Het advocatenkantoor van de toekomst

Transcriptie

1 Het advocatenkantoor van de toekomst Als verandering nodig is, mag traditie geen belemmering zijn Een kwalitatief onderzoek in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, voor het vak Kwalitatief onderzoek van de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap. Malou Albers ( ) Kaj van den Ent ( ) Cloé Geboers ( ) Jasper Gruiters ( ) Lisa van Langen ( ) Juni 2014 Begeleidend docent: Dr. Kim Loyens Contactpersoon: Dr. Ronald van den Hoogen

2 2

3 Samenvatting De advocaat van de toekomst Rechtsprocedures zullen de komende jaren steeds vaker digitaal gestart worden. Onderzoek naar verschillende trends, die van invloed zijn op de door traditie gedreven advocatuur en de gevolgen hiervan, ontbreekt. Dit onderzoek schetst aan de hand van trends een toekomstbeeld van de advocatuur op basis van interviews met experts en advocaten. Technologische ontwikkelingen, kennisnivellering en marktwerking hebben invloed op de werkwijze van advocaten. De cliënt krijgt meer macht en advocaten zullen zich moeten onderscheiden. Papieren dossiers verdwijnen, de fysieke werkplek verandert en communicatie met cliënten zal steeds vaker digitaal zijn. We concluderen dat in de komende tien jaar de organisatiecultuur van middelgrote advocatenkantoren zal moeten veranderen om te overleven. 3

4 4

5 Inhoudsopgave Voorwoord p. 7 Introductie p. 8 Conceptueel kader p. 10 Technologische ontwikkelingen p. 10 Organisatiecultuur p. 11 Methodologie p. 14 Onderzoeksdesign p. 14 Dataverzameling p. 15 Manieren van dataverzameling p. 17 Data-analyse p. 20 Kwaliteitcriteria p. 22 Bevindingen p. 26 Huidige situatie p. 26 Trends p. 27 Gevolgen van die trends voor de advocatuur p. 28 Reactie advocaat p. 32 Discussie p. 34 Conclusie p. 36 Literatuurlijst p. 38 Bijlagen p. 41 Bijlage I: Populatieschets van de advocatuur in Nederland p. 41 Bijlage II: Topiclijst p. 42 Bijlage III: Thema s en codeboom p. 45 5

6 6

7 Voorwoord De advocaat van de toekomst Wij zijn Malou Albers, Kaj van den Ent, Cloé Geboers, Jasper Gruiters en Lisa van Langen en wij studeren Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht. In opdracht van het Ministerie van Veiligheid & Justitie (V&J) en als onderdeel van het vak Kwalitatief onderzoek voeren wij dit onderzoek uit. Onze contactpersoon is Ronald van den Hoogen. Hij is werkzaam bij het ministerie van V&J en als programmamanager Innovation en e-justice heeft hij ons met dit onderzoek ondersteund. Vanuit de Universiteit Utrecht werden wij begeleid door Kim Loyens. Wij bedanken hen, en alle andere betrokkenen bij dit onderzoek, voor hun hulp, steun en begeleiding! Malou Albers Kaj van den Ent Cloé Geboers Jasper Gruiters Lisa van Langen Juni

8 Introductie De advocaat van de toekomst De wereld verandert en alles is in beweging. Waar twintig jaar geleden een computer nog niet voor iedereen bereikbaar was en digitalisering nog amper een stempel drukte op de werkwijze van bedrijven, is dat nu geheel anders. Technologische ontwikkelingen met betrekking tot smartphones, internet, tablets en clouds zijn niet meer weg te denken uit het leven van alledag. Deze ontwikkelingen hebben de werkwijze van veel beroepen in grote mate gevormd en veranderd (Steijn, 2001, p. 1). Eén van de beroepsgroepen die tegen deze trend in vasthoudt aan een traditionele werkwijze is de advocatuur. Normen, waarden, opvattingen en verwachtingen in de cultuur van de meeste advocatenkantoren en binnen de beroepscultuur lijken nauwelijks te veranderen. De verwachte toekomstige wetgeving, met in het bijzonder wetsvoorstel Programma Kwaliteit en Innovatie rechtspraak (KEI), zal er voor zorgen dat onder andere rechtsprocedures digitaal gestart gaan worden. Dit houdt in dat betrokkenen bij een proces digitaal toegang krijgen tot het dossier waarbij zij stukken kunnen indienen en controleren. Advocaten zullen alle stukken digitaal moeten aanleveren. Deze vorm van procederen wordt verplicht, waardoor de huidige werkwijze van advocaten onder druk komt te staan. De vraag is daarom niet zozeer of er veranderingen gaan plaatsvinden, maar meer hoe deze veranderingen gaan plaatsvinden. Hoe ziet het advocatenkantoor van de toekomst eruit, of specifieker: hoe kunnen deze ontwikkelingen op het gebied van technologie de organisatie van een middelgroot advocatenkantoor de komende tien jaar veranderen? En welke invloeden kunnen deze veranderingen hebben op de cultuur van een advocatenkantoor? Kortom: Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen? In dit onderzoek proberen wij een helder beeld te creëren van de advocatuur waarin wordt omschreven hoe de technologische ontwikkelingen de cultuur van een advocatenkantoor in de komende tien jaar kunnen veranderen. Daarnaast hopen wij, via deze schets, aan advocaten(kantoren) duidelijk te maken welke veranderingen zij in hun cultuur kunnen verwachten. Hierdoor hebben zij de mogelijkheid om in te spelen op het verwachte toekomstbeeld. Ook in een snel veranderende maatschappij is rechtvaardigheid en specialistische kennis op het gebied van rechtsprocedures nodig. Advocaten spelen een belangrijke rol binnen de democratische rechtsstaat, dus de toekomst van de advocatuur staat daarmee direct in verband. Daarnaast is het voor het Ministerie van V&J mogelijk om aan de hand van deze schets de visie, strategie en missie aan te passen om ruimte te bieden aan advocaten voor innovatie, terwijl belangrijke waarden als privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding gewaarborgd blijven. Er is gekozen voor een interpretatief onderzoek, waarbij de meningen van verschillende respondenten worden belicht. In interviews met zowel advocaten zelf als experts op het gebied van de advocatuur en technologische ontwikkelingen wordt naar 8

9 betekenissen en interpretaties gezocht. Aan de hand van deze betekenissen en interpretaties wordt een beeld gecreëerd van de advocatuur over tien jaar. Het onderzoek is op de volgende manier opgebouwd. Allereerst zullen in het conceptueel kader de gebruikte concepten aan de hand van wetenschappelijke literatuur uitgewerkt worden. Vervolgens wordt de gebruikte methode van dit onderzoek toegelicht en verantwoord. Hierna zullen de bevindingen worden beschreven. Daaropvolgend zal in de discussie een kritische reflectie worden gegeven op het onderzoek. Tot slot geeft de conclusie een antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek en zullen mogelijke suggesties voor vervolgonderzoek worden gegeven. 9

10 Conceptueel kader De advocaat van de toekomst De hoofdvraag Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen? heeft twee concepten die nader uitgewerkt dienen te worden. Er wordt gesproken over technologische ontwikkelingen en over de organisatiecultuur van een advocatenkantoor. In dit deel van het onderzoeksrapport zal eerst toegelicht worden wat onder technologische ontwikkelingen wordt verstaan en welke ontwikkelingen op dit gebied in de advocatuur te zien zijn. Daarna zal uitgewerkt worden wat een organisatiecultuur is en hoe deze zich in de advocatuur heeft ontwikkeld. Technologische ontwikkelingen in de advocatuur De maatschappij is continue in beweging. Uitvindingen, veranderingen in leefstijl, nieuwe inzichten; de samenleving verandert. Trends zijn een drijvende kracht in een wereld die er steeds anders uit gaat zien. Een trend is een constant patroon dat ontstaat als een lange termijn van data in beschouwing wordt genomen (Van Rijn & Van der Burgt, 2012, p. 33). Dit houdt in dat er een ontwikkeling gaande is die wel enigszins gelijk loopt en niet plots drastisch verandert. Een trend is een fenomeen dat veelvoorkomend is en in lijn ligt met het verleden en het heden (Van Rijn et al, 2012, p. 32). Een trend is dus altijd een ontwikkeling, terwijl een ontwikkeling niet per se een trend hoeft te zijn. In dit onderzoek wordt de term trend gebruikt, omdat de ontwikkeling in dit onderzoek een patroon is dat al lange tijd te zien is. Trends zijn op veel punten terug te zien in de maatschappij. De laatste jaren spelen vele ontwikkelingen een rol in de samenleving en beïnvloeden zij ons werk- en privéleven. Gratton beschrijft in haar boek De werkrevolutie (2011) vijf ontwikkelingen die de wereld in de komende tien jaar gaan veranderen. Deze ontwikkelingen worden aangeduid als krachten die ervoor gaan zorgen dat het werk dat mensen verrichten zal veranderen. Ze noemt globalisering, technologische ontwikkelingen, verandering in demografie en levensduur, verandering van de samenleving en de kracht van energiebronnen en duurzaamheid. De trend waar dit onderzoek zich op zal richten, is de trend van technologische ontwikkelingen. Technologische ontwikkelingen kunnen worden gezien als een trend, aangezien deze ontwikkeling een constant patroon laat zien dat op lange termijn plaatsvindt. De laatste dertig jaar hebben vele technologische ontwikkelingen gezorgd voor een toenemend gebruik van computers, , internet en andere digitale middelen (Susskind, 2013, p. 10). Technologische ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen zorgen voor verschillende veranderingen in de maatschappij. Gratton (2011, p. 33) beschrijft de kracht van technologie als één van de belangrijkste ontwikkelingen op dit moment. De manier waarop we (samen)werken, communiceren, leven en wonen wordt beïnvloed door technologie (Van Rijn et al., 2012, p. 275). Technologische ontwikkelingen kunnen breed getrokken worden en zijn volgens Van Rijn en anderen onder te verdelen in vijf stromen; innovatie, transport, energie, communicatie en onderzoek. Innovatie en communicatie zijn van toepassing op dit onderzoek. Innovatie is namelijk een aspect van technologie dat 10

11 er voor zorgt dat organisaties nieuwe dingen kunnen uitproberen en nieuwe producten/diensten kunnen aanschaffen. Nieuwe mogelijkheden zorgen ervoor dat organisaties kunnen innoveren. Christensen (1997) beschrijft in The Innovator s Dilemma twee manieren van innovatie; ontwrichtende technologie en versterkende technologie (Christensen, 1997, in Dullaert, 2012, p. 12). Ontwrichtende technologie houdt in dat een nieuw product of nieuwe dienst het oude zal vervangen, terwijl bij versterkende technologie een aanvulling komt op hetgeen dat al bestaat. In dit onderzoek kunnen beide vormen van innovatie voorkomen. Communicatie is van toepassing op dit onderzoek, aangezien door technologische ontwikkelingen communicatie in organisaties gemakkelijker is geworden. Mobiel internet, social media en een betere bereikbaarheid zorgen ervoor dat contact met de hele wereld toegankelijker wordt (Van Rijn et al., 2012, p. 276). Het verband met de advocatuur Technologische ontwikkelingen voltrekken zich echter niet in een isolement, maar zijn afhankelijk van de context. Culturele en economische omstandigheden kunnen een rol spelen bij de toepassing van een bepaald aspect van technologie (Gratton, 2011, p. 33). Het hangt dus van de cultuur of omgeving van een bepaalde organisatie af of de technologische ontwikkelingen van invloed zullen zijn. Er zijn een aantal veranderingen die Gratton (2011) noemt, welke kunnen gaan voorkomen binnen de advocatuur. Deze veranderingen vallen alle vier onder de stromen innovatie en communicatie, zoals Van Rijn en anderen die beschrijven. Ten eerste zal in de komende jaren een exponentiële toename plaatsvinden van technologische capaciteit, die er voor zorgt dat steeds meer zaken via de computer geregeld kunnen worden en dit ook steeds goedkoper wordt. Ten tweede zal een cloud alomtegenwoordig worden. Een cloud is een beschikbare map of ruimte waar iedereen al zijn diensten, toepassingen en resources in kan zetten en die beschikbaar is voor een bepaalde afgesproken groep. Op deze manier kan informatie met iedereen in de groep gedeeld worden. De derde verandering hangt hiermee samen. De kennis van de wereld zal gedigitaliseerd worden, waardoor kennis (bijvoorbeeld juridische kennis) voor iedereen beschikbaar wordt. Tot slot zal de technologie banen gaan vervangen. Secretaresses die nu nog al het papierwerk doen, zijn in de toekomst misschien niet meer nodig. (Gratton, 2011, pp ) Zoals eerder beschreven hangt de mate waarin een organisatie zal veranderen sterk samen met de cultuur van zo n organisatie. In het volgende deel van dit conceptueel kader zal toegelicht worden wat een organisatiecultuur inhoudt en hoe deze in de advocatuur op dit moment is en eventueel gaat veranderen. Organisatiecultuur van een advocatenkantoor Technologische ontwikkelingen kunnen een grote invloed hebben op de organisatie en met name op de organisatiecultuur van een advocatenkantoor. Schein (1985, p. 3) beschrijft organisatiecultuur als de verzameling van basisaannames die een bepaalde groep heeft uitgevonden, ontdekt of ontwikkeld tijdens het leren omgaan met hun problemen van externe adaptatie en interne integratie. De cultuur 11

12 Conceptueel kader wordt volgens hem opgebouwd uit de basisaannames die goed genoeg hebben gewerkt om als valide beschouwd te worden. Dat is ook de belangrijkste reden waarom deze basisaannames geleerd worden aan nieuwe leden als de correcte wijze om problemen op te vatten, te overdenken en te beleven. De definitie van Schein is invloedrijk en relevant voor dit onderzoek omdat het een conceptueel raamwerk biedt waarin analyses van de cultuur van organisaties zijn samengebracht (Hatch, 1993, p. 657) en waarin focus ligt op externe adaptatie en interne integratie. De omschrijving van Schein houdt impliciet in dat hij cultuur ziet in relatie tot het oplossen van twee problemen; aan de ene kant externe adaptatie en aan de andere kant interne integratie. Externe adaptatie draait om het aanpassen van de organisatie aan de uitdagingen uit de buitenwereld van organisaties, zoals technologische ontwikkelingen. Interne integratie gaat over het verkrijgen van interne cohesie binnen organisaties (Vermeulen & Koster, 2011). De verzameling basisaannames die ontwikkeld is om zich aan te passen aan de advocatuur en te integreren in het advocatenkantoor, zijn bijvoorbeeld waarden, opvattingen, normen en verwachtingen (Huber, 2001; Weggeman, 1997). Deze kunnen gaan over waarden als privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding of over opvattingen als de manier waarop een advocaat informatie van een cliënt opslaat, met de cliënt communiceert en over de manier van het houden van kantoor. Naar aanleiding van de ambiguïteit van de genoemde basisaannames en de differentiatie van betekenissen in organisaties waar deze ambiguïteit toe leidt, bouwt Yanow (1996 in Vermeulen & Koster, 2011) voort op de definitie van Schein. Zij beschrijft dat de aannames expliciet en impliciet een gedetailleerde beschrijving van de activiteiten geven die de groep advocaten bij elkaar houdt (Yanow, 2000, p. 251). Al deze aannames werken een collectief gedragspatroon in de hand (Huber, 2001; Weggeman, 1997). De aannames, die als valide worden beschouwd door advocaten, worden aangeleerd aan nieuwe advocaten en om te integreren in het kantoor of in de beroepsgroep dienen de basisaannames overgenomen te worden. Het proces waarin de basisaannames worden ontwikkeld vindt plaats binnen zowel een advocatenkantoor als binnen de beroepscultuur van advocaten. Een verandering in de cultuur van een organisatie of van de beroepsgroep zal eerder plaatsvinden als het overleven van de organisatie op het spel staat (Schein, 1985 in Schultz & Hatch, 1992). Mochten de traditionele aannames niet meer voldoen om op een correcte wijze (alledaagse) problemen binnen de advocatuur op te vatten, te overdenken en te beleven, dan zullen deze aannames zich vernieuwen. Om de hoofdvraag Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen? te kunnen beantwoorden is het dus waardevol om te kijken naar wanneer de traditionele aannames niet meer zouden voldoen. Traditie binnen de advocatuur Dat de onderwijs- en afzetmarkt van de advocatuur lange tijd voor een groot deel in handen was van de beroepsvereniging speelt een grote rol in de bestaande 12

13 cultuur van organisaties (Freidson, 1986, in Arts, 2001, p. 53). Jarenlang heeft de ontwikkeling van de beroepsgroep van advocaten stil gestaan binnen haar klassieke en traditionele context of kabbelde rustig voort. De ontwikkeling van de cultuur binnen een advocatenkantoor en binnen de beroepsgroep stond jarenlang los van de ontwikkelingen die plaatsvonden in de rest van de samenleving. De positie van advocaten en advocatenkantoren was beschermd, mede door de regels van de Orde van Advocaten die voorschreven wie wanneer advocaat mocht zijn en aan welke voorwaarden kantoren moesten voldoen. Het overleven van een advocatenkantoor, de cultuur binnen deze organisatie en de traditionele aannames stonden zelden ter discussie. Op deze manier bleven de waarden, opvattingen, normen en verwachtingen die er bestonden omtrent het beroep van een advocaat, oftewel de basisaannames, min of meer gelijk. Deze bescherming geeft een verklaring waarom deze professionele beroepsgroep zich niet of nauwelijks organisatorisch heeft hoeven innoveren in de naoorlogse periode (Abel, 1989 in Arts, 2001, p. 53). In de beschermde omgeving waarbinnen de advocaat werkt, stond het overleven van het advocatenkantoor nog zelden ter discussie. De vraag is hoe deze organisatiecultuur gaat veranderen en wat de invloed van technologische ontwikkelingen daarop is. In het volgende deel wordt beschreven hoe we te werk zijn gegaan om deze vraag zo goed mogelijk te beantwoorden. 13

14 Methodologie De advocaat van de toekomst In de methodologie wordt de gekozen manier van onderzoeken onderbouwd en verantwoord. Er zal begonnen worden met een beschrijving van het onderzoeksdesign, waarna de bijpassende methode van dataverzameling beschreven wordt. Hierbij zal ingegaan worden op de sampling en manieren van onderzoeken. Daarna wordt gekeken naar de gebruikte manier van data analyse. Tenslotte wordt ingegaan op de kwaliteitscriteria die worden gesteld bij dit onderzoek en hoe deze gewaarborgd zijn. Onderzoeksdesign In het onderzoeksdesign wordt gekeken naar de keuze voor de wetenschappelijke positie van waaruit dit onderzoek is benaderd. Er zal begonnen worden met een beschrijving van deze wetenschappelijke positie en vervolgens wordt de link gelegd met hoe deze terug te zien is in het onderzoek. Wetenschappelijke positie In dit kwalitatief onderzoek is gekozen voor de interpretatieve benadering. Deze benadering gaat uit van een werkelijkheid waarbij sociale aspecten en betekenisgeving een belangrijke rol spelen. Binnen deze stroming is context een belangrijk aspect waar rekening mee dient te worden gehouden. Er wordt uitgegaan van het bestaan van een werkelijkheid, die gevormd wordt door de betekenissen en meningen van de verschillende respondenten bezien vanuit een wisselende context. Om tot deze werkelijkheid te komen dient de onderzoeker in gesprek te gaan met de respondenten en dieper door te vragen op relevante aspecten. De interpretatieve benadering gaat uit van een emergent uitgangspunt. Dit houdt in dat de onderzoeker zich niet vast houdt aan een vooraf opgestelde theorie. Het is dus van belang dat, voordat er begonnen wordt met onderzoeken, weinig of geen theoretische aspecten ten grondslag liggen aan de topiclijst (Deetz, 1996, p. 196). Zoals gezien, zijn in het conceptueel kader van dit onderzoek wel theoretische concepten aan bod gekomen, maar deze zijn zeer gering verwerkt in de topiclijst en dienen meer ter analyse. In de loop van de dataverzameling wordt ontdekt welke ideeën er bestaan en op basis daarvan worden volgende interviews ingedeeld en theorieën toegepast. De interpretatieve onderzoekers gaan uit van consensus, want ze sluiten zich aan bij de sociale werkelijkheid (Deetz, 1996, p. 196). Binnen de interpretatieve benadering is het symbolisch interactionisme een belangrijke stroming. Deze wil het menselijk handelen begrijpen en kijkt hierbij naar de invloeden van culturele systemen (Deetz, 1996, p ). Het gebruik van de interpretatieve benadering is in dit onderzoek op verschillende punten in de methode terug te zien. Allereerst wordt er emergent te werk gegaan. De interviews vinden in gespreksvorm plaats waarbij theoretische concepten nog geen rol spelen. Echter moet hier wel een nuance in aangebracht worden. Om voldoende kennis over het onderwerp te hebben en te begrijpen waar de respondenten over spreken, is voor aanvang van de eerste interviews kort over technologische ontwikkelingen en de advocatuur gelezen. Deze vorm van inlezen heeft meer betrekking op het verbreden van de algemene voorkennis en wordt daarom niet tot het opstellen van concepten gerekend. Ook wordt in dit onderzoek gekeken 14

15 vanuit een consensus benadering, er wordt namelijk niet tegen in de maatschappij bestaande sociale werkelijkheden ingegaan. Tot slot is betekenisgeving een belangrijk aspect in cultuur. Doordat er gekeken wordt naar de invloed die veranderingen hebben op een cultuur, worden denkbeelden vanuit het symbolisch interactionisme benadrukt. Sensitizing concepts Zoals aangegeven speelt theorie in eerste instantie geen belangrijke rol in dit interpretatieve onderzoek. Het gaat voornamelijk om het weergeven van lokale fenomenen die zich gedurende het onderzoek voordoen en niet om het toepassen van vooraf opgestelde concepten (Deetz, 1996, p. 196). Dat is tevens de belangrijkste reden waarom er gekozen is om te werken met sensitizing concepts; theoretische concepten, die gebruikt worden als algemene kaders, die het onderzoek richting geven. Die ons als onderzoekers richting geven van fenomenen die van belang kunnen zijn. (Baarda, De Goede & Teunissen, 1995, p. 237; Bryman, 2012, p. 388). Voor de eerste interviews en observaties gedaan worden, worden eerst een aantal concepten opgesteld die centraal staan in dit onderzoek. Deze concepten zijn terug te vinden in het conceptueel kader en zijn in eerste instantie nog niet toegespitst op de specifieke situatie (Baarda, De Goede & Teunissen, 1995, p. 44). Later worden deze op zo n manier beschreven dat ze bij het verzamelen van data ondersteunen om te ontdekken, begrijpen en interpreteren wat er gebeurt in de onderzoekscontext (Bowen, 2006, p. 3). Aangezien de vooraf opgestelde theorieën nog geen harde grenzen kennen, is er voldoende mogelijkheid om theorieën toe te voegen en aan te passen op de verkregen informatie uit de interviews en observaties (Bryman, 2012, p. 388). Dataverzameling De dataverzameling van dit onderzoek bestaat uit verschillende onderdelen. Ten eerste zal worden ingegaan op de respondenten van dit onderzoek: waarom is er gekozen voor deze respondenten, welke respondenten zijn het en hoe worden deze benaderd. Vervolgens wordt er ingegaan op de wijze waarop de data verzameld wordt. Selectie van de respondenten Ten behoeve van dit onderzoek worden circa twintig professionals geïnterviewd. Deze twintig professionals zijn ingedeeld in twee groepen: de advocaten en de experts. Experts zijn in dit geval professionals die zich bezig houden met en kennis en expertise hebben over de advocatuur en/of technologische ontwikkelingen. Er is om verschillende redenen gekozen voor deze twee groepen. Het interviewen van advocaten lijkt een vanzelfsprekende keuze in verband met het onderwerp van dit onderzoek: de toekomst van de advocatuur. Er is gekozen voor het interviewen van advocaten omdat het van belang is om te weten hoe advocaten zelf tegen de veranderingen aan kijken en om een beter beeld te krijgen van de advocatuur zoals deze nu is vormgegeven. Behalve de advocaten is gekozen voor een groep experts. De eerste reden hiervoor is dat zowel technologische ontwikkelingen als de cultuur binnen de advocatuur belangrijke aspecten zijn. Door de 15

16 Methodologie gesprekken met verschillende experts in de wereld van technologische ontwikkelingen en de advocatuur, wordt er als het ware in het diepe gesprongen. We worden ondergedompeld in de wereld van de toekomst: de experts hebben een duidelijke visie over hoe deze er uit komt, of moet komen te zien. Aan de hand van deze gesprekken wordt een beter beeld verkregen van wat de toekomst wellicht voor handen heeft. Naast de hoeveelheid informatie over mogelijke veranderingen is er nog een reden waarom experts worden ingeschakeld. Er wordt namelijk anders gekeken door mensen die in een bepaalde wereld zitten in dit geval de advocatuur dan die hier geen deel (meer) van uitmaken. Deze overwegingen hebben uiteindelijk geleid tot twee groepen respondenten: de advocaten en de experts. Onderstaand zal eerst worden toegelicht welke experts benaderd zijn en op welke wijze. Vervolgens zal hetzelfde gedaan worden bij de advocaten. Selectie van de experts Als eerste worden experts op het gebied van de toekomst van advocatuur benaderd. Deze experts zijn: Paul Aantjes, Jaap Bakker, Jan van Coeverden, Luc Gielen, Maurits Barendrecht, Wouter Dammers, Christ l Dullaert en Arnoud Engelfriet. Eerst zal worden toegelicht per expert waar deze zich mee bezig houdt, vervolgens zal worden ingegaan op de methode van benadering. - Paul Aantjes is marketing manager business bij RICOH Nederland. RICOH houdt zich bezig met het ontwikkelen van software voor advocatenkantoren. - Jaap Bakker is oud-advocaat en pleit voor het gebruik van video in de rechtszaal. Hij houdt zich bezig met hoe moderne media binnen de advocatuur gebruikt kunnen worden. - Jan van Coeverden is afdelingsmanager van de informatievoorziening bij landelijk dienstencentrum van de rechtspraak. - Luc Gielen is afdelingshoofd van de toegang rechtsbestel en projectleider van de vernieuwing van de gesubsidieerde rechtsbijstand. Hij heeft in zijn rol als afdelingshoofd een directe relatie met de advocatuur en de Orde van Advocaten. Hij levert de infrastructuur voor de Orde van Advocaten. - Maurits Barendrecht is research director bij het HiiL (Hague Institution for internalisation of Law) en professor privaatrecht aan de Universiteit van Tilburg. Hij ontwikkelt bij HiiL juridische procedures en online platforms. - Wouter Dammers is advocaat en werkzaam bij ICTRecht. Zowel binnen ICTRecht als in zijn eigen praktijk houdt hij zich bezig met hoe de advocatuur om gaat met allerlei technologische ontwikkelingen. - Christ l Dullaert is oud-advocate en directrice van Le Tableau, een soort uitzendbureau voor advocaten dat zich ook bezighoudt met nieuwe werkvormen voor advocaten. - Arnoud Engelfriet is partner en een van de oprichters van ICTRecht, een juridisch adviesbureau. Hij adviseert ondernemers over ICT- en het internetrecht, zonder zelf te procederen. 16

17 De experts zijn gekozen door middel van snowball sampling (Bryman, 2012, p. 201). Veel van de bovenstaande experts zijn genoemd door Ronald van den Hoogen als interessante experts op het gebied van digitalisering en advocatuur. Vervolgens zijn aan deze experts meer namen gevraagd, waardoor de groep van experts werd uitgebreid. Selectie van de advocaten Naast de interviews met experts vinden ook interviews met advocaten plaats. Tijdens deze interviews wordt de mening van de advocaten gevraagd rondom de onderwerpen technologische ontwikkelingen en de toekomst van de advocatuur. Om een zo gevarieerd mogelijk beeld te schetsen, zijn verschillende criteria opgesteld. Deze criteria zijn opgesteld aan de hand van de populatieschets van de Nederlandse Advocatuur, deze is te vinden in bijlage I. Aan de hand van de populatieschets zijn twee criteria opgesteld: de advocaten moeten werkzaam zijn bij een middelgroot advocatenkantoor (twintig à zestig advocaten in dienst) én het kantoor moet zich bevinden in een van de volgende arrondissementen: Amsterdam, Den Haag of Rotterdam. In eerste instantie waren meer criteria opgesteld, zoals het houden van een gelijke man-vrouw en leeftijdsverdeling, deze bleken achteraf niet haalbaar. De keuze voor middelgrote kantoren valt te wijden aan dat dit de grootste groep advocaten betreft. Wij verwachten dat deze groep van advocaten de meeste invloed zal ondervinden van de veranderingen in de advocatuur de komende jaren. Aangezien de meeste (middelgrote) advocatenkantoren zich in de arrondissementen Amsterdam, Den Haag en Rotterdam bevinden, is contact opgenomen met kantoren in deze arrondissementen. Slechts twee kantoren, beiden uit Amsterdam, wilden meewerken met dit onderzoek. De advocaten worden benaderd volgens de methode van generic purposive sampling (Bryman, 2012, p.422). Dit houdt in dat vooraf verschillende criteria zijn vastgesteld waaraan de respondenten moeten voldoen. Het nadeel aan het gebruik maken van purposive sampling is dat er geen representatieve sample ontstaat, doordat we kiezen welke advocaten we wel benaderen en welke niet. Het feit dat we niet onafhankelijk, zelf onze respondenten kiezen en benaderen heeft een aantal consequenties. Zo is het mogelijk dat onze contactpersoon een bepaald type expert uitkiest met een bepaalde mening. Hierdoor krijgen we een minder gevarieerd palet aan interpretaties. Zowel de experts als advocaten worden alvorens de analyse van de data willekeurig genummerd. Dit wordt gedaan om de anonimiteit van de uitspraken te waarborgen. Manieren van dataverzameling Er is gekozen voor een kwalitatieve methode van onderzoeken omdat voor het beantwoorden van de hoofdvraag meningen, ervaringen en diepere gedachten van groot belang zijn. Deze kunnen achterhaald worden door verschillende technieken toe te passen. De belangrijkste techniek in dit onderzoek is interviewen, maar ook zullen enkele 17

18 Methodologie observaties plaatsvinden. Ten eerste wordt de manier van interviewen besproken, waarbij ook de topiclijst aan bod komt en vervolgens wordt ingegaan op de observaties en het bezoek aan het Baliecongres. gezocht in het aan de ene kant creëren van ruimte en doorvraagmogelijkheden, en aan de andere kant het bewaken van het onderwerp (Bryman, 2012, pp ). Interviews Door interviews af te nemen worden we in staat gesteld om verdiepende informatie over de ervaringen en meningen van respondenten verkrijgen (Turner, 2010, p. 754). Wij vragen respondenten naar hun interpretatie van de centrale thema s in het onderzoek, zodat de mening van de respondenten, die niet direct te observeren is, toch geanalyseerd kan worden (Bryman, 2012, p. 495). Het onderzoeken van deze interpretaties zal er vervolgens toe leiden dat duidelijk wordt gemaakt hoe technologische ontwikkelingen een advocatenkantoor in de komende tien jaar kunnen veranderen. Allereerst wordt een specifieke groep experts, die zich momenteel al bezig houdt met denken over digitalisering in de advocatuur, bevraagd over hun toekomstvisie betreffende het onderwerp. Dit gebeurt in de vorm van semi-gestructureerde interviews. De reden dat voor de gesprekken met de experts voor een semi-gestructureerde vorm van interviewen is gekozen, is dat er enkel lichte sturing aangebracht dient te worden in de gesprekken met experts. Deze gesprekken zijn oriënterend en zijn bedoeld om de gedachtegang van experts te achterhalen over de advocatuur in de toekomst. Aan de hand van een generieke topiclijst, die terug te vinden is in bijlage II, wordt voorkomen dat het interview afdwaalt in een irrelevante richting. Hierdoor wordt een balans Wanneer er in de interviews met de experts verschillende ontwikkelingen en toekomstbeelden geschetst zijn, worden deze voorgelegd aan de advocaten, die een meer praktijkgericht beeld aandragen. Ook deze interviews zijn semi-gestructureerd omdat ook de advocaten de mogelijkheid geboden moet worden te speculeren. Echter moet hierbij wel de nuance aangebracht worden dat wanneer advocaten, die nog niet in het onderwerp zitten, weinig input leveren, voor een meer gestructureerde aanpak gekozen wordt. Deze meer gestructureerde aanpak zal zich uiten in het voorleggen van toekomstschetsen die de experts hebben aangedragen (Bryman, 2012, p. 470). Om deze reden zal de redelijk globale topiclijst die bij de experts is gebruikt, aangevuld worden met de ontwikkelingen die voorzien worden. Topiclijst De topiclijst is al meermaals aan bod gekomen en de totstandkoming ervan wordt hier verder uitgewerkt. Aangezien, zoals aangegeven, semi-gestructureerde interviews afgenomen worden, is het van belang dat de topic lijst aansluit bij deze manier van interviewen. Er is gekozen voor een introducerend topic waarbij de respondent eerst zichzelf kan introduceren. Daarna wordt doorgevraagd aan de hand van aansluitende topics die op semi-gestructureerde volgorde op de topiclijst aanwezig zijn. Hiermee wordt bedoeld dat er wel een intentionele volgorde is gemaakt, 18

19 maar dat deze kan wisselen aan de hand van de antwoorden van de respondent. In de topiclijst komen onderwerpen aan bod die nog relevant zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Afhankelijk van de inmiddels vergaarde informatie kunnen enkele topics benadrukt of juist als minder relevant gezien worden. In de topiclijst worden geen directe vragen geformuleerd, maar onderwerpen waaronder bepaalde vragen kunnen vallen. Hiervoor is gekozen omdat de gespreksonderwerpen afhankelijk zijn van de loop van het gesprek hoe de vragen precies geformuleerd dienen te worden. Zoals genoemd wordt de topiclijst die gebruikt wordt bij de advocaten aangevuld met de ontwikkelingen die de experts schetsen. Om te bewaken dat de advocaten in deze interviews niet teveel beïnvloed worden zal enkel van deze extra topics gebruik gemaakt worden als zij zelf weinig input leveren (Bryman, 2012, pp ). De topiclijst is te vinden in bijlage II. Observaties Een onderzoeker kan tijdens het uitvoeren van een observatie verschillende rollen aannemen. In dit onderzoek is gekozen voor de rol van een niet participerende observant. De reden dat hiervoor is gekozen is dat in een advocatenkantoor met veel privézaken wordt gewerkt, waarbij advocaten geheimhoudingsplicht hebben. Het is om deze reden niet mogelijk om deel te nemen aan de dagelijkse praktijken van de advocaat. Door interactie met het geobserveerde en door aanvullende interviews wordt toch een volledig beeld geschetst van de relevante informatie en de context. (Bryman, 2012, pp ) Tijdens het observeren worden actief field notes gemaakt. Deze zijn van belang omdat het geheugen soms kan bedriegen en verslappen. Door het teruglezen van de field notes, die op het moment van observatie zijn gemaakt, kan het geheugen opgefrist worden en zal de werkelijke context beter beschreven kunnen worden (Bryman, 2012, p. 447). Naast interviews vinden ook enkele observaties plaats. Deze observaties vinden plaats in een conservatief en een vernieuwend advocatenkantoor. Ten opzichte van interviews hebben observaties een belangrijk voordeel. Het is bij observaties mogelijk om door de ogen van de participant te kijken (Bryman, 2012, p. 494). Zo krijgen wij een beter beeld van de context waarin de respondent zijn uitspraken doet. Ook krijgen we in observaties beter zicht op voor de respondent vanzelfsprekende zaken die daarom niet zo snel in de interviews naar boven zullen komen (Bryman, 2012, p. 494). Noordelijk Baliecongres Naast de interviews met experts en advocaten en de observaties wordt gebruik gemaakt van het Noordelijk Jonge Baliecongres. Dit congres heeft als onderwerp de advocaat van de toekomst. Tijdens het congres komen verschillende experts als sprekers aan het woord en vinden verschillende gesprekken met jonge advocaten plaats met betrekking tot het onderwerp. Voor dit onderzoek worden drie lezingen en een workshop bijgewoond. De drie lezingen hebben betrekking op digitaliseringsmogelijkheden 19

20 Methodologie door middel van software, maatschappelijke ontwikkelingen en trends die invloed hebben op de advocatuur en het vertellen van verhalen. De workshop laat de advocaten brainstormen over hoe zij denken dat hun beroep de komende vijftien jaar gaat veranderen. De informatie uit de lezingen, workshop en de gesprekken die wordt opgedaan, zal worden geanalyseerd en gebruikt voor dit onderzoek. Data-analyse In de data-analyse wordt ingegaan op de verwerking van de gegevens. Ten eerste wordt de relevantie van het opnemen en transcriberen van de interviews voor het coderen aangegeven. Vervolgens zal worden ingegaan op de wijze waarop er gecodeerd wordt en hoe dit doorloopt in de thematische analyse. Tot slot wordt beschreven op welke wijze de data, verkregen uit de observaties en het baliecongres, geanalyseerd worden. Transcriberen In dit onderzoek worden alle interviews, mits toestemming verleend door de betreffende respondent, opgenomen. Dit is van belang omdat het vaak niet alleen belangrijk is te weten wat iemand heeft gezegd, maar ook hoe iets is gezegd. Door de nadruk op bepaalde woorden te leggen kunnen respondenten middels intonatie namelijk aangeven wat zij belangrijk vinden (Bryman, 2012, p. 482). Doordat de interviews opgenomen worden, is het niet nodig om actief notities te maken tijdens de interviews en kunnen de onderzoekers zich geheel richten op het inhaken op relevante punten die naar boven komen (Bryman, 2012, p. 482). Het opnemen van interviews biedt de mogelijkheid tot transcriberen, het letterlijk uittypen van het interview. In dit onderzoek worden alle interviews getranscribeerd waarbij er rekening mee gehouden wordt dat dit transcriberen zo snel mogelijk na het afnemen van het interview plaatsvindt. Het transcriberen biedt de mogelijkheid tot het vergelijken van antwoorden, betreffende gelijke thema s, van respondenten en geeft de mogelijkheid om quotes op te nemen in het onderzoek (Bryman, 2012, pp ). Coderen en thematische analyse Om de antwoorden van respondenten te kunnen vergelijken zijn de transcripten gecodeerd. Met een code worden antwoorden van verschillende respondenten onder hetzelfde onderwerp geschaald, waarbij de codes zijn ontstaan door de data op te delen in verschillende componenten (Bryman, 2012, p. 568). Coderen kan gebeuren op verschillende manieren; in dit onderzoek is gekozen voor het open coderen. Dit is het proces van het opdelen en vergelijken van data. De codes die hieruit naar voren komen, worden later gecategoriseerd en leiden tot overkoepelende thema s waar in het onderzoek verder mee gewerkt wordt (Bryman, 2012, p. 569). In dit onderzoek wordt handmatig gecodeerd en dus geen gebruik gemaakt van digitale programma s zoals NVivo. Er is gekozen voor handmatig coderen om verschillende redenen. De eerste en belangrijkste reden is dat er problemen zijn opgetreden bij het downloaden van NVivo, waardoor bij verschillende 20