen 1991 en 2001 was er maar liefst een correlatie van 80%. (figuur 3) 9

19 Figuur 3: Correlatie tussen de groei in het BNP en de kapitaalbalans Kapitaalbalans (miljarden dollars) Groei BNP (%) Kapitaalbalans(miljard $) BNP groei(%) Hoewel het liberaliseren van de kapitaalrekening in Turkije in het buitenland warm onthaald werd, voornamelijk door internationale instellingen, waren er significante bezwaren tegen de timing van deze maatregel. De financiële sector was immers niet voldoende ontwikkeld en de Turkse economie was niet stabiel genoeg om te kunnen afrekenen met de volatiele kapitaalstromen. 1.2 Budgettaire instabiliteit De financieringsbehoefte van de totale overheid (= Public Sector Borrowing Requirement, PSBR) bestaat uit 5 componenten (databank state planning organisation): PSBR = geconsolideerd budget + deficits van staatseconomische ondernemingen + deficits van lokale overheden + deficits van extrabudgettaire fondsen + deficits sociale zekerheidsinstituties Met de invoering van het stabilisatieprogramma in 1980 had de Turkse overheid initieel veel vooruitgang geboekt betreffende het PSBR. Eind jaren 70 bedroeg die immers rond de 8%. Met de invoering van het programma werd er tijdens de periode gemiddeld jaarlijks een PSBR gerealiseerd van 4.5%. Nadien begonnen de deficits echter opnieuw toe te nemen. 10

20 Twee factoren hebben daarbij een rol gespeeld. Exportstimuli en macro-economische stabilisatie werden in een omgeving van dalende reële lonen verwezenlijkt om de competitiviteit te bewaren 9. Het populistische beleid keerde echter naar het einde van de jaren tachtig terug door de reële lonen en de subsidies van de landbouwers te verhogen. Ten tweede, omdat de overheid geen beroep meer deed op monetaire financiering, stegen de interesten op overheidsinstrumenten aanzienlijk. Men kan dus veronderstellen dat de liberalisering van de kapitaalrekening vooral bedoeld was om het overheidsdeficit te financieren met instroom van internationaal kapitaal zodat verdringing van private investeringen kon vermeden worden. (Akyüz en Boratav, 2002, blz. 4-5) De overheid zat hierdoor wel vast in een vicieuze cirkel. De interestbetalingen op overheidsschulden (die meestal korte termijn effecten waren) konden enkel worden gefinancierd door het opnieuw aangaan van schulden die ook een korte looptijd hadden (Ponzi-financiering). Er kon echter nieuw korte termijn kapitaal worden aangeboden bij toenemende interesten vanwege de oligopolistische structuur van de kapitaalmarkt, waardoor ze nog meer lasten met zich meebrachten voor de overheid. (Demir, 2002, blz. 17 ) Andere belangrijke factoren bij de toename van interesten op overheidsinstrumenten waren dollarisatie, die het mogelijk de transactiekosten ferm omlaag te duwen en of het rendement te verhogen van beleggingen in vreemde valuta, en de hoge inflatiepremie. (Akyüz en Boratav, 2002, blz. 6) Tabel 4 toont aan dat een groot deel van de deficits van de publieke deficits (PSBR) afkomstig zijn van het geconsolideerde budget. Staatseconomische ondernemingen droegen substantieel bij tot de PSBR tot het midden van de jaren negentig. Deficits van de lokale overheden bedroegen ongeveer 0.3% van het BNP in recentere jaren. 9 De macht van de vakbonden werd immers serieus ingeperkt waardoor er minder druk was op de inkomensverdeling. 11