HISTORISCH AMBACHT. Basisvaardigheden voor historici. Bachelor Geschiedenis ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM

Transcriptie

1 HISTORISCH AMBACHT Basisvaardigheden voor historici Bachelor Geschiedenis ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM Erasmus School of History, Culture and Communication Opleiding Geschiedenis (zesde, licht herziene editie)

2 INHOUD Voorwoord 1. Inleiding Geschiedenis als wetenschap Vaardigheden Concepten Na de BA Historische vaardigheden en concepten in de BA 1: overzicht Het historisch bedrijf Opleidingen Beroepsverenigingen, congressen en vaktijdschriften Bibliotheken Archieven en onderzoeksinstellingen Vakliteratuur zoeken in bibliotheken en andere instellingen Wetenschappelijke informatie Waar ga je zoeken? Hoe ga je zoeken? Zoektips Literatuur zoeken, lezen en verder zoeken Bronnenonderzoek Opslaan van gegevens De kaartenbak De computer Waarop verder te letten Referentie managementsysteem Een historisch betoog analyseren: de structuuranalyse Schriftelijke presentatie: het werkstuk Eisen ten aanzien van inhoud en vorm Stappenplan Taalbeheersing Mondelinge presentatie Annotatie en bibliografie Noten Literatuurlijst en bronnenoverzicht 67 2

3 10.3. Plagiaat De bachelorthesis 69 Bijlage: voorbeeld van een structuuranalyse 76 3

4 VOORWOORD Historicus worden is een ambacht leren. Dat doe je door zelf onderzoek te doen en over je bevindingen te schijven, spreken en discussiëren, onder begeleiding van ervaren docenten. Net als de timmerman en de schilder ontwikkelt iedere historicus en historica zijn of haar eigen methodes en een eigen stijl. 1 Maar er zijn een paar basisvaardigheden die iedere historicus moet beheersen. Een goede historicus is in staat om wetenschappelijke boeken en artikelen over alle mogelijke onderwerpen te vinden en om die kritisch te lezen. Hij kent de weg in de archieven, waar het bronnenmateriaal te vinden is waarop uiteindelijk ieder wetenschappelijk betoog over het verleden gebaseerd is. Hij is in staat om helder te denken over de talloze gebeurtenissen, personen, ideeën en organisaties die we het verleden noemen, en om daarover helder te schrijven, spreken en debatteren. Dat is niet gering. We spreken van basisvaardigheden, maar iedere toegewijde historicus is eigenlijk zijn leven lang bezig om de kneepjes van het vak steeds beter onder de knie te krijgen. Deze syllabus helpt je een begin te maken met het aanleren van deze vaardigheden. Ik dank mijn collega s aan deze faculteit en elders in het land voor hun suggesties. Hoofdstuk4, over het vinden van vakliteratuur, is grotendeels geschreven door Renske Jongbloed, medewerkster van de universiteitsbibliotheek, in overleg met onze vakreferent geschiedenis Jan Jüngen. Aanvullingen en suggesties van docenten en studenten zijn welkom, want volgend jaar wordt deze syllabus opnieuw verbeterd. Namens de toekomstige gebruikers: hartelijk dank daarvoor. Dick van Lente Juli In de rest van deze tekst is de historicus zowel mannelijk als vrouwelijk. Overal waar hij staat, kun je dus ook zij lezen. 4

5 1. Inleiding 1.1. Geschiedenis als wetenschap Geschiedenis betekent het verleden, dat wat geschied is. Het betekent ook: verhaal over het verleden, of zelfs verhaal in het algemeen, zoals in de titel van de beroemde roman van Multatuli: De geschiedenis van Woutertje Pieterse. Er bestaat een grote markt voor verhalen over het verleden, zoals je kunt zien in de schappen van de grote boekhandels, televisieprogramma s zoals Andere tijden en in speelfilms over historische personen en gebeurtenissen, zoals in de laatste jaren Der Untergang en Marie Antoinette. Populaire verhalen en films over het verleden verschillen in een aantal opzichten van wetenschappelijke publicaties. Vergelijk bijvoorbeeld de romantische film over Marie Antoinette, de mooie Oostenrijkse prinses die in 1793, na ruim twintig jaar ongelukkig huwelijk met de Franse koning Lodewijk XVI, eindigde onder de guillotine, met een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift over roddelblaadjes en schunnige liederen over het vorstenhuis als factor in de Franse Revolutie: je ziet de verschillen meteen. De twee verhalen zijn gebaseerd op verschillende soorten materiaal en bereiken een verschillend publiek, via een verschillend medium. Dat komt doordat ze een verschillend doel hebben. De film gebruikt historische gebeurtenissen om aan een groot publiek een meeslepend verhaal te vertellen, terwijl het artikel probeert de Franse Revolutie beter te begrijpen door zo nauwkeurig mogelijk na te gaan in hoeverre roddels over het hof het aanzien van de vorst ondermijnden. Er bestaan ook allerlei tussenvormen tussen het romantische verhaal en het gedegen wetenschappelijke artikel, zoals het televisieprogramma Andere tijden, dat gebaseerd is op de meest recente wetenschappelijke literatuur en interviews. Al die uiteenlopende soorten verhalen over het verleden hebben hun eigen waarde en ieder genre kent zijn meesterwerken. De scheidslijnen zijn vloeiend: journalisten leveren soms voortreffelijk historisch onderzoek en sommige beroepshistorici schrijven voor een groot publiek. Dat neemt niet weg dat kern van het werk van de wetenschappelijke historicus tamelijk precies te omschrijven is. Die kern bestaat uit het zo nauwkeurig mogelijk weergeven en analyseren van het verleden. De belangrijkste vragen die de historicus zich stelt zijn: wat kunnen we werkelijk weten van een bepaald deel van het verleden? Waarop is het beeld dat historici tot nu toe daarvan hebben opgebouwd gebaseerd? Is een andere 5

6 interpretatie mogelijk? Pas daarna komen vragen als: hoe maak ik hier een spannend verhaal van? Hoe bereik ik een groter publiek dan mijn vakgenoten? Aan de universiteit word je opgeleid tot wetenschappelijk historicus: wat je later ook met je kennis en vaardigheden gaat doen, hier leren we je het verleden te onderzoeken met de methoden en technieken van de historische wetenschap. We leren je ook om van je bevindingen op wetenschappelijk verantwoorde wijze verslag te doen. Vier kenmerken onderscheiden wetenschappelijke geschiedschrijving van andere soorten verhalen over het verleden. Twee daarvan hebben betrekking op het onderzoek, twee op de presentatie van onderzoeksresultaten: 1. De systematiek van het onderzoek. Ieder onderzoek begint met het formuleren van een duidelijke en onderzoekbare vraag over het verleden. Vervolgens gaat de onderzoeker na wat andere historici al over het onderwerp hebben geschreven en wat de sterke en zwakke punten van hun interpretaties zijn. Daarna spoort hij historische bronnen op die mogelijk een ander licht werpen op de kwestie, zodat een beter antwoord gegeven kan worden op de onderzoeksvraag. Hij maakt een keuze uit de beschikbare methoden en technieken om die bronnen te analyseren. Doel van dit alles is het ontwikkelen van nieuwe en controleerbare kennis over het verleden. 2. De kritische benadering van het onderzochte bronnenmateriaal. Ieder verhaal over het verleden is uiteindelijk gebaseerd is op bronnen, dat wil zeggen: materiële overblijfselen van het verleden. De betrouwbaarheid van zo n verhaal staat of valt dus met een zorgvuldige interpretatie van die bronnen. Daartoe moet de historicus nagaan hoe het materiaal dat hij bestudeert tot stand is gekomen. Bij een krantenbericht over een rel bij een staking is het van belang om te weten of de verslaggever ter plaatse was of afging op wat anderen hem vertelden en of zijn krant gemaakt werd voor arbeiders of voor ondernemers. 3. De logische opbouw van het onderzoeksverslag. Of het nu een werkstuk is of een masterthesis, een lezing of een wetenschappelijk artikel, elk onderzoeksverslag geeft in een aantal logische stappen antwoord op een vraag over het verleden. Die vraag wordt aan het begin van het verslag duidelijk geformuleerd en toegelicht, de keuze van de bronnen en de onderzoeksmethode worden uiteengezet, waarna 6

7 stapsgewijs het antwoord volgt. Historici trachten hun lezers te overtuigen met verwijzing naar bronnenmateriaal en met logische argumenten. 4. De verantwoording van het werk aan de lezers in de vorm van noten en een bronnen- en literatuurlijst (in vaktermen: annotatie en bibliografie). De lezer moet in staat worden gesteld om, als hij dat wil, het onderzoek over te doen, om te zien of hij tot dezelfde resultaten zou komen als de schrijver. Door middel van de voet- of eindnoten kan de lezer precies zien welke bronnen en welke boeken en artikelen de schrijver heeft gebruikt om iedere stap in zijn betoog te onderbouwen. De bibliografie laat zien waar die literatuur en bronnen te vinden zijn Vaardigheden Om je deze werkwijze eigen te maken moet je leren hoe je aan historische informatie kunt komen en welke onderzoeksmethoden er zijn. Ook moet je oefenen in het schrijven van verslagen en het houden van mondelinge presentaties. Daarom schrijf je in de loop van je studie een hele reeks werkstukken, houd je referaten en voer je discussies met je medestudenten en je docenten. Al doende leer je niet alleen veel over het verleden, je leert ook een ambacht: dat van de wetenschappelijke historicus. In de vakken van het eerste jaar van de Bachelor (hierna: BA1) komen verschillende onderdelen van dat ambacht aan de orde. In deze syllabus zetten we de belangrijkste bij elkaar. Je kunt hem dus gebruiken als handleiding en naslagwerk. Achtereenvolgens komen aan de orde: - Instellingen waar je historische informatie kunt vinden en waar historisch onderzoek wordt gedaan en onderwijs wordt gegeven: bibliotheken, archieven, universiteiten en onderzoeksinstituten. We noemen dit het historisch bedrijf. - Het zoeken van vakliteratuur in bibliotheken en andere instellingen. - Het analyseren van historische bronnen. - Het opslaan van onderzoeksgegevens. - De opbouw van een historisch betoog. - Schriftelijke presentatie. - Mondelinge presentatie. - Annotatie en bibliografie. 7

8 - De bachelorthesis. Voordat we deze vaardigheden bespreken, moeten we iets zeggen over het gebruik van de taal in het historisch onderzoek en met name belangrijke begrippen Concepten In verschillende vakken in de BA1 staan we uitvoerig stil bij het gebruik van basisbegrippen, ofwel concepten. Dat is om drie redenen belangrijk. Historici proberen zo nauwkeurig mogelijke uitspraken over het verleden te doen. Zij moeten daarom veel zorgvuldiger met de taal omgaan dan in het alledaagse spraakgebruik gebeurt. Als het bijvoorbeeld gaat over verzuiling of economische groei, dan moet duidelijk zijn, wat daarmee precies bedoeld wordt en hoe je empirisch (dat wil zeggen op basis van bronnenmateriaal) kunt vaststellen in hoeverre een samenleving verzuild is en of een economie groeit of niet. Daarom begint een historicus zijn betoog vaak met het formuleren van een conceptueel kader, dat wil zeggen, een nauwkeurige omschrijving van de kernbegrippen die hij in zijn betoog zal gaan gebruiken. Het bijzondere van de geschiedwetenschap is dat ze zich bezighoudt met ongeveer alle aspecten van het verleden: sociale, economische, bedrijfskundige, psychologische, politieke en culturele. Dat zijn allemaal terreinen waaraan hele wetenschappelijke disciplines zijn gewijd. Historici spelen dan ook vaak leentjebuur bij de economie, de sociologie, de psychologie, en andere menswetenschappen. Methoden en begrippen uit die wetenschappen worden veelvuldig in historisch onderzoek toegepast. Daarom is het belangrijk de belangrijkste begrippen die in deze vakgebieden gebruikt worden te kennen. Dat is de tweede reden. In de derde plaats komen we in historische bronnen allerlei begrippen tegen die we ook vandaag nog gebruiken, maar die vroeger een andere betekenis hadden. In de negentiende eeuw werd bijvoorbeeld met het gemene volk niet een volk met naargeestige bedoelingen aangeduid, maar het gewone volk, mensen in de lagere klassen. Belangrijke concepten als natie en maatschappij hadden vroeger een heel andere betekenis dan nu. Sommige begrippen die we nu gebruiken, zoals emotie, bestonden tot in de negentiende eeuw niet. Andere termen werden gebruikt om daarmee min of meer overeenkomstige verschijnselen aan te duiden. Als we zorgvuldig over het verleden willen spreken en 8

9 schrijven, moeten we dus ook goed op de hoogte zijn van de taal van de mensen die we bestuderen. In het hoofdstuk 2 geven we een overzicht van de belangrijkste vaardigheden en concepten die in ieder blok aan de orde komen Na de BA1 In het tweede en derde jaar van de Bachelor ontwikkel je alle vaardigheden die je in het eerste jaar hebt geleerd verder. Het belangrijkste eindresultaat daarvan is de bachelorthesis, waarmee je deze fase van de studie afsluit. Uiteraard worden aan die thesis hogere eisen gesteld dan aan het de werkstukken die je in het eerste jaar moet schrijven. Waar dat meer uit bestaat, lees je in hoofdstuk 11 van deze syllabus. Het bachelordiploma geeft je toegang tot een masteropleiding, aan deze faculteit of elders, die eindigt met de meesterproef, de masterthesis: daarmee ben je een volleerd ambachtsman of vrouw geworden. De masterthesis blijft in deze syllabus echter buiten beschouwing. 9

10 2. Historische vaardigheden en concepten in de BA1 Academische vaardigheden komen het hele jaar door aan bod, maar in ieder vak wordt aan enkele vaardigheden speciale aandacht besteed. De basisbegrippen of concepten komen vooral in de kleine vakken (5 studiepunten) aan de orde. In het volgende overzicht kun je zien waar in het eerste jaar de verschillende vaardigheden en begrippen behandeld worden. Meer informatie hierover vind je in de studiehandleidingen die je aan het begin van elke cursus van je docent ontvangt. Blok 1 Geschiedenis van Moderne Westerse Samenlevingen (GMS) Historisch atelier (HA) Vaardigheden Tekstanalyse en informatieverwerving (bibliotheek en internet) - Bronnen en bronnenkritiek (HA, GMS) - Het historisch bedrijf (HA) - Kenmerken van een wetenschappelijke tekst (HA) - Historisch vergelijken (HA) - Structuuranalyse (HA) - Literatuur zoeken in de bibliotheek en met behulp van speciale websites (HA) Concepten - Gender en identiteit - Feiten en fictie - Objectiviteit en perspectivisme Blok 2 Geschiedenis van Vroegmoderne Westerse Samenlevingen (GVS) Geschiedenis van Nederland (GN) Vaardigheden 10

11 Informatieverwerking: samenstelling bibliografie en organisatie Nederlandse geschiedschrijving - Literatuur zoeken, bibliografie, deel 2 (GVS) - Werken met bronnen, deel 2 (GVS) - Het historisch bedrijf in Nederland, deel 2 (GN) Concepten - Politiek systeem en politieke cultuur - Burgerschap en legitimiteit - Verzuiling en ontzuiling - Neutraliteit en internationale politiek Blok 3 Geschiedenis van Niet-Westerse Samenlevingen (GNWS) Historische antropologie (HAn) Vaardigheden Mondelinge voordracht en discussie, schriftelijke presentatie, bronnen - Mondelinge vaardigheden (GNWS) - Structuuranalyse, deel 2 (GNWS) - Niet-westerse bronnen (GNWS) - Werkstuk (GNWS) Concepten - Oriëntalisme occidentalisme - Gender en seksualiteit - Slavernij en gebonden arbeid - Migratie en etniciteit 11

12 Blok 4 Economische en Sociale Geschiedenis (ESG) Methoden en technieken (MT) Werkstuk Vaardigheden Schriftelijke overdracht - Werkstuk Concepten Bij ESG: - Markt en handel versus autarkie - Economische groei en stagnatie - De Rise of the West - Klasse en sociale stratificatie Bij MT: - Methodologische criteria: toetsbaarheid, maximale informativiteit, explicitering - Onderzoeksplan en conceptueel model - Kwalitatief en kwantitatief onderzoek - Operationaliseren - Problemen met betrekking tot betrouwbaarheid en validiteit 12

13 3. Het historisch bedrijf in Nederland Wie de weg wil vinden in de Nederlandse en de internationale geschiedenis, moet weten hoe het historisch bedrijf, in elk geval in eigen land, in elkaar zit. Bij welke instellingen werken beroepshistorici? In welke archiefinstellingen en bibliotheken kun je terecht voor historische teksten en beeldmateriaal? Waar worden discussies over nieuw onderzoek gevoerd? We geven hier een beknopt overzicht van de belangrijkste instellingen. Omdat ze vrijwel allemaal over websites beschikken, waarin weer verwezen wordt naar andere instellingen, kun je het Nederlandse historische bedrijf gemakkelijk verkennen door te surfen op het web. Een handige ingang naar veel historische instellingen en verzamelingen bronnenmateriaal is de Portal Geschiedenis. Je vindt die op de studentenpagina van de website van de Faculteit onder service Opleidingen Er zijn zeven universitaire geschiedenisopleidingen in Nederland: aan de universiteiten in Groningen, Nijmegen, Amsterdam (daar zijn er zelfs twee: aan de Vrije Universiteit en aan de Universiteit van Amsterdam), Leiden, Utrecht en Rotterdam. Daarnaast hebben de technische universiteiten van Twente (in Enschede) en Eindhoven en de Landbouwuniversiteit Wageningen kleine historische afdelingen, gespecialiseerd in de techniek- en de landbouwgeschiedenis. De medewerkers aan deze opleidingen verrichten vrijwel allemaal historisch onderzoek, meestal naast een onderwijstaak. Zij doen dat voor een deel in de tijd die zij daarvoor hebben als onderdeel van hun aanstelling aan de universiteit, voor een ander deel met geld van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), of met andere fondsen. Een groot deel van dat geld gaat naar promotie-onderzoek: beginnende onderzoekers (aio's) die hun proefschrift (dissertatie) schrijven onder begeleiding van een hoogleraar. Hoogleraren (professoren) zijn de leidinggevende figuren aan een faculteit: zij leiden vaak onderzoeksprojecten waaraan meerdere mensen deelnemen, zijn verantwoordelijk voor het onderwijs van docenten in hun vakgroep en hebben een belangrijk aandeel in het bestuur van de faculteit, de contacten met het College van Bestuur (het bestuur van de universiteit als geheel) en allerlei instanties buiten de universiteit. Andere medewerkers hebben de rang van universitair docent of universitair hoofddocent. Ook zij doen onderzoek 13

14 (individueel en in groter verband), geven onderwijs en hebben een aantal organisatorische taken Beroepsverenigingen, congressen en vaktijdschriften De meeste historici zijn aangesloten bij een of meer beroepsverenigingen. Dat kunnen algemene zijn, zoals het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (KNHG), of meer gespecialiseerde, zoals verenigingen voor sociale geschiedenis, wetenschapsgeschiedenis of stedengeschiedenis. Deze verenigingen organiseren congressen, waarop de leden en niet-leden hun onderzoeksbevindingen aan elkaar presenteren. Vaak geven ze een wetenschappelijk tijdschrift uit waarin, opnieuw, niet alleen leden, maar iedereen die een wetenschappelijk artikel heeft geschreven kan publiceren, mits de redactie de tekst goedkeurt. Bekende Nederlandse wetenschappelijke tijdschriften zijn: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden (kortweg BMGN) Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis (TSEG) Tijdschrift voor geschiedenis (TvG) Bekende internationale tijdschriften zijn: American historical review Geschichte und Gesellschaft 3.3. Bibliotheken Bibliotheekonderzoek komt hierna nog uitgebreid ter sprake (zie hoofdstuk 4). Iedere universiteit beschikt over een grote wetenschappelijke bibliotheek. Andere belangrijke bibliotheken zijn de Koninklijke Bibliotheek ( en de gemeentebibliotheken van de grote steden, zoals de Bibliotheek Rotterdam. Een overzicht vind je op de website van onze eigen universiteitsbibliotheek, onder: zoek ook > andere catalogi. Via deze website kun je het boeken- en tijdschriftenbezit van al die bibliotheken raadplegen. Een overkoepelende catalogus is de Nederlandse Centrale Catalogus (NCC, zie paragraaf ). Om gebruik te maken van deze bibliotheken moet je een lenerspas hebben. De pas voor de Rotterdamse UB is onderdeel van je studentenkaart. 14

15 3.4. Archieven en onderzoeksinstituten De archieven van de nationale, provinciale en gemeentelijke overheden worden bewaard in archiefdiensten, op drie niveaus. In Den Haag bevindt zich het Nationaal Archief ( vlak naast station Den Haag Centraal en de Koninklijke Bibliotheek. Hier worden onder meer de archieven van de ministeries bewaard. Elke provinciehoofdstad herbergt het provinciaal archief en de gemeenten hebben hun gemeentelijke archiefdiensten. De laatste jaren zijn in verscheidene provincies de archieven van de provincie en die van de provinciehoofdstad samengevoegd (bijvoorbeeld het Noord-Hollands Archief, waarin de archieven van de provincie, de gemeente Haarlem en een aantal kleinere gemeenten zijn ondergebracht). Deze archieven zijn voor iedereen toegankelijk. Ze bewaren niet alleen materiaal van de overheid, maar ook van bijvoorbeeld bedrijven, verenigingen, scholen, kerken en individuele personen. Er zijn ook gespecialiseerde archieven, zoals het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis ( waar onder meer archieven van socialistische organisaties en de vakbeweging worden bewaard, het Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis ( en het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie ( het Katholiek Documentatie Centrum ( en het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme ( Voor de geschiedenis van de pers is het Persmuseum van belang ( Belangrijk is tenslotte het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis ( dat onder meer bronnenmateriaal en bibliografieën publiceert (online en op papier). Op de website van dit instituut vind je links naar een groot aantal andere voor ons vak belangrijke websites. 15

16 4. Vakliteratuur zoeken in bibliotheken en andere instellingen 4.1 Wetenschappelijke informatie Voordat je gaat zoeken naar informatie over het onderwerp van je werkstuk of referaat, is het belangrijk te weten hoe die informatie tot stand komt en wat voor soorten informatiebronnen er zijn. Wereldwijd zijn duizenden historici bezig met onderzoek. De resultaten van hun werk worden gepubliceerd in wetenschappelijke artikelen en boeken, vaak na een langdurige selectieprocedure. Uitgevers beoordelen de stijl en relevantie van teksten, bovendien ondergaan die teksten een proces van peer-review : kwaliteitscontrole op feitelijke juistheid en onderzoeksmethoden door collega-historici. Deze kwaliteitscontrole onderscheidt wetenschappelijke informatie binnen het enorme en vaak ongecontroleerde informatieaanbod dat het digitale tijdperk ons biedt. De meest gangbare vorm waarin onderzoeksresultaten verschijnen is het wetenschappelijk artikel. De meeste artikelen worden geschreven met als doel in een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd te worden. Die tijdschriften zijn meestal gekoppeld aan een bepaald vakgebied. Naast conferenties zijn tijdschriften het belangrijkste medium waarmee historici hun bevindingen aan elkaar meedelen. Ze verschijnen over het algemeen zowel in gedrukte als digitale vorm. De digitale versies vind je in databanken: enorme collecties van artikelen of andersoortige (bv. statistische) gegevens, doorzoekbaar via aan de databank gekoppelde zoekmachines. De toegang tot de inhoud van deze databanken is betaald, en dusdanig duur dat over het algemeen alleen universiteitsbibliotheken hier een abonnement op hebben. Studenten en medewerkers kunnen deze diensten gratis gebruiken. Als dit met je computer thuis wilt doen, dan moet je zorgen voor een VPN toegang. Hoewel artikelen steeds populairder worden als publicatiemiddel, worden vooral binnen het vakgebied geschiedenis nog steeds veel boeken geschreven. Het grootste verschil tussen boeken en artikelen is (naast de hoeveelheid pagina s) het onderwerp. De onderwerpen van artikelen zijn over het algemeen zeer specifiek. Ze behandelen vaak een enkel aspect of een enkele invalshoek van een bepaald onderwerp, terwijl een boek meestal een onderwerp als geheel behandelt en uitgebreid op verschillende aspecten en invalshoeken ingaat. Een categorie apart onder de boeken zijn overzichtswerken of handboeken. Deze worden vaak gebruikt in het onderwijs. Ze behandelen algemene onderwerpen op een bondige, 16

17 overzichtelijke en zo objectief mogelijke manier. Zulke boeken zijn handig om te gebruiken als startpunt van je onderzoek. 17

18 4.2 Waar ga je zoeken? Dankzij de digitalisering is zowel de hoeveelheid als de beschikbaarheid van informatie explosief toegenomen. Dat is enerzijds een voordeel, anderzijds wordt door het enorme aanbod het vinden van de juiste informatie steeds moeilijker. De belangrijkste onderzoeksvaardigheid die je kunt leren is daarom ook niet het vinden van informatie, maar het selecteren van relevante informatie. Het feit dat er zo ontzettend veel wetenschappelijke informatie digitaal beschikbaar is, betekent overigens niet dat je hier onbeperkt toegang toe hebt. Hoewel sommige wetenschappers hun publicaties voor iedereen beschikbaar stellen - op een eigen website of middels een repository worden de meeste artikelen gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften. Omdat de databanken, waarin deze artikelen digitaal beschikbaar worden gesteld, over het algemeen alleen aan abonnementhouders (in dit geval de UB) toegang verlenen, is hun inhoud dus niet zomaar via internet te vinden. Dit wil niet zeggen dat de universiteitsbibliotheek de enige plek is waar je wetenschappelijke informatie kunt vinden, maar het betekent wel dat bibliotheken zeer veel tijd, expertise én geld steken in het selecteren en beschikbaar stellen van informatie die bruikbaar is voor wetenschappelijk onderzoek. Naast universiteitsbibliotheken is het internet uiteraard wel een grote bron van andere soorten informatie, die ook van waarde kunnen zijn voor je onderzoek. Naast de UB en internet heb je ook nog gespecialiseerde bibliotheken en documentatiecentra tot je beschikking, zoals het Aletta, het Instituut voor vrouwengeschiedenis en het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, allebei in Amsterdam. Heel grof gezegd is het internet een plaats waar je kunt zoeken naar inspiratie en meningen, de meest recente ontwikkelingen op een bepaald gebied en publicaties van organisaties en bedrijven. De universiteitsbibliotheek is een plaats waar je moet zijn voor wetenschappelijke publicaties en statistische gegevens. In gespecialiseerde bibliotheken en documentatiecentra vind je unieke literatuur over specifieke onderwerpen en vaak ook archiefmateriaal. Tenslotte zijn er archieven, zoals het Algemeen Rijksarchief en de gemeentearchieven, waar primaire bronnen te vinden zijn. We gaan nu nader in op de mogelijkheden en beperkingen van verschillende informatiebronnen. 18

19 Het internet Aan het gebruik van internet voor je zoektocht naar bruikbare informatie kleven voor- en nadelen. Voordelen zijn de diversiteit en omvang van de hoeveelheid informatie. Nadeel is het gebrek aan selectiviteit. Iedereen kan op internet beweren wat hij of zij wil, zonder gecontroleerd te worden door een uitgever of wetenschappelijke gemeenschap. Dat vergt van de gebruiker een goed beoordelingsvermogen jij bent degene die een bron moet beoordelen op bruikbaarheid, en jij moet je verantwoorden voor het gebruik ervan. Je kunt internet het beste gebruiken voor het opdoen van inspiratie en het vergelijken van verschillende meningen via blogs en fora, om op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen middels nieuwssites en RSS-feeds en voor het vinden van publicaties van bedrijven en organisaties, via hun websites. Via internet is ook wetenschappelijke informatie te vinden. Zo heb je wetenschappelijke zoekmachines als Google Scholar en Scirus en kun je veel publicaties vinden op persoonlijke websites van wetenschappers in jouw vakgebied. In verband met de rechten van uitgevers zul je alleen niet altijd toegang hebben tot de full-text versies van hun werk. Naast hoe en waar deze informatie te vinden is, zul je ook moeten leren hoe je deze informatie kunt beoordelen op betrouwbaarheid. Dit alles kun je vinden in de online UBcursus Internet Research. Het archief Terwijl bibliotheken voornamelijk gepubliceerde literatuur bevatten, bevatten archieven juist vooral ongepubliceerde, primaire en daardoor unieke bronnen. Een voorbeeld hiervan is het Nationaal Archief in Den Haag: een enorme collectie van diverse soorten archiefmateriaal met een goede online zoekfunctie. Veel archiefmateriaal is ook te vinden in de kantoren van allerlei organisaties. Vaak zijn die wettelijk verplicht om bedrijfsgegevens en procesinformatie te archiveren. Niet al dat materiaal is voor onderzoek beschikbaar: je bent afhankelijk van de toestemming van de betreffende organisatie. Het werken met primaire bronnen bespreken we in het volgende hoofdstuk. 19

20 De EUR Universiteitsbibliotheek De Universiteitsbibliotheek is in principe de centrale opslagplaats van wetenschappelijke informatie. Deze informatie wordt ingekocht en geselecteerd door vakspecialisten die hun keuze baseren op de behoeften van faculteiten, opleidingen, wetenschappelijk medewerkers en studenten. Hoewel je een bibliotheek waarschijnlijk associeert met boeken, is tegenwoordig het overgrote deel van de collectie digitaal. De niet-digitale collectie boeken en tijdschriften van de UB bestaat uit twee delen. Een klein deel staat in de open opstelling, dat wil zeggen in de boekenkasten in de leeszalen. Deze boeken en tijdschriften zijn niet uitleenbaar: je kunt ze alleen raadplegen in de leeszaal. Hieronder vallen recente tijdschriftjaargangen, gebonden oudere jaargangen, naslagwerken, verplichte literatuur en andere werken die nuttig zijn voor grote groepen studenten tegelijk. De opstellingen zijn gegroepeerd naar vakgebied, en onderverdeeld op basis van de zo genoemde Nederlandse Basisclassificatie (ofwel onderwerpontsluiting). Het grootste deel van de collectie zit echter verborgen in het magazijn, en kan enkel gevonden worden middels de online catalogus. Het grootste deel van de UB-collectie is echter, zoals gezegd, in de databanken te vinden. Ter illustratie: het magazijn van de UB collectie bevat ongeveer 1 miljoen items, terwijl in de 300 databanken van de UB alleen al aan wetenschappelijke artikelen rond de 50 miljoen items te vinden zijn. Voor de toegang hiertoe geeft de UB een fortuin uit. Daarom is die toegang enkel voorbehouden aan de studenten en medewerkers van de EUR. Naast de databanken heeft de UB in haar digitale collectie ook online tijdschriften, e-books, scripties en proefschriften. Deze items kunnen via de UB-website gevonden worden. In de nieuwe speciaal aan de UB verbonden zoekmachine seurch zoek je in zowel de UB-catalogus als in het grootste gedeelte van de databanken tegelijk. Deze manier van zoeken lijkt nog het meest op het zoeken via Google, maar de content is beperkt tot de (digitale) bronnen van de UB. Handig dus om snel een goed overzicht te krijgen! Let op: sommige voor de Nederlandse geschiedenis belangrijke tijdschriften, zoals het Tijdschrift voor geschiedenis en het Tijdschrift voor sociale en economische geschiedenis zijn niet of maar beperkt elektronisch beschikbaar, maar ze zijn wel in papieren vorm te raadplegen in de leeszaal van de UB. 20