De Mattheuscode. De Thora-thema's in het boek Mattheus onderstrepen de boodschap. Peter van Veen. Een thematische structuuranalyse.

Transcriptie

1 1 De Mattheuscode 2 De Thora-thema's in het boek Mattheus onderstrepen de boodschap 3 Een thematische structuuranalyse Peter van Veen 4 P van Veen * Mattheuscode nov. 1

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1. De compositie van Mattheus...3 Foto's inplakken...3 Een compositie met structuur...4 Vijf boekdelen...7 Verschuiving: de structuur van Hoofdstuk 2. De Pentateuch-thema's in de Ouverture...12 Thora en profeten vervullen...12 Vijf secties...12 Grondlegging van een Koninkrijk...16 Een dubbele Thora-structuur...17 Hoofdstuk 3. De vijf boeken van Mattheus... Boek 1: opnieuw Genesis verwekking van Gods volk... Boek 2: opnieuw Exodus uitleiding van Gods volk...24 Boek 3: opnieuw Leviticus dienst van Gods volk...29 Boek 4: opnieuw Numeri beproeving en ingaan van Gods volk...3 Boek : Finale. Opnieuw Deuteronomium verbondsvernieuwing met Gods volk...39 Hoofdstuk 4. Algehele structuur: driemaal gerechtigheid...48 Hoofdstuk. Het koningschap van Jezus Christus...0 Bijlage 1. Het uitwijken en terugtrekken van Jezus...3 Bijlage 2. Twaalfvouden in boek Bijlage 3. Het spreken van Jezus in boek 1... Bijlage 4. Vindplaatsen van het woord aanbidden...6 Bijlage. Vindplaatsen van 'Christus' bij Mattheus...7 Bijlage 6. Enkele getallen in Mattheus...8 Geachte lezer, In bijgaande studie heb ik mijn bevindingen over de structuur van het Mattheus-evangelie tot nu toe samengebracht. 1 Binnen het gepresenteerde raamwerk kunnen vast en zeker nog meer bijbelse en theologische lijnen worden getrokken. Reacties zijn welkom via Mattheuscode@gmail.com. P. van Veen. Reproductie en publicatie niet toegestaan zonder toestemming van de auteur. Het is toegestaan om een afdruk voor persoonlijk gebruik te maken en om onder de gebruikelijke zorgvuldigheid te citeren. 1 1 De auteur is opgeleid als leraar Nederlands en wiskunde. Hij werkt als trainer-coach en opleidingsontwerper. Sinds 06 is hij parttime verbonden aan de Nederlands Gereformeerde Predikantenopleiding (Apeldoorn) als opleidingscoördinator en docent didactiek. P van Veen * Mattheuscode nov. 2

3 Hoofdstuk 1. De compositie van Mattheus Het bijbelboek Mattheus is voor schriftuitleggers een rijke bron met theologische en verhalende schatten. Het boek wordt algemeen geprezen als een weldoordacht geheel, dat uiterst zorgvuldig is gecomponeerd. In deze studie bekijken we vanuit de tekst een mogelijke theologisch-literaire structuur van dit bijbelboek als geheel. De hypothese is dat met een indeling in vijf boeken, die thematisch de vijf Thora-boeken volgen, Mattheus de boodschap onderstreept van zijn evangelie: Jezus is de Christus, Gods Zoon die Thora en Profeten geheel komt vervullen. Op deze manier kunnen we nog meer onder de indruk raken van Jezus' vervullende werk voor zijn volk. En van de eigen opdracht om Thora en Profeten tot de volle betekenis te brengen. Foto's inplakken Iemand zei eens: 'Ik heb mij altijd afgevraagd hoe die evangelisten hun evangelie zijn gaan schrijven. Zijn ze er gewoon eens voor gaan zitten en noteerden ze de herinneringen die in hen opkwamen?' Zo is het zeker niet gegaan, zeker niet in het geval van de evangelist Mattheus. Hij putte uit andere evangeliën en bronnen en componeerde dat met eigen toevoegingen tot een bijzonder geheel. 2 Volgens onderzoekers bestaat het boek van Mattheus voor negentig procent uit materiaal van Marcus, meestal in dezelfde volgorde, maar voorzien van veel meer structuur. Of dat een algehele vorm is met een theologische betekenis, daarover verschilt men van mening. Laat ik het ordeningsproces eens vergelijken met hoe iemand zijn vakantiefoto's gaat inplakken. De vakantievierder kan zijn foto's en bijschriften uiteraard chronologisch rangschikken. Het kan ook thematisch, bijvoorbeeld een deel met reisfoto's, een deel met bijzondere mensen die hij heeft ontmoet en een deel met close ups van de natuur. Ook kan de fotograaf selectief te werk gaan in het aantal foto's dat hij gebruikt, bijvoorbeeld vijf van de heenreis en vijf van de terugreis om symmetrie te bereiken. De foto's van zijn geliefde plaatst hij precies in het midden van het boek in de vorm van een hart. Zoiets geeft extra betekenis zonder dat men het erbij hoeft te zetten. Zo zag ik laatst een kunstwerk met honderden foto's van mensen in de vorm van een groot kruis. Dat kunstwerk heet dan niet 'kruis van mensen' (te expliciet), maar iets als 'verzoening' of 'lijden'. Het kruis werkt als betekenisgevend sjabloon, waardoor er een extra betekenislaag in het kunstwerk komt. Op soortgelijke wijze ging wellicht de schriftgeleerde Mattheus te werk, toen hij de woorden en werken van Jezus rangschikte tot een compositie op Hebreeuwse wijze. 3 Onder de nieuwe laag van de gebeurtenissen rondom Jezus legt hij een oude laag, namelijk die van de Pentateuch, om het geheel betekenis te geven. Alleen wordt dat er niet expliciet bij verteld. Wel geeft de auteur aanwijzingen, bijvoorbeeld door een belangrijk woord drie keer te herhalen of door de gebeurtenissen in een bepaalde volgorde te zetten en door een vaste afwisseling van narratieve en onderwijzende gedeelten. De goede verstaander heeft maar een half woord nodig, en de Hebreeën (joodse christenen) voor wie Mattheus schreef waren vast en zeker goede verstaanders als het de Pentateuch betreft! Dat maakt het voor ons niet makkelijker om het boek achteraf als geheel te interpreteren. Stel dat we een fotoboek vinden van tachtig jaar oud, wie zal dan de bijschriften leveren? Hoe objectief zijn die? Er zal altijd sprake zijn van interpretatie, zeker bij een nog veel ouder boek als het evangelie van Mattheus. Maar het kan de moeite waard zijn deze exercitie te ondernemen en te bedenken of de voorgestelde leeswijze gerechtvaardigd en overtuigend is. De onderhavige studie is een synchrone benadering die werkt vanuit de literaire tekst als geheel, als eindproduct. Het is geen diachrone benadering die de wordingsgeschiedenis van de tekst weergeeft of verschillen met andere evangeliën als object van studie heeft, hoewel opvallende verschillen niet ongenoemd blijven. 2 Papias wijst al in de tweede eeuw (1) op het feit dat het evangelie van Mattheus veel meer compositie vertoont dan Marcus. Dit is daaraan te danken dat Marcus de prediking van Petrus zo getrouw mogelijk moest vastleggen, terwijl Mattheus zélf een boek gaat schrijven. (van Bruggen, Commentaar op het Nieuwe Testament, Mattheus, p.18) Maar compositie betekent nog geen overall-structuur met een theologische betekenis. 3 Papias vermeldt dat Mattheus de uitspraken van Jezus heeft verzameld in hebraidi dialekto. Dit kan vertaald worden met Hebreeuws dialect, maar ook als een manier van spreken, een bepaalde stijl, dus op Hebreeuwse wijze. Zie Frans Segbroek in Matteüs opnieuw (1999), pag. 12. Deze interpretatie is ook te vinden bij H. Baarlink in Inleiding tot het Nieuwe Testament (Kampen 1989) pag. 94. P van Veen * Mattheuscode nov. 3

4 1 2 3 Een compositie met structuur Bijbeluitleggers zijn het er niet alleen over eens dat het boek dat Mattheus schreef een bijzonder sterke compositie vertoont. Ook wordt benadrukt dat dit evangelie streng gelezen moet worden binnen het raam van de Tenach (het OT) 4. Met andere woorden: we kunnen het boek pas goed begrijpen als we het zien tegen de achtergrond van het Oude Testament. Dat zijn de Thora (onderwijzing of 'wet', de eerste vijf boeken van Mozes) en de Profeten (het gehele vervolg). Het evangelie van Mattheus bevat inderdaad bijzonder veel structuur. Zo komen we al lezend tweemaal een stem uit de hemel tegen, kenmerkende zinnen, woordherhalingen, herhaling van contrasten, getallensymboliek en zich 'herhalende' gebeurtenissen zoals de wonderbare spijziging. Tot driemaal toe start een nieuwe sectie met Johannes de Doper (4:12, 11:2 en 12:1-12). Ook gebruikt de evangelist duidelijk bepaalde literaire vormen zoals het chiasme, waarover later meer. Een voorliggende vraag is of het gerechtvaardigd is om structuren in een boek te zoeken, wanneer die niet al te expliciet gegeven zijn. Met andere woorden: dringen we niet iets literairs aan de tekst op dat er misschien wel is, maar dat de schrijver niet zo heeft bedoeld. En is zo'n interpretatie vaak niet te associatief? Literaire bijbelinterpretatie moet ondanks aansprekende resultaten ook zelf de toets der kritiek kunnen doorstaan. Ook zullen sommigen inbrengen dat het metier van literaire bijbelanalyse niet mag prevaleren boven de theologie. Lang niet iedereen is overtuigd van een formele overkoepelende structuur in het evangelie naar Mattheus. 6 De wens om structuur te vinden kan voortkomen uit 'literaire dwang', uit de behoefte om te bewijzen hoe groot een bepaald kunstwerk wel niet is, of uit behoefte aan extra betekenis voor ingewijden. Is het evangelie van Mattheus soms zo'n hermetisch boek? Dat zeker niet, maar bijvoorbeeld de sterke constructie van het geslachtsregister waar Mattheus mee opent, suggereert wel veel structuur. In dat geval zegt de schrijver het er echter met zoveel woorden bij: het zijn driemaal veertien geslachten (1:17). Welke aanwijzingen zijn er nog meer dat de 'foto's in het fotoboek' van Mattheus in een bepaalde samenhang zijn geplaatst? Hier volgen ondersteunende argumenten, deels uit de hoek van de literaire bijbelkritiek. 1. Als belangrijkste aanwijzing geldt dat het boek vijf kenmerkende zinnen kent, die steeds een bepaald deel van het onderwijs van Jezus afsluiten en een overgang vormen naar het volgende deel. Met deze vijf markeringszinnen wordt steeds iets (woorden, bevelen of gelijkenissen) volbracht of voleindigd (7:28, 11:1, 13:3, 19:1 en 26:1) 7. Elke markeringszin begint steeds met 'En het geschiedde toen...dat...' Het is een zinsconstructie die ook regelmatig in het OT opduikt is als er iets belangrijks gebeurt, bijvoorbeeld in Num. 7:1, 16:31 en 1 Sam 18:1 (Statenvertaling). 2. De genoemde markeringszinnen sluiten steeds een blok onderwijs af, om vervolgens over te gaan naar een nieuw verhalend gedeelte. De schrijver lijkt deze redes met onderwijs bewust af te wisselen met narratieve stukken. De vaste afwisseling van woorden en daden benadrukt de eenheid van deze twee bij Jezus (dit in tegenstelling tot de als hypocriet aangeduide geloofshouding van zijn tegenstanders). Door de meeste uitleggers wordt deze vaste afwisseling samen met de 4 Drs. F.H. Breukelman, Bijbelse theologie deel III/2 afl 1, pag. 18 (1984). Zie dr. J. van Bruggen, Commentaar op het Nieuwe Testament, Mattheus pag.. 6 Van Bruggen, pag. 19: 'Gundry meent dat zo'n structuur geheel ontbreekt. Anderen achten een theologische structuur meer bepalend dan een literaire.' Van Bruggen pleit zelf voor een lineair lezen van de tekst, om de tekst niet iets op te dringen dat er niet staat. 'Inzake de structuur van het boek valt slechts te zeggen, dat Mattheus de structuur die gegeven is met de historische gang van zaken en met de levensrichting van Jezus, ten grondslag legt aan zijn evangelie en dat hij deze duidelijk laat uitkomen met behulp van allerlei compositorische technieken.' Pag. : 'De auteur componeert zijn boek met kundigheid ( ). Hij voegt echter geen specifieke theologische elementen toe aan de geschiedenis van Jezus door een alles overkoepelende structuur.' 7 Deze zinnen luiden als volgt (NBG 191). 7:28 En het geschiedde toen Jezus deze woorden voleindigd had, dat de scharen versteld stonden over zijn leer... 11:1 En het geschiedde toen Jezus zijn bevelen aan zijn twaalf discipelen ten einde had gebracht, dat Hij vandaar vertrok om te leren en te preken in hun steden 13:3 En het geschiedde toen Jezus deze gelijkenissen ten einde had gebracht, dat Hij vandaar wegging 19:1 En het geschiedde toen Jezus deze woorden geëindigd had, dat Hij uit Galilea vertrok, en Hij kwam over de Jordaan in het gebied van Judea. 26:1 En het geschiedde toen Jezus al deze woorden geëindigd had, dat Hij tot zijn discipelen zei: Gij weet dat het over twee dagen Paasfeest is, en alsdan wordt de Zoon de Mensen overgeleverd om gekruisigd te worden. P van Veen * Mattheuscode nov. 4

5 1 2 3 markeringszinnen als belangrijkste aanwijzing voor structuur gezien. Uitleggers zoals B.W. Bacon 8 baseren hierop het idee van van vijf boekdelen binnen het boek. Hoewel Mattheus het niet expliciet noemt, is het onvermijdelijk om bij dit getal te denken aan de vijf boeken van de Thora. Als het goed is ondersteunt in een boek de vorm de inhoud. Het hoofdthema van Mattheus past daar precies bij: Thora en Profeten volbrengen. Dat verklaart waarom uitleggers enthousiast zijn over een mogelijke vijfdeling die kan verwijzen naar de vijfdelige Thora. Hoewel niet alle uitleggers hier in meegaan, is de geleding die Mattheus aanbrengt toch opvallend. Anderzijds is niet elke vijfdeling per definitie een Pentateuch-structuur! Het boek van de psalmen is bijvoorbeeld in vijf boeken verdeeld zonder dat het duidelijk naar thema's uit de Pentateuch verwijst Mattheus geeft zijn boek een heel bepaald opschrift mee. Hij noemt het geen evangelie, maar letterlijk staat er in 1:1: 'Boek van de genesis van Jezus Christus' (geslachtsregister). Marcus opent daarentegen met: 'Begin van het evangelie van Jezus Christus.' Mattheus had nog kunnen volstaan met 'Genesis van Jezus Christus', maar het gaat hem duidelijk om het Boek van de genesis van Jezus Christus, de zoon van David, de zoon van Abraham (1:1). Een verwekkingsgeschiedenis met een bepaalde vorm dus, en met een bepaald doel. De schrijver gaat overduidelijk structurerend te werk. Hij ordent de lijst bijvoorbeeld nadrukkelijk in driemaal veertien geslachten. Hieruit blijkt wel dat je bij belastingontvanger Mattheus op je tellen moet passen. Het opschrift geldt voor het geslachtsregister, maar zou ook kunnen gelden voor het hele boek. 4. In het midden van het boek 11 geeft de schrijver een mogelijke leessleutel. In 12:2 legt wordt Jezus een bij exegeten geliefd woord in de mond gelegd. Het komt alleen bij Mattheus voor en klinkt autobiografisch: Daarom lijkt iedere schriftgeleerde, die een discipel is geworden van het Koninkrijk van de hemel op een huismeester die uit zijn voorraad nieuwe dingen en oude dingen te voorschijn haalt. 12 Dit voedt allereerst het vermoeden dat de auteur 13 een bekeerde schriftgeleerde is, maar het kan tevens worden opgevat als een leessleutel. Er verschijnen twee lagen in dit boek: een nieuwe laag met nieuwe dingen die tegen de achtergrond van de oude dingen gelezen moet worden. Dat duidt op vervulling. Maar die nieuwe wijn past niet in de oude zakken. Naast vervulling is er ook steeds echte vernieuwing en discontinuïteit, een notie men bij alle uitleggers terugvindt. De dubbele laag in het boek Mattheus blijft impliciet, menen wij, maar bevat voor de eerste lezers juist de boodschap dat Jezus iets nieuws begint door het oude Wet en Profeten geheel te volbrengen.. Een ander argument voor structuur is meer aanliggend van aard. In de Thora, waar Mattheus zich zo vaak op beroept, zijn enkele boeken sterk gestructureerd. Daar lijkt de schriftgeleerde Mattheus gebruik van te maken. Een voorbeeld is het bijbelboek Genesis, dat een bepaalde 1+-structuur heeft. Na de ouverture met de scheppingsballade 14 en de zondeval volgen tien boekdelen, die steeds 8 Benjamin Wisner Bacon, geb te Litchfield in Connecticut, werd in 1897 professor Nieuwe Testament in Yale. Bacon hanteert deze zinnen, hoewel zij onderling iets van elkaar afwijken, als afsluitende formules in de door hem voorgestelde vijfboekenstructuur. Zie verderop. 9 Recent onderzoek wijst wel op een bepaald verband. Het vierde psalmboek opent met de psalm van Mozes (Psalm 90) en eindigt met de historische psalm 6, waarin Mozes door de herordening van de vertelstof eerherstel lijkt te krijgen voor gebeurtenissen uit het boek Numeri. Mozes krijgt in de structuur van de psalm namelijk een centrale positie in vers 23. Dit wordt omlijst door de gebeurtenissen rond twee andere personen die in Numeri veel meer op de voorgrond traden: Aäron (vers 13-22) en Pinehas (vers 24-33). Deze hypothese van het eerherstel van Mozes in Psalm 6 wordt verdedigd door Jan Albert Roetman en Caspar Visser 't Hooft in: Le Psaume 6 et le Pentateuque (Etudes Théologiques & Religieuses, Revue trimestrielle publiée avec le concours du Centre National du Livre, Tome 8, /2 pag ). D.C. Allison en W.D. Davies hangen deze theorie aan; anderen beperken het opschrift tot het geslachtsregister en wijzen erop dat in oude handschriften de (extra) titel is: 'Evangelie volgens Mattheus.' 11 Dit wil zeggen, verderop zal blijken dat 12:2 op te vatten is als een midden. 12 NGB 191 en NBV afwijkend vertaald. In de grondtekst is sprake van 'nieuwe dingen en oude dingen', wat scherper is dan 'nieuwe en oude dingen'. 13 Of zijn volgelingen, de mattheaanse school, die het boek zouden hebben uitgewerkt. Sommigen menen dat deze schrijvers anti-joods waren. B.W. Bacon publiceerde in 1918 een korte verhandeling over het Mattheus-evangelie met als titel: De 'vijf boeken' van Mattheus tegen de Joden. (In: Joachim Lange, Das Mattheus-evangelium, Wege der Forschung band 2. Darmstad 1980 pag ) Hij volgt hierin een gedachtelijn van dr Rendel Harris, die het ontleent aan een anoniem handschrift van een 16e eeuwse monnik uit het klooster Iveron op de berg Athos. Het evangelie van Mattheus is in deze opvatting geen vervulling van de Thora van Mozes maar een tegenhanger. 14 Zie bijvoorbeeld dr J. Dekker in Opbouw 4/03, febr. Het woord scheppingsballade is van Willem Barnard. P van Veen * Mattheuscode nov.

6 1 2 3 openen met het Hebreeuwse woord 'dit zijn de toledot van'. Het woord toledot betekent verwekkingen, wat uit deze geworden is 1 en wordt doorgaans vertaald met geschiedenis van. Zou Mattheus een dergelijke structuur voor ogen hebben gehad? Wanneer Mattheus vijfmaal de markeringszin 'En het geschiedde toen Jezus...' gebruikt, kan dit wijzen op een structuur zoals bij het boek Genesis. Hij hanteert dan in plaats van het aantal van tien het Thora-getal vijf. De markeringszinnen bij Mattheus hebben eenzelfde boekindelende functie als de beginzinnen van ieder toledot-deel in Genesis. Het is een suggestie waar je bij een Thora-kenner als Mattheus rekening mee moet houden. Het verschil is dat er bij Mattheus steeds een deel met onderwijs wordt 'voleindigd', waarna een overgang wordt gemaakt naar het vervolg. 6. Een ander Thora-boek met sterke structuur is Leviticus. Dit bijbelboek is opgesteld in de vorm van een chiasme. Mattheus gebruikt bijzonder vaak de chiastische vorm in hoe hij opeenvolgende gebeurtenissen opstelt. Deze kruisvorm heeft doorgaans vijf (soms zeven) onderdelen met de volgorde a, b, c, b', a'. In deze vorm komt het belangrijkste (c) centraal te staan. Het gebruik van de chiastische vorm illustreert in ieder geval dat de schrijver behoorlijk vormbewust is geweest en dat de lezer bedacht mag zijn op bepaalde structuren. Vormbewustheid blijkt ook uit andere structuren zoals de opbouw van het genoemde geslachtsregister en de opbouw van de zaligsprekingen. Het boek Leviticus centrum van de Thora zet door middel van een chiastische hoofdstructuur de verzoening centraal in Lev. 16 en Daar wordt het offer door de hogepriester op Grote Verzoendag beschreven. Mattheus gebruikt het chiasme in het Onze Vader (vergeving staat eveneens centraal) en op andere plaatsen. Intermezzo: voorbeeld van een chiasme In het gedeelte tussen de twee wonderbare spijzigingen treffen we vijf gebeurtenissen aan. Het probleem staat in dit geval in het midden: het hart der Farizeeën en schriftgeleerden is ver van God. a. Kleingeloof bij de discipelen (Petrus) tijdens de storm op het meer (14:22-33) b. Behoud dat van Jezus uitgaat wanneer Hij ernstig zieken aanraakt (14:34-36) c. Twistgesprek met de Farizeeën: hun hart is ver van Mij (1:1-9) (kern van het probleem) b'. Reinheid en onreinheid komen van binnen (1:-) c'. Groot geloof bij de Kananese vrouw (1:21-28) 7. In de chronologie van de gebeurtenissen wijkt Mattheus vooral in het begin van zijn verhaal vaak af van de volgorde van Marcus, die zijn bron zou zijn 17, en van Lucas. Voorbeeld: de samenroeping van de twaalf apostelen komt bij Mattheus anders dan in Marcus 2:23-3:19 en Lucas 6 vóór het aren plukken en de genezing op de sabbat. De schrijver acht de volgorde kennelijk van belang en heeft daar een bepaald theologisch of didactisch doel mee. Het gaat niet om een historische volgorde maar om een verkondigende volgorde, die zorgvuldig is gekozen. 1 In de NBG-vertaling 191 klinkt het zo: (uitleg in de NGP syllabus OT die hierin Vonk en Holwerda volgt:) 2:4 Dit is de geschiedenis van de hemel en de aarde. (wat er wordt uit hemel en aarde: Adam die zich losmaakt v. God) :1 Dit is het geslachtsregister van Adam. (wat er wordt uit Adam: verwekken en sterven) 6:9 Dit is de geschiedenis van Noach (wat er wordt uit Noach: de adam weer met God verbonden) :11 Dit zijn de nakomelingen der zonen van Noach. (wat er wordt uit Noachs zonen Sem, Cham en Jafet: de volken) 11: Dit zijn de nakomelingen van Sem. (wat er wordt uit Sem: Terach, Góds volk) 11:27 En dit zijn de nakomelingen van Terach. (wat er wordt uit Terach: Abram, met God verbonden) 2:12 Dit nu zijn de nakomelingen van Ismaël, de zoon van Abraham die Hagar [ ] gebaard had. (wat er wordt uit Abrahams zoon Ismaël: twaalf volken) 2:19 Dit is de geschiedenis van Isaäk, de zoon van Abraham. (wat er wordt uit Isaak: Jacob en Esau) 36:1 Dit zijn de nakomelingen van Esau, dat is Edom. (wat er wordt uit Ezau: Edomieten) 37:2 Dit is de geschiedenis van Jakob (wat er wordt uit Jacob: Jozef en zijn broers) 16 Leviticus is te verdelen in: a. H1- Rituelen (offers en priesters), b. H11-1 Reinigingswetten c. H16-17 Verzoening b'. H18-22 Heiligheidswetten a'. H23-26 Rituelen (feesten) 17 Mattheus zou drie bronnen hebben verenigd: Marcus, een verzameling uitspraken van Jezus en de door wetenschappers aangeduide bron Q. De eerste twee waren de twee belangrijkste liturgische en catechetische documenten voor de kerk in zijn tijd. 'Comparing what the author says by what his sources said will be the main way by wich we will enter into the author's mind', aldus Meier (1980: xi) in: David R. Bauer, The Structure of Matthew's Gospel. A Study in Literary Design (1989) pag.. P van Veen * Mattheuscode nov. 6

7 Mocht er sprake zijn van een onderliggende thematiek of structuur, dan is de voorwaarde dat het herkenbaar moet zijn voor de eerste lezers, de doelgroep. Anders zou het een mislukte vorm van communicatie zijn geweest van de schrijver. Het is algemeen bekend dat Mattheus schrijft voor de joodse christengemeente, gelovigen die zijn voortgekomen uit de Joden en die gepokt en gemazeld waren in de Thora. Zij hadden het rond het jaar 70 zwaar te verduren. Ook de schrijver zelf gaat door voor een bekeerling uit het volk Israël die in 9:9 wordt geroepen om Jezus te volgen. Het is niet noodzakelijk om de thema's met zoveel woorden bij 'de foto's' te vermelden, indien zij direct kunnen worden begrepen door de hoorders. Het impliciete karakter is dan juist onderdeel van het literaire spel! 18 Dat hoef je de lezers niet uit te leggen. Conclusie Is er voldoende aanleiding en basis om de literaire hoofdvorm van het bijbelboek van Mattheus te analyseren? De markeringszinnen, de vormbewustheid blijkend uit chiastische vormen, de verkondigende volgorde en andere stijlmiddelen, een mogelijke parallel met de vorm van Genesis alsmede een tekst die kan gelden als leeshint, het zijn argumenten om met gepaste voorzichtigheid te letten op mogelijke structuren in het boek van Mattheus als geheel. Tot nu toe is echter geen hoofdvorm aangewezen die geheel overtuigde. Het blijft puzzelen en schaven. In deze voorliggende thematische structuuranalyse ontstaat het beeld van een inhoudelijke vijfdeling volgens de Pentateuch. Daartoe zullen we een verschuiving aanbrengen ten opzichte van de gangbare vijfdeling van Bacon. Bovendien blijkt dat het mogelijk is om al eerder in het boek, in de Ouverture, de vijf Thora-thema's aan te wijzen. De Ouverture in hoofdstuk 1 7 blijkt zodoende een voorspel voor de vijf boeken die daarna volgen. Vijf boekdelen Een belangrijk vormprincipe bij Mattheus is volgens Bacon en zijn navolgers de genoemde vijfdeling. Het is weliswaar een tamelijk klassieke indeling 19, maar deze benadering verdient hier nu (opnieuw) de aandacht. Er zou sprake zijn van vijf 'boeken' binnen het boek van Mattheus op basis de vijf de genoemde markeringszinnen, die steeds worden voorafgegaan door een belangrijke rede van Jezus. Dat zijn er volgens Bacon dan ook vijf in getal. Deze redes hebben als namen gekregen: de bergrede ( 7), de zendingsrede (), de gelijkenissenrede (13), de gemeenterede (18) en de eschatologische eindrede (23 2). Vijf blokken onderwijs worden vijfmaal afgesloten door een vaste formule: 'En het geschiedde toen Jezus deze woorden/bevelen voleindigd had dat...' Daarna volgt weer een nieuw narratief gedeelte. 21 De laatste markeringszin is de bekende openingszin van de Mattheus Passion. Er staat daar zelfs: En het geschiedde toen Jezus al deze woorden geëindigd had Het woordje 'al' zou impliceren dat alle voorafgaande woorden, profetieën en onderwijzende redes op dit punt in het verhaal zijn afgerond 22. Veel uitleggers menen dan ook in de lijn van Bacon dat hier 18 Zie ook het volgende voorbeeld. Er was eens een jongetje; hij heette Blauwbroekje. Hij woonde met zijn gescheiden vader in een buitenwijk van de stad. Zijn moeder woont in het centrum en paar keer per week gaat hij naar haar toe om huiswerk te maken. Onderweg moet Blauwbroekje altijd door een park met veel bomen en struiken en ook vandaag is hij weer op weg, zijn mooie leren schooltas op de rug. Plotseling staat er een onbekende man voor hem die een beetje vreemd ruikt. 'Wat een mooie schooltas heb jij daar, jongetje,' zegt de man. 'Die is vast heel veel waard!' 'Jazeker,' antwoordt Blauwbroekje, 'maar ik ga naar mijn moeder aan de andere kant van het park om huiswerk te maken'. Hoe zou dit verhaal verder gaan? De lezer krijgt op grond van literaire herkenning direct al bepaalde vermoedens. De nadruk valt drie keer op de naam van het jongetje en het verhaal opent als een bekend sprookje. De verteller vertelt een nieuw verhaal tegen de achtergrond van een bekend oud verhaal. Dat heeft alleen zin voor lezers die het oude verhaal gedetailleerd kennen, maar expliciete verwijzing zou het literaire spel juist verbreken. 19 Naast een driefasenmodel dat later is geformuleerd; zie verderop. De bergrede is net als de andere benamingen geen aanduiding van de evangelist zelf; die term is later ontstaan. Lucas heeft het over een rede op een vlakke plaats onderaan de berg (6:17). De uitdrukking 'Jezus ging de berg op' kan volgens Van Bruggen (pag. 82) beter vertaald worden met 'Jezus ging op naar de berg.' Het volk is dan gesitueerd op de flanken van de berg, zodat men de spreker goed kan horen. Vgl. Deuteronomium 1:1 waar de Mozesrede op de Vlakte wordt gehouden. 21 David R. Bauer (The structure of Matthew's gospel, A study in Literary Design, Almond Press 1989, pag. 142) schrijft in de eindconclusie van zijn overzichtswerk van de literaire bijbelkritiek op Mattheus het volgende: We contend that Matthew draws attention to the five great discourses, but that he also incorporates these discourses into the flow of the narrative. The function of these five discourses within the narrative framework is to point to Jesus' activity of instructing his community, with special reference to the post-easter existence of the church. Thus, Matthew incorporates these discourses within his story of Jesus in order to underscore the climax in 28:16-, where the exalted Christ is described as being continually present with his community throughout history, speaking words of instruction and commandment. 22 Zie bijvoorbeeld ook N.A. Schuman in GTT febr pag. 13. P van Veen * Mattheuscode nov. 7

8 1 2 3 het vijfde boek eindigt en dat de hoofdstukken een epiloog vormen. De eerste twee (of vier 23 ) hoofdstukken van Mattheus worden dan als inleiding of proloog gezien, zodat de vorm ontstaat van De vijfdeling impliceert volgens Bacon 24 theologisch gezien dat Jezus vooral Leraar is, een tweede Mozes. 2 Vijfboekenstructuur volgens Bacon (1++1) H 1 2 Preambule H 3 7 Boek 1: Discipelschap (H3 4 narratief 7 onderwijs) H 8 11:1 Boek 2: Apostelschap (8:1 9:3 narratief 9:36 11:11 onderwijs) H 11:2 13:3 Boek 3: Verbergen en openbaring (11:2 12:0 narratief 13:1-3 onderwijs) H 13:3 19:1a Boek 4: Grondlegging van de Kerk (13:4 17:21 narratief 17:22 19:1a onderwijs) H 19:1b 26:2 Boek : Het oordeel (19:1b 22 narratief 23 26:2 onderwijs) H 26:3 28: Epiloog Opvolgers van Bacons structuurbenadering probeerden zijn bevindingen verder te onderbouwen of te verfijnen. Een variant is bijvoorbeeld dat elke rede het begin vormt van ieder van de vijf boeken. Die woorden worden steeds gevolgd door daden. De formule 'En het geschiedde...' is dan een overgangszin binnen zo n boek. 26 N.A. Schuman volgt in zijn Mattheusstudie deze lijn. Hij beschouwt het verhaal van de opstanding (28) als de epiloog en blijft zo binnen de structuur van Een voordeel is dat de belangrijke hoofdstukken 26 en 27 nog binnen de hoofdstructuur vallen, de opstanding echter niet. Of de volgorde woorden-daden thematisch gezien beter is vol te houden dan daden-woorden, is echter nog maar de vraag. Het lijkt er meer op dat de woorden inhoudelijk passen bij de voorafgaande daden. Kritiekpunten De vijfdeling van Bacon lijkt aantrekkelijk en logisch, zeker op grond van de markeringszinnen en de afwisseling van narratieve en onderwijzende gedeelten. Ook lijkt een verwijzing naar de Thora bij Mattheus veel meer voor de hand te liggen dan bij andere evangelisten. Er zijn echter naast sterke ook zwakke punten in de indeling van Bacon. Een belangrijk kritiekpunt is dat men de geboortegeschiedenis en de lijdensgeschiedenis moeilijk kan verschuiven naar de rand van het evangelie 27 ; ze worden respectievelijk betiteld als een proloog en epiloog! Maar alle lijdensaankondigingen in het zogenaamde hoofddeel wijzen juist vooruit naar de dominante plaats van de laatste hoofdstukken. 28 Voor Bacon was het echter niet mogelijk om hoofdstuk als een nieuw boek te beschouwen; dan zou hij het belangrijke getal vijf overschrijden. En hij zou moeten afwijken van de markeringszin als eindzin. 29 Hij zat dus in zekere zin vast aan zijn eigen structuur, waardoor sterven en opstanding niet de centrale plaats verkrijgen die ze verdienen. Bacons eindpunt is eerder eschatologisch (Mt 24 2) dan christologisch (Mt 26 28). 23 Over het beginpunt is enige discussie. 24 B.W. Bacon (19). Bauer (1989: 29) schrijft hierover: Bacon concluded that Matthew's church was plaqued by antinomianism, and in attempt to stem this tide of lawlesness the evangelist, himself a converted rabbi and Christian legalist, had presented Jesus as a new Moses declaring a new Torah to his church. Matthew has 'tipped his hand' by imitating the structure of the Pentateuch, for according to Bacon each of these five books of Moses contains narrative describing the mighty acts of God followed by a discourse of legal instructions (19: 81). 2 Achter deze indeling schuilt dus ook een theologische visie. Bauer (1989:29): Bacon's concept of salvation history is not spelled out, but we may conclude that according to this scheme salvation history is subordinated to the law; that is, salvation history must be understood in light of Matthew's presentation of the law. The period of the old Moses and the old Torah was the time of preparation for the fulfilment of the new Moses and the new Torah. Although the concept of new law would suggest a certain salvation-historical break, Bacon himself tends to emphasize the continuity between the old Mosaic legislation and the new law promulgated by Jesus (1928: ). [ ] This period of the new law is moving toward its culmination on the day of judgement when all (including those in the church) will be judged according tot their obedience to this new Torah (1928: 216, ). In the meantime the twelve have scribal authority in the church, corresponding to the authority of the scribes and Pharisees in Judaism (1928: 2). 26 N.A. Schuman, Al deze woorden, pag. 32 (Meinema 1991). 27 Zie Van Bruggen pag Zie Van Bruggen pag Bacon kiest noodgedwongen een wat willekeurig begin voor boek 1. Er is volgens Terence Keegan (1982, zie Bauer 1989 pag. 31) in het geheel consensus over deze belangrijke kwestie. Wanneer de markeringszin een beginzin zou zijn van een boekdeel, zijn de beginpunten m.i. eenduidiger.. P van Veen * Mattheuscode nov. 8

9 1 2 3 Een tweede kritiekpunt is dat volgens Bacon de vijfdeling zou wijzen op Jezus als tweede Mozes. Maar Jezus is meer dan een Leraar ; het boek staat vol van zijn machtige daden. Jezus is ook Profeet (die door Jeruzalem gedood zal worden) en hij is Koning. 31 Het gaat in Mattheus op Hebreeuwse wijze om de eenheid van woorden en daden. Wel kunnen we er in meegaan dat Mattheus als schriftgeleerde probeerde de betekenis van de Wet onder zijn joods-christelijke tijdgenoten opnieuw onder de aandacht te brengen. Verder wordt betwijfeld of de bekende markeringszinnen werkelijk een eindzin zijn, zoals Bacon meent. 32 Het lijkt enigszins bezwaarlijk dat in de indeling van Bacon een duidelijk begin van boek 1 ontbreekt. De markeringszin als beginzin lijkt ook goede papieren te hebben. Op zijn minst kan worden vastgesteld dat de markeringszinnen een verbindende formulering zijn, die overleiden naar de daarop volgende gebeurtenissen, zeker in 26:1. De vaste formule is immers: En het geschiedde toen, dat... Zo blijft er vaart in het verhaal. Vast staat wel dat de vijf markeringszinnen zoals gezegd een wezenlijk redactioneel element zijn bij Mattheus. 33 De evangelist kan daarmee onderstrepen dat Jezus de Thora komt vervullen, tot zijn werkelijke betekenis brengen om alle gerechtigheid te vervullen (3:1). Over de boektitels bij Bacon kan worden aangemerkt dat de vlag de lading niet altijd dekt. Het zwakst is in dit opzicht boek 1. Dit deel gaat toch alleen al vanwege Jezus' doop over meer dan discipelschap. Opmerkelijk is ook dat Bacon binnen dit boekdeel niets doet met de overeenkomst tussen de beproeving na veertig dagen in de woestijn (Mt 4) en het boek Numeri. Als er dan toch overeenkomsten met de Thora gevonden kunnen worden, dan toch daar! Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor de expliciete roeping van Gods Zoon uit Egypte in Mt 2 als mogelijke parallel met Exodus. De titel van boek 2, Apostelschap, heeft Bacon voornamelijk gebaseerd op de samenroeping van de apostelen in Mt. Dit dekt echter niet de overdaad aan wonderen en tekenen in het voorafgaande vertellende gedeelte van Mt 8 en 9. De titel van boek 3 is nogal ruim en abstract en past daardoor minder goed in het rijtje. De titels van boek 4 en lijken wel toepasselijk. Tenslotte: over het aantal van vijf redes is discussie, ook onder de volgelingen van Bacon. Sommigen menen dat hoofdstuk 23 een aparte rede is, los van de eschatologische eindrede 34. Het viel mij juist op dat de zendingsopdracht in Mattheus 28 geheel buiten de redes wordt gehouden. 3 Toch bevat die 'rede' de opdracht om Jezus' onderwijs voort te zetten en alle volken tot zijn discipelen te maken. Bacon hield eigenlijk wel erg sterk vast aan het Thora-getal vijf, terwijl hij er weinig Thora-inhoud aan kon geven. 36 De vijfdeling blijft vooral een sterk formeel gegeven, zonder inhoudelijke correspondentie of invulling. De nieuwe Pentateuch is met zijn formele analogie zogezegd wat aan de lege kant. De overeenkomst van de vijf boektitels met de Pentateuch is niet bijzonder groot of verrassend. Als die overeenkomst er wel zou zijn, ja dán zou ik als lezer op het puntje van mijn stoel gaan zitten! Gerhardsson in Van Bruggen pag Ook hieraan zit een christologisch aspect: de Christus is koning, priester en profeet (leraar) ineen. 32 Of de genoemde markeringszin een slotzin is van het voorgaande deel of een openingszin van een nieuw deel, daar springt de bijbelindeling (NBG 191) verschillend mee om. Het vraagstuk wordt wat inconsequent opgelost: tweemaal is het een eindzin en driemaal de beginzin van een nieuwe pericoop. De NBV springt er nog ruimer mee om. 13:3 opent een nieuwe alinea maar geen nieuwe pericoop. In deze vertaling is Jezus steeds uitgesproken in plaats dat Hij iets eindigt. De notie dat er iets wordt geëindigd of voleindigd valt daardoor geheel weg. De markeringszin is in de NBV tweemaal de beginzin van een pericoop (19:1 en 26:1). 33 Hoewel deze afsluitende formules onderling iets van elkaar afwijken. Volgens Van Bruggen 'zijn zij zeker niet zonder meer als stereotiep aan te duiden'. Pag. 19. Overigens blijkt ook over de toledot-formule in Genesis onzekerheid te bestaan of het een eind- of een beginzin is NBV.nl Vertaalaantekeningen: 'De functie van de [zogenaamde genealogische toledot-]formule is niet altijd even makkelijk vast te stellen. De formule attendeert de vertaler op een grens of overgang in de tekst, maar telkens als de formule voorkomt moet opnieuw bepaald worden of hij een grens tussen alinea s, perikopen of grotere teksteenheden markeert. Verder is er verschil van mening of de formule altijd een nieuwe eenheid opent, of dat hij ook een afsluiting kan vormen.' 34 David R. Bauer, The Structure of Matthew's Gospel. A Study in Literary Design, 1989, pag Deels te verklaren doordat de zendingsopdracht bij Bacon in de epiloog valt. Anderzijds lijkt het er op de Mattheus stof van de tweede zendingsopdracht al heeft opgenomen bij de eerste zendingsopdracht in Mt. 36 Behalve om aan te tonen dat Jezus de tweede Mozes zou zijn, maar daarvoor is zo'n grote compositorische opzet niet per se noodzakelijk. P van Veen * Mattheuscode nov. 9

10 1 2 3 Driedeling en chiastische indeling Voor de volledigheid dient te worden opgemerkt dat er ook sprake is van een driedeling in het boek. De driedeling wordt door bijbeluitleggers gehanteerd 37 vanwege een andere markeringszin: 'Van toen af begon Jezus...' (4:17 en 16:21) 38 De genoemde zinsneden staan vaak middenin een verteleenheid, merkt J. van Bruggen op, en hebben daarom een minder sterke boek-indelende functie. 39 Toch levert ook de driedeling waardevolle inzichten op. Tenslotte zijn er in de literaire bijbelkritiek onderzoekers die menen dat de vorm van het chiasme (a, b, c, b', a') het belangrijkste vormkenmerk van Mattheus is. Ook voor de hoofdvorm van het boek. Het centrum zou dan liggen in hoofdstuk 11 of in 13:3 36: 41. Deze school legt meer nadruk op de christologie en Jezus als de Mensenzoon. Ook daar is veel voor te zeggen: Bacon laat de christologie onderbelicht. In 1989 verscheen over de structuur van Mattheus een studie door David R. Bauer. Hij opent dit boek met een compleet overzicht van de literaire bijbelkritiek op Mattheus tot nu toe. Hij constateert daarin dat er tot nu toe géén consensus is over de vorm van het boek, maar dat er wel duidelijk inhoudelijk verband is tussen de structuur en de boodschap (theologie) welke die structuur dan ook mag zijn. 42 Lang niet iedereen is echter overtuigd van een formele alles overkoepelende structuur in het evangelie naar Mattheus. Sommigen achten een theologische structuur meer bepalend dan een literaire. 43 Verschuiving: de structuur van 1+ Door een verschuiving in de vijfboekenstructuur aan te brengen, kan zowel in theologisch als literair opzicht de betekenis sterk toenemen. Het uitgangspunt wordt een 1+-structuur. De hoofdvorm begint in deze aanname met een Grote Proloog of Ouverture in hoofdstuk 1 t/m 7. Daarin vindt de grondlegging van het Koninkrijk plaats die wordt afgesloten met de bergrede. Daarna volgen pas vanaf hoofdstuk 8 de vijf boeken. In dit hoofddeel zoekt de Koning die 'de wet en de profeten' volbrengt en een volk dat dat óók doet. Hij noemt dat: een volk dat de vruchten van het Koninkrijk opbrengt. De voormalige epiloog is dan het vijfde boek dat volledig op zijn plek valt. Het blijkt een duizelingwekkende finale, waarin het verbond wordt vernieuwd en Jezus zijn aangekondigde werk volbrengt. Voor deze verschoven indeling pleiten meerdere argumenten. Het belangrijkste is wel dat daarmee in thematisch opzicht de Thora-lijn zichtbaar wordt in het bijbelboek Mattheus en bovendien dat Jezus als de Christus centraal komt te staan. Door de verschuiving is er niet alleen structuur (vijf boeken), maar ook inhoud (vijf thema's) die parallel loopt met de vijf boeken van Mozes. De verschuiving ten opzichte van de oudere vorm die door Bacon is voorgesteld, ziet er als volgt uit. Vijfboekenstructuur Bacon (1++1) Verschoven indeling (1+) H1 2 Preambule H3 7 Boek 1: Discipelschap Ouverture in H1 7 H8 11:1 Boek 2: Apostelschap Boek 1 'Genesis' H 11:2 13:3 Boek 3: Verbergen en openbaring Boek 2 'Exodus' H 13:3 19:1a Boek 4: Grondlegging van de Kerk Boek 3 'Leviticus' Thora-lijn? H 19:1b 26:2 Boek : Het oordeel Boek 4 'Numeri' H26:3 28: Epiloog Boek 'Deuteronomium' 37 Door Kingsbury e.a. Van Bruggen meldt in zijn commentaar op Mattheus (pag. 19): France, Gnilka en Sand leggen deze driedeling ten grondslag aan hun commentaren. Bauer komt via de weg van de retorische analyse ongeveer tot hetzelfde resultaat als Kingsbury. 38 We vinden dit bij Allison en bij Herders (Theologischer Kommentar zum neuen Testament) en later ook bij Breukelman. Zij onderscheiden drie fasen in de heilsgeschiedenis: 1:1 4:16 Jezus als de Messias 4:17 16: De verkondiging van Jezus 16:21 28: Lijden, dood en opstanding 39 J. van Bruggen, Commentaar op het Nieuwe Testament, Mattheus pag. 19. H.B. Green, C.H. Lohr, P. F Ellis 41 Zie Bauer, 1989 pag Zie Bauer, 1989 pag. 11, 21, 4, 13. Bijvoorbeeld op pag. 21: But if careful composition and fine architecture is widely recognized in the Gospel, there is anything but unanimity when it comes to determing the nature of this structure. Zelf is Bauer zoals gezegd aanhanger van de retorische analyse en van een driedeling. 43 Van Bruggen, pag. 19. Van Bruggen is zelf evenmin overtuigd van een alles overkoepelende structuur. P van Veen * Mattheuscode nov.

11 1 2 3 Zes afsluitende redes? De dominantie van het lijdensverhaal wordt in deze verschoven structuur duidelijker. Dat is waar het na eerder aankondigingen op uitloopt in boek. Een aanvullend argument voor de 1+-indeling is dat nu ook het zendingsbevel aan het eind van Mattheus meer recht wordt gedaan. Men kan weliswaar stellen dat met 'al deze woorden' het onderwijs van Jezus voleindigd is in 26:1, maar dan blijft onderbelicht dat het werkelijk allerlaatste wat Jezus doet is een zendings- en leeropdracht aan de discipelen geven voor al de volken: 'leert hen onderhouden al wat Ik u bevolen heb' (28:19). Met andere woorden: het onderwijs van Jezus wordt nu door de discipelen voortgezet. De woorden en de onderwijzing zijn nog lang niet afgelopen! Het tweede zendingsbevel correspondeert sterk met het eerste zendingsbevel in Mt. Daar lijkt Mattheus stof te hebben opgenomen die men bij het tweede zendingsbevel zou verwachten. Vanaf :16 wordt de strekking van de zendingsopdracht namelijk ruimer dan alleen binnen Israël, bijvoorbeeld als het gaat om overgeleverd worden. De tweede zendingsopdracht meetellend komen we op zes afsluitende redes 44. Bauer benadrukt de noodzaak van deze zes rede nog nadrukkelijker. Hij stelt dat 28:16- juist de climax is van Jezus' onderwijs en alle voorgaande redes. 4 De Ouverture heeft in de 1+-vorm als slot de bergrede en zo heeft ieder volgend boek eveneens een eigen afsluitende rede. Dat lijkt op zich een tamelijk bevredigende oplossing, maar er is meer. Het gevolg is dat beide zendingsbevelen in boek 1 en op deze manier gespiegeld tegenover elkaar komen te staan 46, net als het onderwijs met parabels aan het einde van boek 2 en 4. Dit blijkt onderdeel te zijn van een grotere symmetrie bij Mattheus. Prikkelende vraag: een nieuwe Pentateuch? Nieuw is nu de gedachte om te onderzoeken of Mattheus bij de voorgestelde vijfdeling ook inhoudelijk de vijf boeken van Mozes volgt. Doorloopt Jezus, die kwam om Thora en Profeten te volbrengen (3:1, :17), in de vijf voorgestelde boeken letterlijk de vijf boeken van Mozes? Poneert Mattheus een nieuwe Pentateuch? Dit vermoeden zal onderbouwd moeten worden door opnieuw te lezen en als het ware te reconstrueren wat Mattheus zou kunnen hebben geconstrueerd. Dan lopen we tegen het probleem aan van de ontbrekende onderschriften, ofwel: het probleem van de objectiviteit van deze hypothese. Zijn die 'onderschriften' er ooit geweest? Zou Mattheus het werkelijk zo bedoeld hebben? Maar zelfs indien dit uiteindelijk niet zo blijkt te zijn, kan het een leerzame verkenning worden, een leeservaring die ander licht werpt op bepaalde bijbelgedeelten. Indien Jezus in de vijf boekdelen van Mattheus wél opnieuw de vijf Thora-boeken Thora zou doorloopt, zouden we een soort 'Mattheuscode' op het spoor zijn, een onderliggende thematische structuur die de boodschap onderstreept en verdiept. Dit vergroot ons inzicht in de manier waarop het belangrijke verlossingswerk van de Heer plaatsvindt. Mattheus, geschilderd door Gortzius Geldorp (1604) 44 Los daarvan kan Mt 23 (rede tegen de Farizeeën) een aparte rede vormen, maar niet een afsluitende. 4 Bauer 1989 pag. 42, zie eerdere voetnoot. 46 Een bijkomend argument kan nog zijn dat bij het zendingsbevel net als in de markeringszinnen sprake is van voleindigen: 'Ik ben met u tot aan de voleinding der wereld.' P van Veen * Mattheuscode nov. 11

12 1 2 3 Hoofdstuk 2. De Pentateuch-thema's in de Ouverture We bekijken hierna eerst de mogelijke Thora-lijn in de Ouverture van Mattheus (hoofdstuk 1 7), die ik als een eenheid beschouw. Daarin lijkt de schrijver een voorspel te bieden op wat komen gaat. De thema's van de Pentateuch zijn in de Ouverture al te beluisteren. Hoofdstuk 2 wordt besloten met het voorstel voor de hoofdstructuur van het boek van Mattheus. In hoofdstuk 3 volgt de uitwerking van de voorgestelde Pentateuch-vorm in het hoofddeel (hoofdstuk 8 28). De Ouverture loopt in onze hypothese van 1:1 tot aan het einde van de bergrede en besluit met de markeringszin in 7:28. 'En het geschiedde toen Jezus deze woorden voleindigd had, dat scharen versteld stonden over zijn leer...' 47 Omdat er in de Ouverture geen duidelijke boekdelen te onderscheiden zijn zoals verderop, zijn we aangewezen op een sectie-indeling op basis van thema's, pericopen en kernwoorden. Over de gekozen indeling kan men van mening verschillen, maar ook zonder een vijfdelige Ouverture kan er nog steeds sprake zijn van een Pentateuch-indeling in de vijf boeken van de hoofdstukken Thora en profeten vervullen Vijf secties Wat de evangelist ons in hoofdstuk 1 tot 7 in ieder geval zelf aanreikt, is het thema van de vervulling. Bij Mattheus speelt dit een veel grotere rol dan bij bijvoorbeeld Marcus (slechts tweemaal). Mattheus gaat sterk uit van het profetisch karakter van de Heilige Schrift. 48 Als Jezus bijvoorbeeld uit Egypte terugkeert, wordt daarin vervuld het woord dat God sprak door de profeet: 'uit Egypte heb ik mijn zoon geroepen.' Jezus herhaalt zo Exodus en doet het opnieuw gelden. Het woord vervullen is goed vertalen met tot zijn volle betekenis brengen (Schuman), maar ook met onderhouden, doen, doen gelden (Lapide, vgl. Deut 4:2). Versteeg ziet drie betekenissen in het woord vervullen: de intentie duidelijk maken, de voltooiing geven die iets nodig heeft en een perspectief openen naar de toekomst. 49 Jezus neemt ook zelf het woord vervullen in de mond als hij zijn taak op zich neemt: 'zo betaamt het ons alle gerechtigheid te vervullen.' (3:1) Dit staat gelijk met de uitdrukking 'Wet en Profeten vervullen' in :17. Er is dus enige ruimte om te onderzoeken hoe ver de evangelist in dit vervullen gaat. De vraag is: laat Mattheus in de Ouverture ook de thema's uit de eerste vijf boeken van Mozes vervullen? Indien de Zoon van Abraham (1:1) de weg van Israël door de Thora heen werkelijk opnieuw doorloopt, dan blijkt Hij ook in die zin voor ons een wetsvervuller bij uitstek te zijn. In de Ouverture kunnen thematisch gezien de volgende secties worden onderscheiden die corresponderen met de Pentateuch: 1. Verwekking van de Christus (geslachtsregister en geboorte) 2. Uitleiding van de Christus (vlucht naar Egypte en terugkeer) 3. Dienst van de Christus (zijn eerste woord, doop met de Heilige Geest) 4. Beproeving van de Christus (drie verzoekingen na veertig dagen in de woestijn). Verbond en onderwijzing van de Christus (bergrede met historische proloog) Mattheus 1:1 2:12 naast Genesis: Verwekking van de Christus Wat betreft de opening kunnen we binnen dit bestek kort zijn. Het gaat zowel in het geslachtsregister als de twee daarop volgende pericopen over de verwekking van Jezus Christus als de Zoon van David en de zoon van Abraham. Jezus is de Messias van Israël. De proloog (1:1-17) vermeldt in een 47 De markeringszin is hier duidelijk een overgangszin die nog bij het voorgaande gedeelte hoort, maar die ook goed als beginzin voor het volgende gedeelte kan worden gelezen. 48 Zie Dr. J.P. Versteeg, Evangelie in viervoud, pag. 24, Kok Kampen (1980) 49 Versteeg noemt drie samenhangende betekenissen van het woord vervullen. J.P. Versteeg (Evangelie in viervoud, , , pag. 23): Jezus uittocht uit Egypte [is] de vervulling van de uittocht van Israël uit Egypte. In de uittocht van Jezus wordt allereerst de intentie van de uittocht van Israël duidelijk. In de uittocht van Jezus vindt in de tweede plaats de uittocht van Israël de voltooiing die ze nodig had. In deze vervulde uittocht van Jezus wordt in de derde plaats weer een perspectief geopend op de toekomst. Heel de geschiedenis van Israël is gericht op en vindt haar centrum in de geschiedenis van Jezus. In deze voor Israels hele geschiedenis centrale positie komt Jezus uit als de Messias van Israël. P van Veen * Mattheuscode nov. 12

13 1 reeks van driemaal veertien 0 verwekkingen de afkomst van de Christus, zoals te doen gebruikelijk bij de aankondiging van een nieuwe vorst. Minder mooie momenten zoals Davids zonde met Batseba, 'de vrouw van Uria', worden niet verdoezeld (1:7). Toch zijn de ergste gevallen (mannen) uit de lijst gehouden om tot een verkondigde indeling te komen. Uitzonderlijk is dat de lijst de namen van vier vrouwen bevat, die ook nog eens van buiten het verbondsvolk komen. Versteeg ziet dit als de eerste aanwijzing voor de verbreding van het heil van het verbond naar de universele nieuwtestamentische kerk. 1 Het is een trek die al vroeg in het boek van Mattheus opduikt en doorloopt tot in de allerlaatste verzen (28:19). Werd de eerste zoon van Abraham geboren uit de onvruchtbare Sara, hier is het goddelijke handelen de verwekking van diens nieuwe Zoon bij een maagd Maria. Hoewel het woord verwekken in 1:18 en 2:1 vertaald is met 'geboren worden', gaat het toch om meer dan geboorte. Zoals Genesis het boek is van de verwekkingen, in het bijzonder om die van het volk Israël, zo gaat het hier over de verwekking van Jezus Christus als een nieuwe Koning. Het staat er zo: De verwekking van Jezus Christus geschiedde aldus. (1:18) Toen nu Jezus Christus verwekt was te Bethlehem in Juda, in de dagen van koning Herodes,... (2:1) Die nieuwe, goede Koning wordt verwekt ten dage van een slechte koning. In één adem door wordt verteld hoe die Koning door wijzen als het ware de heidense schriftgeleerden, de heidenen zijn opnieuw vroeg aanwezig bij Mattheus wordt gezocht, gevonden en aanbeden. Uitleggers wijzen er op dat in deze wijzen de volken terugkeren die zijn voortgekomen uit de zonen die Abraham in Genesis 2: met geschenken en al wegzond naar het Oosterland. Nu keren zij met geschenken terug. 2 De zoon van Abraham wordt hiermee als Koning erkend door diens andere zonen. We kunnen dus vaststellen dat het boek Genesis in sectie 1 wordt vervuld en geactualiseerd in de sterk benadrukte verwekking en aanbidding van de Christus. De Engel van de evangelist Mattheüs 'De Engel stelt de evangelist Mattheüs voor, een qua uiterlijk menselijk wezen. Dat is omdat Mattheus begonnen is Christus naar zijn menselijke natuur te beschrijven, in een stamboom: dat is die boekrol in zijn hand. De avondster herinnert aan de Wijzen uit het Oosten, die na de geboorte van Christus kwamen. Deze geboorte werd tevens aangekondigd door een engel.' 3 (Kerkgebouw de Krommeniedijk. Kunstschilder Willem Bogtman uit Haarlem. Foto van Marcel Pelt.) 2 Mattheus 2:12-23 naast Exodus: Uitleiding van de Christus Jezus vlucht naar Egypte en keert terug. De evangelist zet ons in sectie 2 zelf op het spoor van de vervulling van Exodus. Hij noteert dat de profetie van Hosea vervuld wordt: uit Egypte heb ik mijn zoon geroepen (2:1). In Jezus wordt die zoon van God opnieuw geroepen. En zoals in Exodus het kind Mozes ontkwam uit de Nijl, zo ontkomt het kind Jezus aan de handen van Herodes. In de vlucht 0 Mattheus verwijst met het getal 14 nog eens extra naar David. De letterwaarde van die naam (DFD) is Versteeg (1980 pag. ): In verband met het joodse erfrecht waarbij alleen de vader en niet de moeder bepalend was komen in joodse stambomen namen van vrouwen zelden voor. Nog opmerkelijker zijn evenwel de namen van de vrouwen die in Matth. 1 genoemd worden. In de joodse traditie nemen de vier namen Sara, Rebekka, Rachel en Lea een grote plaats in. Deze namen worden evenwel door Mattheus niet genoemd. Hij vermeldt Tamar, een Filistijnse uit de stad Timna, de schoondochter van Juda die hem de tweeling Perez en Zera schonk (vgl. Gen 38 en 49:8-12; 1 Kron. 2:4), Rachab, een Kanaänitische vrouw uit Jericho (vgl. Joz. 2 en 6:22-2), Ruth, een Moabitische (vgl. Ruth 1:4, 4:; zie voor de positie van de Moabieten Gen. 19). Niet expliciet wordt de naam van Bathseba genoemd, maar Bathseba wordt aangeduid als de vrouw van Uria. Uria was, zoals uit 2 Sam. 11 duidelijk wordt, een Hethiet. Mattheus wil dus bepaald op Bathseba wijzen in deze kwaliteit, als vrouw van de Hethiet Uria. [ ] Wat de vier door Mattheus genoemde vrouwen aan elkaar verbond was het heidendom waarin zij alle vier leefden. Daarom wordt stellig ook Bathseba aangeduid als de vrouw van Uria. Al deze vier vrouwen stonden buiten het verbond dat God met Israël gesloten had. Door deze namen te noemen laat Mattheus uitkomen, dat God bij zijn heil voor Israël toch ook altijd mee de heidenen op het oog had. Het universeel karakter van de nieuwtestamentische kerk wordt ook duidelijk onderstreept door de geschiedenis van de komst van de wijzen uit het oosten naar Bethlehem (Matth. 2:1-12). Terwijl Lucas in Luc. 2:8-39 joden weet te noemen die tot erkenning van Jezus als de Christus kwamen, spreekt Mattheus [met voorbijgaan aan de joden] alleen over de wijzen uit het oosten die daartoe kwamen. 2 N.A. Schuman, Al deze woorden, Den Haag 1991, pag P van Veen * Mattheuscode nov. 13

14 1 2 naar Egypte speelt opnieuw een dromer Jozef de reddende rol (overigens een Genesis-motief). In totaal ontvangt Jozef driemaal een droom. Opmerkelijk is vervolgens dat het gezin in het land Israël gaat, als het ware richting Jeruzalem, en dat het vervolgens uitwijkt uit naar Nazareth. Breukelman 4 wijst op de trek van het uitwijken in het boek van Mattheus waardoor Jezus steeds verder van Jeruzalem vandaan lijkt te raken. Zie bijlage 1. Dat uitwijken begint al bij de wijzen (2:12b,13a) en bij Jozef (2:14b ) en eindigt halverwege het boek, kort voor de tweede wonderbare spijziging (1:21). Voor de ver gelegen kuststreken blijkt dit uitwijken echter evangelie. Daar zal het licht van het Koninkrijk beginnen op te gaan (4:1,16). Het deel over de vlucht en terugkeer kan met recht een Exodus-sectie genoemd worden. Mattheus 3 naast Leviticus: Dienst van de Christus (doop) De twee pericopen in Mattheus 3 vormen een geheel. Het begint met 'In die dagen treedt Johannes de doper op' (3:1) en wordt voortgezet met 'Dan komt Jezus uit Galilea naar de Jordaan tot Johannes om zich door hem te laten dopen' (3:13). De doop van Johannes is bij uitstek een reinigingsritueel dat aan Leviticus doet denken. De doop heeft de betekenis van levensvernieuwing. Ook bestond er in het oude Israël de proselietendoop voor heidenen. In het dagelijkse en cultische leven speelden wassingen een grote rol. Die verschaften de Israëliet toegang tot 'het heilige in Israël'. Voor de priesterdienst waren afwassingen uiterst noodzakelijk, zoals blijkt in Ex. 29:4 en Lev. 16:4. Met die laatste tekst zijn we in het hart van de oudtestamentische verzoeningsdienst. In het ritueel dat de hogepriester op Grote Verzoendag voltrekt, staat dat hij eerst voor zijn eigen zonden offert. Vervolgens zal hij zijn heilige kleren aantrekken, nadat hij zich in water heeft gebaad. Zo gebeurt het met Jezus, die zijnde zondeloos niet voor zichzelf hoeft te offeren, maar zich wel laat dopen in de Jordaan en daarna de Heilige Geest ontvangt. Hij wordt er als het ware mee bekleed; een duif daalt op Hem neer, een stem klinkt uit de hemel (3:16,17). Zodra Jezus gedoopt was, steeg Hij op uit het water. En zie, de hemelen openden zich (voor Hem) en Hij zag de Geest van God neerdalen als een duif en op Hem komen. En zie, uit de hemel klonk een stem: 'Dit is mijn geliefde Zoon, in Hem vind Ik (mijn) vreugde.' (NBG en NBV 6 ) 3 4 Doop van Christus, (detail), Pierro della Francesca, 1449 Deze kerngebeurtenis vraagt met het herhaald 'En zie' de aandacht. Op het gebied van structuur kunnen we constateren dat de doop van Jezus precies in het midden staat van de Ouverture, zoals de beschrijving van Grote Verzoendag in het midden van Leviticus en dus van de Thora staat. Jezus wordt bij zijn doop niet alleen door God de hemelse Vader aangewezen als diens geliefde Zoon, er is meer. Tegen de achtergrond van het Oude Testament en de figuur van priesterkoning uit Psalm F. H. Breukelman, Bijbelse Theologie 2, De ouverture naar het evangelie van Mattheus, vanaf pag Zie bijlage 1. Pijnlijk is dat Jezus met Jozef eerst wegtrekt uit Israël, alsof dat land Egypte is geworden. 6 Tweemaal verschijnt het aandacht vragende woordje 'Zie', dat in totaal 6 keer voorkomt bij Mattheus. De NBV laat dit kenmerkende Mattheus-woord weg uit de vertaling. Vergelijk 3:17 ook met Psalm 2:7 'Hij sprak tot Mij: Mijn zoon zijt gij, ik heb u heden verwekt.' 'Zien' is belangrijk bij Mattheus; het werkwoord komt 23 keer voor. Het evangelie mondt uit op het zien van de opgestane Christus. 28:6b,7 'Kom, zie de plaats waar Hij gelegen heeft. En ga meteen op weg en zeg zijn discipelen dat Hij is opgestaan uit de doden. En zie, Hij gaat u voor naar Galilea; daar zult gij Hem zien. Zie, ik heb het u gezegd.' 7 Omdat Jezus niet van Aäron afstamt, ontvangt hij het priesterschap langs een andere weg, die van Melchizedek. Melchizedek was de hogepriester in Genesis 14 die Abraham zegende, voordat er in Israël überhaupt sprake was van een priesterstam. Vgl. Psalm 1:4 'JHWH heeft gezworen en het berouwt Hem niet: gij zijt priester voor eeuwig, naar P van Veen * Mattheuscode nov. 14

15 1 2 3 valt te zeggen dat Jezus de hogepriesterlijke taak op zich neemt. Dit is wat er gebeurt: Jezus neemt vrijwillig zijn dienst op zich om alle gerechtigheid te vervullen (3:1) en geheel Gods wil te doen 8 als een hogepriester. Dat verzoenende priesterwerk eindigt met het offer op Golgotha en wordt na Pasen voortgezet in de priesterdienst van de gemeente. Het eerste woord van Jezus in dit boek (3:1) is meteen een proclamatie van zijn dienst en opdracht. Een aardig detail is dat juist hier voor de vijfde keer sprake is van vervullen 9. Het getal staat steeds voor de volheid en de gerechtigheid van de Thora. 60 De verwijzing naar Leviticus is impliciet, maar de nadruk op het vervullen van de gerechtigheid valt in Mt 3 wel extra op. Dienst en doop van de Christus verwijzen naar het centrale thema van het derde Pentateuch-boek. Dankzij de priesterlijke dienst van verzoening en heiliging kan het volk tot God naderen en in zijn nabijheid vertoeven. 61 Mattheus 4:1-11 naast Numeri: Beproeving van de Christus (drie verzoekingen) Het volk Israël verbleef zoals beschreven in Numeri veertig jaar in de woestijn. Numeri betekent getallen. Het volk wordt geteld, beproefd en geschift; het oordeel over de weigering om Kanaän in te gaan werd voltrokken. 62 De duur van gerichten die God uitoefent wordt vaker in verband gebracht met het getal veertig. In het verhaal van Noach bijvoorbeeld duurde de slagregen veertig dagen en veertig nachten (Gen 7:12). Het woestijnverhaal staat ingeklemd tussen de eerste telling van Israëls leger in Numeri 1 en de tweede telling in Numeri 26, bij het ingaan in Kanaän zo'n veertig jaar later 63. Kort daarvoor levert het volk driemaal op rij strijd tegen de woestijnvolken (Num ). Op eenzelfde manier wordt Jezus, als gedoopte en gewijde Zoon van God, na veertig dagen in de woestijn driemaal verzocht door de Verzoeker (4:3). Hij weerstaat de verzoekingen met bijbelwoorden uit Deuteronomium. Mattheus 4: 1-11 kan worden aangemerkt als een korte Numeri-sectie waarin de Christus wordt beproefd. Mattheus 4: 12 7:28 naast Deuteronomium: Verbond en onderwijzing van de Christus De vijfde sectie is binnen het gekozen denkraam het resterende deel van de Ouverture. Het is een tamelijk lang gedeelte. De bergrede heeft sterke trekken van het wetsonderricht bij een verbond of een verbondsvernieuwing, zoals gebeurt in het boek Deuteronomium. Mattheus lijkt hier zelfs de structuur uit het boek Deuteronomium te kopiëren. De bergrede kent namelijk een aantal opmerkelijke parallellen met de hoofdindeling van de 'Mozesrede' in Deuteronomium. De rede van Mozes opent met een historische proloog, waarin het volk in retrospectief wegtrekt bij de Sinaï en oudsten en verkenners worden aangesteld. Vergelijk dit met Mt 4:12-2 waarin Jezus wegtrekt (uitwijkt) uit zijn geboortestad en vier discipelen kiest. Mozes verhaalt hoe het volk vanuit de woestijn optrekt naar het beloofde land en daarbij diverse koningen verslaat. JHWH laat zo zijn grootheid en sterke macht zien. Evenzo toont Jezus door zijn eerste onderwijs en genezingen het evangelie van het Koninkrijk en zijn macht (4: 23-2). Zijn werk wordt gekarakteriseerd als licht brengen aan het volk dat leeft in duisternis en de schaduw van de dood (4:16). De Tien Woorden die nu bij Mozes volgen zijn te vergelijken met de zaligsprekingen; ze staan binnen onze aanname op exact dezelfde plaats en hebben dezelfde functie 6. Daarna volgt bij Mozes de de wijze van Melchizedek.' Zie ook Hebr. 7. Deze priester is het evenbeeld van Christus. 8 Psalm :9 'Ik heb lust om uw wil te doen, o God, uw wet is in mijn binnenste.' 9 Zie eerder in 1:22, 2:1, 2:17 en 2: Iets vergelijkbaars is er aan de hand met het woord gerechtigheid dat hier voor het eerst in het boek voorkomt. Hierna komt dit woord vijfmaal voor in de bergrede en nog eens in 21:32. Het totaal van zeven wijst nog eens extra op héél de gerechtigheid die vervuld gaat worden voor heel de wereld. Dit hoofdthema stelt Jezus scherper in de bergrede. 61 Bij de bespreking van boek 3 komt het thema van Gods 'Shekina' verder aan de orde. In Jezus Christus (Immanuel) komt God nog dichterbij dan in het OT. Jezus noemt God in het gebed zelfs Onze Vader. Dat is niet zozeer een contrast met het OT als wel een nieuwe fase in de heilsgeschiedenis. 62 Vgl. Num. 32: Die tweede telling wordt voorafgegaan door een gericht in de vorm van een plaag in Numeri 2. Het is de plaag na Israëls afgoderij met Baäl-Peor, door 'ontucht te plegen met de dochters van Moab'. In de heilsgeschiedenis is dit een pijnlijk moment. Juist nadat Bileam heeft geprofeteerd hoe onverslaanbaar Israël is, laat het volk zijn zwakke kant zien door zich te koppelen aan Baäl-Peor. De priesterzoon Pinechas is hier de held die de plaag doet ophouden en Gods toorn afwendt. Hij doodt Zimri en de Midianitische vrouw die bij hem gevonden wordt. Na dit gericht volgt de tweede telling voordat het volk het land in kan gaan. 64 a. De strijd tegen Arad in het Zuiderland die Israël de doorgang belet (Numeri 21:1-3). b. De strijd tegen Sichon van Chesbon, die tegen Israël ten strijde trekt en geen doorgang verleent (Numeri 21:21-). c. De strijd tegen Og van Basan, een bedreiger die net als de vorige twee verslagen wordt (Numeri 21:31-3). 6 Dat kan aanleiding geven tot de gedachte dat de acht zaligsprekingen in Mt een spiegel vormen van de Tien Woorden. P van Veen * Mattheuscode nov. 1

16 1 2 3 uitwerking van het verbond, de ontvouwing van de wet in voorbeeldgeboden. Is dat niet vergelijkbaar met het wetsonderwijs van Jezus in Mattheus :17 7:27? Let bijvoorbeeld op hoe Jezus de geboden scherper stelt in 6: Mozes sluit af met het volk voor een beslissende keuze te stellen. Op een vergelijkbare manier sluit de bergrede af met de keuze tussen de enge poort en de brede weg, tussen bouwen op een rots en bouwen op zand. Jezus benadrukt evenals Mozes dat men het Koninkrijk in kan gaan door zijn woorden te horen én te doen (7:21, 24 vgl. Deut. : 11-). Dán is uw gerechtigheid overvloediger dan die van de Farizeeën en schriftgeleerden 66. Uitleggers noemen de zaligsprekingen wel de decaloog van het nieuwe verbond. Navenant lijkt heel Mattheus 7 op de woorden van een verbondsvernieuwing en een Deuteronomium-parallel. Zou de bergrede een spiegel zijn van de Mozesrede? Ten slotte is ook de timing van bergrede en Mozesrede overeenkomstig. De leider staat op het punt om het volk naar Kanaän, het beloofde land te brengen. Nu Jezus zijn eigen Thora-reis heeft afgerond, leidt Hij vanaf hoofdstuk 8 zijn volk het land van het beoogde Koninkrijk binnen. Grondlegging van een Koninkrijk In Mattheus 1 7 wordt de Christus verwekt en als Zoon van God aangewezen. Die zoon wordt uit Egypte geroepen, neemt een hogepriesterlijke taak op zich, weerstaat de grootste vijand en kondigt de 'wet' van een Koninkrijk af. Hier vindt de grondlegging plaats van een Koninkrijk. Er is een Koning (koningpriester) en er is een wet (de bergrede als onderwijzing bij een vernieuwd verbond). Nu nog een volk! Het is verleidelijk om dat aan te merken als een nieuw volk, of het ware Israël. Mattheus doet dat nergens. Hij blijft in de lijn van Mozes spreken over een volk of het volk. Wel is voor de joods-christelijke lezer duidelijk dat belangrijke zaken opnieuw plaatsvinden, om vervuld en vernieuwd te worden. Initiële vervulling De Ouverture behelst thematisch gezien opnieuw de Pentateuch. Jezus heeft daarmee de Thora doorlopen en doen opnieuw gelden. Heeft Hij hem daarmee ook geheel vervuld? 67 Dat lijkt nog niet het geval te zijn. Belangrijke elementen uit de Pentateuch zijn nog blijven liggen, die verderop in het boek pas echt tot vervulling zullen komen. Er ligt bijvoorbeeld nog een belofte in Genesis dat JHWH na het offer van Abraham zelf zal voorzien in een offer. In de traditie wordt doorverwezen naar het nieuwtestamentische offer van Jezus. 68 Jezus is na zijn exodus Israël wel ingegaan, maar nog niet in Jeruzalem en de tempel. De koningpriester is wel gewijd tot zijn dienst, maar gaat zijn uiteindelijke offer nog brengen. De duivel is in woorden wel verslagen, maar nog niet in daden. De stipulaties van het vernieuwde verbond zijn wel gegeven in woorden, maar het verbond is nog niet gesloten met bloed. Ook is de keus van het volk is nog niet gemaakt. Alle partijen 69 in het verhaal, en ook wij als lezers, krijgen hierna te maken met de vraag: 'Wie is dit toch? Wie is de Mensenzoon?' Het lijkt beter om te spreken van een initiële vervulling in Mattheus 1 7, met een aankondigend karakter. De definitieve vervulling komt hierna als Jezus opnieuw en stuk voor stuk de vijf boeken van de Pentateuch doorloopt, samen met zijn discipelen. Als vervullend onderwijs, in daden en in woorden. De zaligsprekingen geven dan de intentie weer van ieder gebod. Zo leert Jezus zijn discipelen om de wet van binnenuit te volbrengen en hun gerechtigheid overvloediger te laten zijn dan die der Farizeeën en schriftgeleerden. Dit idee werk ik uit in een andere studie. 66 Dezen worden in de bergrede opgevoerd als een vaste didactische categorie, als non-voorbeeld. 67 J.P. Versteeg (Evangelie in viervoud,1980 1, , pag. 23) noemt drie betekenissen van het woord vervullen: 'Allereerst geldt, dat wat vervuld wordt daarin een bevestiging en bekrachtiging ontvangt. Door de vervulling wordt er iets op zijn plaats gezet in het heilswerk van God en naar zijn eigenlijke intentie gewaardeerd. De ware betekenis van iets treedt daardoor aan de dag. In de tweede plaats geldt, dat wat vervuld wordt in zichzelf niet compleet en volkomen was. In de vervulling krijgt het de voltooiing die het nodig had. Door het nieuwe verband waarin het komt te staan wordt het afgerond. In de derde plaats geldt dat wat vervuld wordt in het zich voortzettende werk van God als vervulde realiteit weer een nieuwe bedoeling voor de toekomst heeft en een definitieve voleinding tegemoet gaat in het volheid van God die komt.' 68 Vergelijk Gen. 22:2 'Neem toch uw zoon, uw enige, die gij liefhebt, Isaak...' met de stem uit de hemel in Mt 3:17. Na de geloofsdaad van Abraham bevestigt God opnieuw zijn belofte jegens hem, dat met zijn nageslacht alle volken van de aardbodem gezegend zullen worden. (Gen 22:16-18) Dat verloopt in het NT via het offer van die andere Zoon van Abraham (Mt 1:1). 69 De scharen (mensen) in 8:27. Johannes in 11:3. Discipelen in 16:13. De stad Jeruzalem in 21:. De Farizeeën in 22:41. De Raad in 26:63. De heidense stadhouder in 27:11. Volgens deze telling zou de vraag wie Jezus is dus zeven keer gesteld worden in dit evangelie. De scharen houden Jezus voor een profeet (21:46), wat het de leiders moeilijk maakt om tegen Jezus op te treden. Zij fungeren als een buffer tussen Jezus en de religieuze leiders. P van Veen * Mattheuscode nov. 16

17 Vervulling van vijf profetenwoorden Tenslotte blijkt dat er tot nu toe vijf profetenwoorden 70 zijn geciteerd en expliciet vervuld. De vele vervullingscitaten zijn een opvallende trek bij Mattheus 71. Het is hem te doen om zowel de vervulling van de Thora als de Profeten. De Koning die de wet en de profeten vervult zoekt een volk dat vruchten draagt (21:43). Bij Mattheus wordt duidelijk vanwege welk cruciale punt het oude volk en zijn leiders geen toegang hebben tot het vernieuwde Koninkrijk, namelijk op het punt van vrucht dragen. Daarom, Ik zeg u, dat het Koninkrijk van God van u zal weggenomen worden en het zal gegeven worden aan een volk, dat de vruchten daarvan opbrengt. (21:43) De Tenach-volbrengende Koning zoekt een volk dat óók Thora en Profeten tot volle betekenis gaat brengen. Dit gebeurt vanaf nu onder Jezus' leiding en niet onder de oude leiders, van wie het Koninkrijk wordt afgenomen. Zo Koning, zo volk. In 16:18 wordt dit volk expliciet mijn gemeente genoemd. Het hoofdthema van de nu volgende boeken 1 tot (Mt 8 28) is kortweg: Koning zoekt volk. Deze zoektocht is als het ware de queeste van de hoofdpersoon in het boek. In de spiegel van het Oude Testament is het de verbondskoning die op zoek is naar zijn verbondsvolk. Heeft de Koning dat volk eenmaal gevonden, dan kan Hij daarmee het verbond definitief sluiten (vernieuwen). Tegen de achtergrond van deze oudtestamentische gedachte laten we hierna in hoofdstuk 3 het nieuwtestamentische verhaal tot ons doordringen. Behalve vijf profetencitaten blijkt ook de titel Christus vijf maal voor te komen in deel 1; zie bijlage. Een dubbele Thora-structuur De indeling van de Ouverture geeft zoals gezegd een bepaald vermoeden voor het vervolg. De hypothese is dat Jezus hierna opnieuw in vijf fasen (boeken) zijn opdracht doorloopt in lijn met de Pentateuch. Dat zou een bijzondere structuur geven met nieuwe betekenissen. Wat in de vijfdelige Ouverture met de Christus gebeurt, vindt in Mt 8 28 plaats met zijn volk: verwekking, uitleiding, priesterdienst, beproeving en verbond (verbondsvernieuwing). In hoofdstuk 3 onderzoeken we hoe deze Pentateuch-thema's aan te wijzen per boekdeel. De hoofdthema's zijn ontleend aan de narratieve gedeelten en aan de genoemde blokken met onderwijs. Boek 1: verwekking van Gods volk. Dit boek gaat over roeping en volgen. Jezus verwekt met zijn tekenen (scheppingsdaden) en roepingen een volk uit Israël. Deze verwekking loopt uit op de samenroeping van twaalf apostelen als 'stamvaders' voor dit volk. Boek 2: uitleiding van Gods volk tot de sabbat. Jezus leidt zijn volk uit, drijft geesten uit en brengt zijn volk tot het doel van de exodus: de dienst aan God en de sabbat. Hij zal hen rust geven. Boek 3: de priesterdienst van Gods volk. Jezus leert zijn discipelen elkaar te dienen en te vergeven en verleent hen het leergezag van de kerk. Jezus wordt door zijn volk (i.c. Petrus) erkend als de Christus. Deze Christus-belijdenis is de grondslag voor de kerk en tevens het centrale keerpunt in het boek van Mattheus. Het boek eindigt met de gemeenterede en de parabel of vergiffenis. Boek 4: beproeving en ingaan van Gods volk. Dit boek gaat over het Koninkrijk al dan niet binnengaan. Het is sterk eschatologisch en bevat drie verzoekingen van de Farizeeën en schriftgeleerden. De parabels gaan over wel of niet ingaan, evenals de vooruitblik op de komst van de Mensenzoon. Boek : verbondsvernieuwing met Gods volk. Jezus stelt voor zijn discipelen tijdens het Avondmaal het verbond in op grond van zijn bloed, volbrengt het offer aan het kruis en staat op uit de dood. 70 Jesaja in 1:22, Micha in 2:, Hosea in 2:1, Jeremia in 2:17, Jesaja in 4: Versteeg (1980 pag. 24) merkt op dat de vervullingscitaten bij Mattheus een heel eigen functie hebben. Marcus noteert slechts twee vervullingen (1:1 en 14:49, eventueel 1:28). Bij Johannes en Lucas zijn de vervullingscitaten sterk betrokken op Jezus' lijden. Mattheus echter ziet de vervulling betrokken op heel het aarde leven van Jezus. Versteeg: 'In heel Jezus' aardse leven is een vervulling van de oudtestamentische profetie te zien. Daarbij is van de grootste betekenis, dat de vervullingscitaten bij Mattheus met nadruk in relatie staan tot Jezus' zending tot Israël. Hierin is stellig Mattheus' missionaire bedoeling met betrekking tot de joden te zien. De wijze waarop Mattheus aan de voorstelling van de vervulling uitdrukking geeft doet een eigen wijze van de verkondiging van de geschiedenis van Jezus als de Messias zien.' Verder citeert Mattheus uit de gehele Tenach, waar Johannes hoofdzakelijk psalmverzen in vervulling ziet gaan. P van Veen * Mattheuscode nov. 17

18 De hoofdvorm van het boek van Mattheus zou derhalve, indien we de Thora-lijn van de Ouverture erbij nemen, een dubbele Thora-structuur zijn. In het schema staat het gevolg van deze denkwijze visueel weergegeven. Deel 1 (Mt 1 7) Boek 0 Ouverture Sectie 1: Mt 1-2:12 Sectie 2: Mt 2:13-23 Sectie 3: Mt 3 Sectie 4: Mt 4:1-11 Sectie : Mt 4:12-7:29 Deel 2 (Mt 8 28) Christus doorloopt de Thora. 'Grondlegging van het Koninkrijk.' Genesis Exodus Leviticus Numeri Deuteronomium Verwekking van de Christus (proloog in 1:1-17) Uitleiding van de Christus (Egypte) Priesterdienst van de Christus (doop, stem uit de hemel) Beproeving van de Christus (woestijn) Verbondsvernieuwing van de Christus (bergrede) Christus doorloopt met zijn volk de Thora. 'Koning zoekt verbondsvolk.' Boek 1 Mt 8 Genesis Verwekking van Gods volk; roeping en volgen Onderwijs: Zendingsbevel voor Israël Boek 2 Mt 11 13:2 Exodus Uitleiding van Gods volk tot de sabbat; verzet Onderwijs: Parabels over gezaaid worden, vrucht dragen, oogst Boek 3 Mt 13:3 18:3 Leviticus Dienst van Gods volk; de gemeente als rein en heilig priestervolk Onderwijs: gemeenterede; dienen, gebed, vergeven (verzoening) Boek 4 Mt 19 2 Numeri Beproeving en ingaan van Gods volk; gericht Onderwijs: Eindrede. Parabels over wel of niet ingaan Boek Mt Deuteronomium Verbondsvernieuwing met Gods volk. Verzoening aan het kruis. Onderwijs: Zendingsbevel voor wereld, leeropdracht De Koning die wet en profeten volbrengt zoekt een volk dat de vruchten van het Koninkrijk opbrengt Schema: hoofdvorm van het boek van Mattheus met dubbele Thora-structuur De indeling zoals in het schema voorgesteld is niet bijzonder ingewikkeld: vijf hoofdboeken die de indeling van Thora volgen worden voorafgegaan door een vijfdelige Ouverture waarin hetzelfde gebeurt. Ieder boek bevat na de narratieve gedeelten een blok met onderwijs (zie Bacon). In Mattheus lijkt het evangelie een totale cross-over met de Thora. De voorgestelde structuur is eenvoudiger dan men bij de meeste uitleggers vindt. Er is een Pentateuch-hoofdvorm zoals bij Bacon, maar ook werkelijke Pentateuch-inhoud. Zelfs is binnen boek nog een (omgekeerde) Thora-lijn aanwijsbaar, waarover later meer. Droste-effect De 1+-vorm levert voor wie daar gevoelig voor is een kenmerk van bijzondere schoonheid. De Ouverture of Grote Proloog van hoofdstuk 1 7 kan zelf ook worden ingedeeld in een proloog (geslachtsregister) en vijf secties. Er is herhaling van structuur. Eerst vinden we 1+ in het klein in hoofdstuk 1 7, en daarna 1+ in de grote structuur van het gehele boek: een Droste-effect. Symmetrie met een boodschap Het gevolg van de voorgestelde ordening is een kunstige symmetrie. In de centra van het eerste en tweede deel (Mattheus 3 en 17) staan twee vergelijkbare kerngebeurtenissen: de doop van Jezus en de verheerlijking op de berg. In beide gevallen klinkt een stem uit de hemel die Jezus als Gods Zoon aanwijst. Het staat in beide gevallen in de 'Leviticus-delen', wat wijst naar de hogepriesterlijke taak in Jezus' dienst, vooral als Hij op weg gaat naar Jeruzalem. Deel 2 vertoont in zichzelf ook symmetrie. Zo staan de twee zendingsredes gespiegeld ten opzichte van elkaar (boek 1 en ), net als de twee redes met gelijkenissen (boek 2 en 4). Ook staan binnen boek 3 de twee wonderbare spijzigingen symmetrisch opgesteld. Deze vormgeving wijst naar de kern van de boodschap. In literaire termen is er in de hoofdvorm van Mattheus sprake van een chiasme (a, b, c, b', a'). Door deze vorm kan de schrijver zijn boodschap (c) helemaal centraal stellen. Jezus wordt in boek 3 voor het eerst erkend als de Christus; dit is de kernbelijdenis van het jonge christendom. U bent de Christus, de Zoon van de levende God. (16:17) De Christus-belijdenis is het centrale keerpunt in boek 3 en in het gehele boek van Mattheus. De gevonden symmetrie heeft duidelijk bepaalde geloofsbetekenis en staat geheel ten dienste van de inhoud. De christologie komt nu veel duidelijker naar voren dan bij Bacon. De symmetrische P van Veen * Mattheuscode nov. 18

19 1 2 hoofdvorm van het chiasme kan Mattheus hebben ontleend aan de structuur van het boek Leviticus (zie eerder). Hij zou dan de vorm van het derde en voor de rabbijnen belangrijkste boek van Mozes hanteren. Verrassend genoeg komt de voorgestelde hoofdvorm zowel tegemoet aan de theorie over vijfdeling als aan een veronderstelde chiastische hoofdvorm. In het chiasme spelen de blokken met onderwijs duidelijk een rol: a. boek 1: zendingsbevel binnen Israël b. boek 2: parabels over het Koninkrijk en de zaaier, vrucht dragen en oogsten c. boek 3: gemeenterede: dienen, gebed en vergeving; parabel over vergeving. b'. boek 4: parabels over het Koninkrijk binnengaan, oordeel van de Mensenzoon a'. boek : zendingsbevel voor de volkerenwereld (a') De christologie en de dienst van de gemeente (vergeving) komen centraal te staan. Dat stemt bijvoorbeeld overeen met Leviticus (verzoening centraal), maar ook met andere gedeelten bij Mattheus, zoals het Onze Vader dat de vergeving van schuld als midden heeft. 72 Dit keerpunt is gezien de boodschap van Mattheus veel aannemelijker dan bijvoorbeeld Mt 11 als chiastisch midden. Leeshint in het midden Naast het theologische midden zou ik ook een 'literair midden' in het boek willen aanwijzen. Beschouwen we Mattheus als een geheel van zes boeken (0 t/m ), dan staat precies in het literaire midden, dat wil zeggen aan het einde van boek 2, de leesaanwijzing van 12:2. Daarom lijkt iedere schriftgeleerde, die een discipel is geworden van het Koninkrijk van de hemel, op een huismeester die uit zijn voorraad nieuwe dingen en oude dingen te voorschijn haalt. Het is de eerder genoemde leeshint over de twee lagen die in het boek verschijnen: nieuwe dingen tegen de achtergrond van oude dingen. In het volgende hoofdstuk gaat het over de vernieuwde Pentateuch van Mattheus tegen de achtergrond van de oude. Caravaggio, Roeping van Mattheus (ca altaarstuk te Rome) 72 De chiastische vorm van het Onze Vader (Mt 6:9-13) is: a. God en zijn Koninkrijk (Onze Vader die...) b. Onze fysieke nood (dagelijks brood) c. Vergeving (verzoening centraal) b'. Onze geestelijke nood (leid ons niet in verzoeking) a'. God en zijn Koninkrijk (Want van U is...) Het centrale punt van vergeving en verzoening wordt nog eens extra benadrukt door de toevoeging van Jezus in 6:14-1. 'Want indien gij de mensen hun overtredingen vergeeft, zal uw hemelse Vader ook u vergeven; maar indien gij de mensen niet vergeeft, zal ook uw Vader uw overtredingen niet vergeven.' P van Veen * Mattheuscode nov. 19

20 Hoofdstuk 3. De vijf boeken van Mattheus We zijn op reis om de hoofdstructuur van het boek Mattheus thematisch te onderzoeken. Na de aanloop naderen we nu het doel van de reis, een lastige berg die met de nodige aandacht vereist om te bedwingen. De vraag is gesteld of in het tweede deel van Mattheus aanwijsbaar is dat Jezus nu met zijn discipelen de vijf boeken van Mozes doorloopt, als vervulling en vernieuwing van de Thora. Heeft Mattheus zijn boodschap inderdaad op deze manier verwerkt in de structuur van zijn boek? Tot nu toe is duidelijk dat Mattheus zijn verhalen ordent op een joodse wijze. Verder gebruikt hij veel materiaal van Marcus, maar wijzigt het ook ten dienste van zijn boodschap. Hij bewerkt als het ware de foto's van anderen of plaatst ze bewust in een andere volgorde. Om een Pentateuch-indeling in Mt 8 28 aan te tonen is meer nodig dan toevallige thematische overeenkomsten tussen de vijf boeken van Mozes en die van Mattheus. We zullen per boek onder meer kijken naar thema, kenmerkend woordgebruik, centrale gebeurtenissen en naar de correlatie tussen de gebeurtenissen en de afsluitende redevoering. 73 Boek 1: opnieuw Genesis verwekking van Gods volk Voor een Jood bestaat de essentie van het eerste bijbelboek Genesis uit de schepping van hemel en aarde en de verwekking van het volk Israël. Dat is op een verrassende manier terug te vinden in Boek 1 (Mt 8 ). Zowel de herscheppende daden van Jezus als zijn onderwijs verwijzen naar Genesis. Na de verwekking van de Christus in Mattheus 1 is nu opnieuw sprake van verwekking. Jezus roept namelijk een volk of gemeente uit Israël; zo verwekt Hij Gods volk opnieuw. Het thema van boek 1 is roeping en volgen. Bij Bacon is dit deel boek 2 met de titel Apostelschap. Deze titel lijkt vooral gebaseerd op het onderwijs in Mt en minder op de grote hoeveelheid daden van Jezus in het narratieve gedeelte. Twaalf daden voor twaalf personen Begon de Ouverture al met goddelijk handelen, dat wordt hier door Jezus voortgezet. Nergens in Mattheus is de concentratie van wonderen en handelingen zo groot als in Mattheus 8 en 9. Het zijn er van de genezing van de melaatse tot aan de genezing van de doofstomme twaalf in totaal. Zie bijlage 2. Lazen we hiervoor slechts in het algemeen over genezingen die Jezus doet als typering van zijn werk (4:14), nu gaat om diverse individuele genezingen en bijzondere tekenen zoals het stillen van de storm op het meer. In totaal worden twaalf afzonderlijk genoemde personen gered of geroepen 74, waaronder de evangelist zelf. Op rij zijn het: een melaatse, de knecht van de Romeinse hoofdman, de schoonmoeder van Petrus, twee bezetenen, een verlamde 7, Mattheus de tollenaar (zevende in deze rij), de vrouw die twaalf jaar aan bloedvloeiingen leed, het overleden dochtertje van Jaïrus, twee blinden, een doofstomme. Enerzijds toont deze daden bij Mattheus de lijdende knecht die onze zwakheden op Zich heeft genomen en onze ziekten gedragen (8:17). Anderzijds demonstreert de Zoon van God hier zijn sprekende scheppingskracht zoals in Genesis 1. Hij spreekt en het gebeurt. 'Heer, spreek alleen een woord, en mijn knecht zal herstellen,' zegt de Romeinse hoofdman. De tekenen geschieden door het woord van Jezus. Letterlijk staat het erbij in 8:16: 'en Hij dreef geesten uit met zijn woord.' Niet met poespas, bezweringen of rituelen, maar met het gezaghebbende woord waarover de scharen zich na de bergrede al verbaasden (7:29). Het gebruik van twaalfvouden begint onderhand op te vallen: a. het aantal van twaalf daden van Jezus; b. de twaalf afzonderlijk genoemde personen personen die worden genezen, geroepen of opgewekt; c. het uitdrukkelijk genoemde aantal jaren waarin de genezen vrouw aan bloedvloeiingen leed (zie verderop); d. de twaalf discipelen die uiteindelijk worden samengeroepen in hoofdstuk. 73 David R. Bauer schrijft in The Structure of Matthew's Gospel (1989) pag. 34: If Matthew is to be seen as structured according to five books, it would seem necessary to discern clearly the elements that bind each of these sections both of form and content. 74 Naast in 8:16 de categorieën van 'vele bezetenen' en ernstig ongestelden. In 8:23 gaat over over 'zijn discipelen' zonder dat het aantal duidelijk is. 7 De verlamde die men tot Jezus brengt wordt door Hem genezen 'daar Jezus hun geloof zag' (9:2). Meteen daarna maakt Mattheus een contrast. Sommige schriftgeleerden reageren in ongeloof en zeggen bij zichzelf dat Jezus God lastert door zonden te vergeven (9:3). Iets soortgelijks gebeurt na de genezing van de doofstomme bezetene; zie 9:34. Het idee van godslastering begint in boek 1 en loopt uit op de beschuldiging van godslastering in boek (zie 26:6). Dit is een van de voorbeelden waarin boek 1 en symmetrisch tegenover elkaar staan opgesteld. P van Veen * Mattheuscode nov.