De toekomst van de Nederlandse ingenieur

Transcriptie

1 De toekomst van de Nederlandse ingenieur Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs KIVI NIRIA en branchevereniging NLingenieurs hebben in oktober 2011 een drieledig onderzoek uitgevoerd naar de toekomst van de Nederlandse ingenieur. Dit onderzoek heeft gediend als input voor de paneldiscussie die tijdens de Dag van de Ingenieur op 3 november 2011 is gevoerd. Respondenten Om een goed inzicht te krijgen in de toekomst, is onderscheid gemaakt tussen drie doelgroepen. Per doelgroep is een vragenlijst samengesteld. Het eerste onderzoek is uitgezet onder laatstejaars studenten in het technisch HBO en WO (studenten). Het tweede onderzoek betreft de doelgroep ingenieurs. Dit onderzoek is in samenwerking met Technisch Weekblad en adviesbureau Berenschot opgezet (ingenieurs). Het laatste onderzoek is gehouden onder de leden van NLingenieurs, Nederlandse advies- en ingenieursbureaus (branche). Deze onderzoeken tezamen leveren een beeld op waar technisch Nederland nu staat en werpt een blik op haar/de toekomst. Het onderzoek wordt aangevuld met een korte introductiefilm waarin mensen op straat wordt gevraagd waar zij aan denken bij het woord ingenieur. Onderzoeksopzet Het onderzoek is uitgesplitst in drie deelonderzoeken. Per deelonderzoek zijn verschillende en overeenkomstige vragen gesteld. Met de overeenkomstige vragen is een vergelijk mogelijk gemaakt over de drie verschillende doelgroepen. De vragen, die bij alle drie de onderzoeken aan bod zijn gekomen, zijn: Aansluiting van studie op eerste baan Werken in de techniek Aantrekkingskracht van het beroep ingenieur Toekomstig aantal afgestudeerden Belangrijk in een baan De overige vragen verschilden per doelgroep en geven inzicht in de beeldvorming van de toekomstige ingenieur. Resultaten Elk deelonderzoek levert interessante resultaten op voor discussie. In de bijlage zijn de resultaten per onderzoek terug te vinden. Het aantal respondenten is als volgt verdeeld per onderzoek: Respondenten HBO WO Overig Studenten ,2% 24,8% 0% Ingenieurs ,9% 44,9% 7,2% Branche 58 27,6% 70,7% 1,7%

2 In het onderzoek onder ingenieurs is ook een verdeling gemaakt naar geslacht. 189 vrouwen (5,4%) van de respondenten hebben medewerking verleend aan het onderzoek. Daarnaast is 22,5% op zoek naar een andere werkgever en 27,3% ambieert een andere functie. De belangrijkste resultaten uit de overlappende vragen zijn: Aansluiting studie op eerste baan Ongeveer 67% van de respondenten (ingenieurs en branche) bevestigen dat de technische studie goed aansloot op de eerste baan. Aan deze twee groepen is ook de vraag gesteld of de huidige technische student gemakkelijk aan kan sluiten bij de dagelijkse werkzaamheden binnen zijn/haar organisatie. Bijna 40% beantwoordt deze vraag positief. In de beleving van de ingenieurs en branche is de aansluiting van studie op baan verslechterd in de loop der jaren. 53% van de studenten heeft de indruk dat de huidige studie goed zal aansluiten bij zijn/haar toekomstige baan. Met de positieve respons van 40% vanuit de ingenieurs en branche, komen de resultaten redelijk overeen bij de aansluiting tussen studie en werk. Werken in de techniek Tussen de 60% en 70% van de respondenten (ingenieurs en branche) geeft aan in de techniek te willen blijven werken. Bij de studenten geeft 85% aan dat zij na het afstuderen een baan ambiëren in de techniek. Aantrekkingskracht van het beroep ingenieur De toekomstige aantrekkingskracht van het beroep wordt tussen 36% en 46% positief beoordeeld. De studenten zijn het meest negatief met 36,6% terwijl de ingenieurs het meest positief zijn gestemd (45,7%). De branche zit met 39,1% er tussenin. 24% van de branche respondenten geeft aan dat de ingenieur minder aantrekkelijk wordt als beroep terwijl de studenten en ingenieurs een score van ongeveer 10% laat zien. Toekomstig aantal afgestudeerden Ook voor de toekomst is de technische sector redelijk behoudend over het aantal afstudeerders. 20% van de studenten denkt dat het aantal afgestudeerde ingenieurs in de toekomst zal toenemen. De ingenieurs (19%) en branche (15%) ontlopen de mening van de studenten nauwelijks. Belangrijk in een baan Bij de studenten en ingenieurs is gevraagd een top vijf samen te stellen wat zij belangrijk vinden in een baan. Dit levert per doelgroep de volgende resultaten: Studenten Sfeer Inhoud Salaris / Carrière Ontwikkeling Ingenieurs Sfeer Uitdaging Ontwikkeling Inhoud Salaris

3 Deze vraag is niet gesteld in het onderzoek onder de branche. Conclusies Het onderzoek geeft een beeld van waar de ingenieur vandaag staat en geeft tegelijkertijd een indruk van de toekomst. Uit deze beelden kunnen de volgende conclusies worden getrokken met bijbehorende vragen die in een vervolgonderzoek kunnen worden beantwoord: Veel ingenieurs oriënteren zich op een nieuwe stap in hun carrière. Het binden van ingenieurs blijft moeilijk. Is de tijd van een langdurig dienstverband definitief voorbij? Uit het aantal vrouwelijke respondenten blijkt dat techniek nog steeds wordt gedomineerd door mannen. Hoe kan de diversiteit in de technische sector worden gestimuleerd? Het lijkt erop dat het onderwijs de aansluiting met de praktijk gedeeltelijk ontbeerd. Is het onderwijs in de loop der jaren verder af komen te staan van de praktijk? De ingenieur verruimt zijn/haar blikveld tijdens de carrière, waarbij ook buiten de techniek wordt gekeken. Is een baan als econoom ook voor een ingenieur weggelegd? En kan een econoom het werk van een ingenieur uitvoeren? Als technieksector zelf heeft men weinig vertrouwen dat de aantrekkelijkheid van het beroep ingenieur zal toenemen. Hoe kan de aantrekkelijkheid van de ingenieur worden vergroot? De uitstroom van ingenieurs op HBO s en Universiteiten geeft, naar aanleiding van dit onderzoek, reden om verder onderzoek te plegen. Op welke manier kan de kwalitatieve uitstroom van Nederlandse ingenieurs blijven behouden? Het aantrekken van nieuwe werknemers/ingenieurs is het primair inzetten op sfeer, uitdaging en inhoud. Hoe kan de technische sector als geheel deze facetten benutten? Paneldiscussie Tijdens de Dag van de Ingenieur werd in een paneldiscussie gereageerd op de resultaten van het onderzoek. Omdat het onderzoek een beeld geeft van het toekomstperspectief van de ingenieur, is een panel samengesteld met vertegenwoordigers uit het onderwijs, bedrijfsleven en politiek. Panelleden waren: Gert-Jan Kramer Kramer is voormalig CEO van Fugro. Fugro is momenteel het grootste ingenieursbureau van Nederland. Daarnaast is Kramer actief bij diverse technische bedrijven.

4 Marije te Kulve Te Kulve studeert bouwkunde aan de TU/e. Daarnaast maakt zij onderdeel uit van het Eindhovens KIVI NIRIA Studentbestuur. Samen met haar bestuursleden organiseert zij de CEO series waar onder andere Martin van Pernis, Gerard Kleisterlee en Eric Meurice hebben gesproken. Karel Luyben Luyben is als Rector Magnificus full time verbonden aan de TU Delft. Hij ontvangt regelmatig studenten in een interactieve en informele setting: Meeting the Rector. Ed Nijpels Nijpels is voorzitter van branchevereniging NLingenieurs en o.a. voormalig fractievoorzitter van de VVD. Van 1986 tot 1989 was hij nog minister van VROM. Martin van Pernis Van Pernis is voormalig CEO van Siemens Nederland en treedt nu op als president van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs KIVI NIRIA. Daarnaast is van Pernis actief bij diverse technische bedrijven. Stellingen Naar aanleiding van het onderzoek zijn het panel de volgende stellingen voorgelegd: 1. Nederland biedt geen uitdagingen voor ingenieurs 2. HBO's en Universiteiten leveren incapabele ingenieurs aan de economie en hierdoor loopt de BV Nederland miljoenen omzet mis 3. Meer vrouwen in de techniek is een illusie 4. Een technische studie is een uitstekende achtergrond voor niet-technische functies 5. De ingenieur is een rolmodel voor de maatschappij en kent daardoor een zeer positief imago Als laatste heeft elk panellid antwoord gegeven op de vraag: Waarom zijn ingenieurs belangrijk? KIVI NIRIA en NLingenieurs 3 november 2011 Samengesteld door: ing. A. Hermans of arnohermans@kiviniria.nl

5 Onderzoeksresultaten Onderzoeksnaam Studenten Onderzoek Dag van de Ingenieur Selectie alle vragen Selectiedatum 29/09/11-20/10/11 1. Welk opleidingsniveau volg je momenteel? Aantal respondenten bij deze vraag: 125 HBO WO Welke opleiding(srichting) volg je momenteel? Aantal respondenten bij deze vraag: 125 (Technische) Aardwetenschappen Autotechniek Technische Bedrijfskunde Technische Bestuurskunde Besturingstechniek Bewegingstechnologie Biotechnologie Bouwkunde Chemische Technologie / Technische Scheikunde Civiele Techniek Commerciële Techniek Elektrotechniek Human Technology Hydrografie / Hydrologie / Waterbeheer Industrieel Ontwerpen Technische Informatica / ICT Installatietechniek Laboratoriumtechniek Landbouwtechniek Levensmiddelentechnologie Life Sciences Lucht- en Ruimtevaarttechniek Maritieme Techniek / scheepsbouwkunde Materiaalkunde Mechatronica (Bio)Medische Technologie Milieutechnologie Moleculaire -/ Nanotechnologie Technische Natuurkunde Omgevingswetenschappen Procestechnologie Ruimtelijke Ordening/ Planologie Verkeerskunde Techniek en Maatschappij Weg- en Waterbouw Werktuigbouw Technische Wiskunde Overig Beta / Techniek Niet-technische Opleiding Studenten Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 1 van 4

6 3. Ben je van plan om na je technische studie in de technische sector te gaan werken? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Ja Nee Weet niet Heb je interesse om, na het afronden van je studie, bij een ingenieursbureau te gaan werken? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Ja Nee Weet niet Bij wat voor ingenieursbureau zou je dan het liefste willen werken? Aantal respondenten bij deze vraag: 51 Een eigen ingenieursbureau beginnen Klein bedrijf (<50 medewerkers) Midden bedrijf ( medewerkers) Groot bedrijf (>250 medewerkers) Multinational Welk bruto startsalaris verwacht je te ontvangen als je straks gaat werken (voor full-time dienstverband)? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Minder dan 2.000,- per maand Tussen 2.000,- en 3.000,- per maand Tussen 3.000,-en 4.000,- per maand Meer dan 4.000,- per maand Wat vind je het belangrijkste in een toekomstige baan? Maak een rangorde, met bovenaan het belangrijkste en onderaan het minst belangrijke. Alle elementen moeten worden gebruikt. Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Auto / laptop/ telefoon van de zaak Flexibel werken / thuiswerken Opleidingsmogelijkheden Projecten / inhoud Salaris Werkomgeving / Sfeer Interne doorgroeimogelijkheden Heb je de indruk dat jouw huidige studie goed zal aansluiten bij jouw toekomstige baan? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Ja Nee Gedeeltelijk Weet niet Wat verwacht je van de aantrekkingskracht van het beroep 'ingenieur' in de toekomst? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Zal minder aantrekkelijk worden Zal hetzelfde blijven Zal meer aantrekkelijk worden Geen mening Studenten Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 2 van 4

7 10. Wat is je verwachting ten aanzien van het jaarlijkse aantal afgestudeerde ingenieurs in Nederland in de toekomst? Aantal respondenten bij deze vraag: 123 Zal afnemen Zal gelijk blijven Zal toenemen Geen mening Indien je interesse hebt om voortaan de nieuwsbrief van KIVI NIRIA te ontvangen, kun je hieronder je adres invullen. Als je geen interesse hebt, kun je dit veld leeg laten. Aantal respondenten bij deze vraag: 20 Niet invullen [ Open antwoorden ] (zie bijlage) Studenten Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 3 van 4

8 Antwoorden 'open velden' vraag: 11. Indien je interesse hebt om voortaan de nieuwsbrief van KIVI NIRIA te ontvangen, kun je hieronder je adres invullen. Antwoord: Niet invullen m Studenten Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 4 van 4

9 Rapportage onderzoek onder ingenieurs 3 november 2011, Dag van de Ingenieur Leeftijd Aantal < ,4% ,4% ,8% ,0% ,3% > ,1% leeg 11 Eindtotaal 3463 Geslacht Aantal man ,6% vrouw 189 5,4% leeg 1 Eindtotaal 3473 Opleiding Aantal MBO 228 6,6% HBO AD 101 2,9% HBO B ,2% HBO M ,8% WO B 45 1,3% WO M ,2% WO PHD 185 5,3% overig 21 0,6% leeg 1 Eindtotaal 3473 Bent u nu op zoek naar een andere functie? Aantal nee ,7% ja ,3% leeg 2 Eindtotaal 3472 Zoekt u naar een andere werkgever? Aantal nee ,5% ja ,5% leeg 3 Eindtotaal 3471 Wilt u in de techniek blijven werken? Aantal nee 43 1,2% ja ,7% voorlopig wel ,5% weet ik nog niet 224 6,4% nvt 177 5,1% leeg 1 Eindtotaal ,0% Bij wat voor organisatie bent u werkzaam? Aantal Ingenieurs- / technisch adviesbureau ,7% Overheid / Nutsbedrijf ,1% Onderzoek / Onderwijs 229 6,6% Industrie ,4%

10 Non-profit organisatie (niet onderwijs / onderzoek) 94 2,7% Niet meer werkzaam (pensioen e.d.) 26 0,7% Overig ,7% leeg 2 Eindtotaal ,0% Wat is uw (rechts)positie binnen de organisatie waar u nu werkzaam bent? Aantal Werknemer ,3% Directeur/Eigenaar 202 5,8% ZZP 76 2,2% Gedetacheerd/uitzendkracht 93 2,7% leeg 1 0,0% Eindtotaal ,0% In welke richting bent u afgestudeerd? Afstudeerrichting Aantal % (Technische) Aardwetenschappen 28 0,81% Autotechniek 32 0,92% (Technische) Bedrijfskunde 184 5,30% (Technische) Bestuurskunde 13 0,37% Besturingstechniek 23 0,66% Bewegingstechnologie 0 0,00% Biotechnologie 9 0,26% Bouwkunde 190 5,47% Chemische Technologie/(Technische) Scheikunde 251 7,23% Civiele techniek ,46% Economie/econometrie 22 0,63% Elektrotechniek ,34% Human Technology 10 0,29% Hydrografie/hydrologie 4 0,12% Industrieel ontwerpen 58 1,67% (Technische) Informatica / ICT 152 4,38% Installatietechniek 26 0,75% Labaratoriumtechniek 26 0,75% Landbouwtechniek 18 0,52% Levensmiddelentechnologie 15 0,43% Life Sciences 15 0,43% Logistiek 12 0,35% Lucht- en ruimtevaarttechniek 85 2,45% Maritieme techniek/scheepsbouwkunde 57 1,64% Maritiem officier 27 0,78% Materiaalkunde 16 0,46% Mechatronica 16 0,46% (Bio)Medische Technologie 19 0,55% Milieutechnologie 21 0,60% Militaire opleiding 0 0,00% Moleculaire-/nanotechnologie 2 0,06% Natuurbeheer 3 0,09% (Technische)Natuurkunde 155 4,46% Omgevingswetenschappen 1 0,03% Overige Beta/Techniek 31 0,89% Overig 73 2,10% Procestechnologie 14 0,40% Ruimtelijke ordening/planologie 12 0,35% Verkeerskunde 12 0,35% Techniek en Maatschappij 10 0,29% Waterbeheer/hydrologie 16 0,46% Weg- en waterbouw 59 1,70% Werktuigbouw ,03% (Technische) Wiskunde 25 0,72% leeg 1 0,03% ,00% Sloot uw studie direct goed aan op uw eerste baan?

11 Aansluiting van studie op eerste baan Aantal % Ja ,79% Nee ,91% Gedeeltelijk ,27% leeg 1 0,03% ,00% Heeft u de indruk dat huidige afgestudeerden moeiteloos aansluiting vinden bij uw organisatie? Aantal % Ja ,58% Nee ,39% Wij nemen geen technisch afgestudeerden aan 171 4,92% Niet van toepassing ,07% leeg 1 0,03% 3474 Wat verwacht u van de aantrekkelijkheid van het beroep ingenieur in de toekomst? Aantal % Minder aantrekkelijk ,19% Ongewijzigd ,40% Meer aantrekkelijk ,65% Geen mening 199 5,73% leeg 1 0,03% 3474 Wat verwacht u van het aantal afgestudeerde ingenieurs in Nederland in de komende 5 jaar? Aantal % Neemt af ,34% Blijft gelijk ,22% Neemt toe ,94% Geen mening 294 8,46% leeg 1 0,03% 3474 Wat vindt u belangrijk in een baan? Geld - Salaris Aantal % helemaal niet belangrijk 45 1,30% niet belangrijk 123 3,54% neutraal ,13% belangrijk ,03% zeer belangrijk ,77% leeg 8 0,23% Sfeer helemaal niet belangrijk 57 1,6% niet belangrijk 54 1,6% neutraal 159 4,6% belangrijk ,4% zeer belangrijk ,6% leeg 9 0,3% Ontwikkelingsmogelijkheden helemaal niet belangrijk 54 1,55% niet belangrijk 76 2,19% neutraal ,40% belangrijk ,11% zeer belangrijk ,35% leeg 14 0,40% Mobiliteit (dicht bij huis) helemaal niet belangrijk 91 2,62% niet belangrijk ,56% neutraal ,25% belangrijk ,30% zeer belangrijk ,98%

12 leeg 10 0,29% Secundaire arbeidsvoorwaarden helemaal niet belangrijk 40 1,15% niet belangrijk 257 7,40% neutraal ,30% belangrijk ,29% zeer belangrijk 288 8,29% leeg 20 0,58% Promotiekansen helemaal niet belangrijk 78 2,25% niet belangrijk 268 7,71% neutraal ,30% belangrijk ,98% zeer belangrijk ,87% leeg 31 0,89% Auto / laptop / smartphone van de zaak helemaal niet belangrijk ,28% niet belangrijk ,04% neutraal ,10% belangrijk ,79% zeer belangrijk 178 5,12% leeg 23 0,66% Flexibele werktijden / Thuiswerken helemaal niet belangrijk 89 2,56% niet belangrijk 290 8,35% neutraal ,13% belangrijk ,10% zeer belangrijk ,55% leeg 11 0,32% Spraakmakende opdrachten/projecten helemaal niet belangrijk 69 1,99% niet belangrijk 184 5,30% neutraal ,39% belangrijk ,05% zeer belangrijk ,96% leeg 11 0,32% Uitdaging helemaal niet belangrijk 63 1,81% niet belangrijk 56 1,61% neutraal 221 6,36% belangrijk ,53% zeer belangrijk ,45% leeg 8 0,23% Opleidingsmogelijkheden helemaal niet belangrijk 50 1,44% niet belangrijk 169 4,86% neutraal ,04% belangrijk ,60% zeer belangrijk ,45% leeg 21 0,60% Arbeidsvoorwaarden Mijn salaris is het afgelopen jaar gestegen met Gemiddelde stijging 3,44% Ik reken het komende jaar op een salarisverhoging van Gemiddelde stijging 3,62%

13 Onderzoeksresultaten Onderzoeksnaam Branche Onderzoek Dag van de Ingenieur Selectie alle vragen Selectiedatum 20/09/11-20/10/11 1. Welk opleidingsniveau heeft u afgerond? Aantal respondenten bij deze vraag: 58 HBO WO Geen opleiding afgerond >> Welke opleidingsrichting heeft u afgerond? Aantal respondenten bij deze vraag: 57 Technische opleiding Niet-technische opleiding Branche Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 1 van 4

14 3. Welke opleiding heeft u afgerond? Indien u meerdere opleidingen heeft afgerond, diegene selecteren die de meeste relevantie heeft voor uw huidige functie. (Technische) Aardwetenschappen Autotechniek Technische Bedrijfskunde Technische Bestuurskunde Besturingstechniek Bewegingstechnologie Biotechnologie Bouwkunde Chemische Technologie / Technische Scheikunde Civiele Techniek Commerciële Techniek Elektrotechniek Human Technology Hydrografie / Hydrologie / Waterbeheer Industrieel Ontwerpen Technische Informatica / ICT Installatietechniek Laboratoriumtechniek Landbouwtechniek Levensmiddelentechnologie Life Sciences Lucht- en Ruimtevaarttechniek Maritieme Techniek / scheepsbouwkunde Materiaalkunde Mechatronica (Bio)Medische Technologie Milieutechnologie Moleculaire -/ Nanotechnologie Technische Natuurkunde Omgevingswetenschappen Procestechnologie Ruimtelijke Ordening/ Planologie Verkeerskunde Techniek en Maatschappij Weg- en Waterbouw Werktuigbouw Technische Wiskunde Overig Beta / Techniek Sloot uw technische studie goed aan op uw eerste baan? Ja Nee, want ik/het bedrijf moest veel investeren om de aansluiting te realiseren Nee, want mijn eerste baan was niet in de technische sector Gedeeltelijk Branche Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 2 van 4

15 5. Wilt u altijd in de ingenieursbranche blijven werken? Ja Nee De komende 5 jaar, daarna stap ik graag over Weet nog niet Welk type functie bekleed u momenteel? Directie Management Adviseur Overig Wat is uw brutosalaris (voor full-time dienstverband)? Minder dan 2.000,- per maand Tussen 2.000,- en 3.000,- per maand Tussen 3.000,- en 4.000,- per maand Tussen 4.000,- en 5.000,- per maand Meer dan 5.000,- per maand Hoe groot is het bedrijf waar u momenteel werkzaam bent? Geef een schatting van de bedrijfsomvang in fte (full-time employment) Tot 25 fte Tussen 25 en 50 fte Tussen 50 en 250 fte Meer dan 250 fte Geef aan hoe uw huidige werkgever omgaat met de volgende aspecten: Meerdere antwoorden mogelijk Subvraag: Flexibel werken / thuiswerken Uitstekend Goed Niet goed, niet slecht Matig Slecht Geef aan hoe uw huidige werkgever omgaat met de volgende aspecten: Meerdere antwoorden mogelijk Subvraag: Opleidingsmogelijkheden Uitstekend Goed Niet goed, niet slecht Matig Slecht Branche Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 3 van 4

16 10. Geef aan hoe uw huidige werkgever omgaat met de volgende aspecten: Meerdere antwoorden mogelijk Subvraag: Interne doorgroeimogelijkheden Uitstekend Goed Niet goed, niet slecht Matig Slecht Geef aan hoe uw huidige werkgever omgaat met de volgende aspecten: Meerdere antwoorden mogelijk Subvraag: Geldelijke beloning Uitstekend Goed Niet goed, niet slecht Matig Slecht Geef aan hoe uw huidige werkgever omgaat met de volgende aspecten: Meerdere antwoorden mogelijk Subvraag: Mogelijkheden tot eigen inbreng/initiatief Uitstekend Goed Niet goed, niet slecht Matig Slecht Heeft u de indruk dat de huidige technische student gemakkelijk kan aansluiten bij de dagelijkse werkzaamheden binnen uw organisatie? We nemen geen werknemers met een technische opleiding aan Ja, ze kunnen gemakkelijk worden ingewerkt Nee, ze moeten redelijk worden ingewerkt Nee, er moet fors worden geïnvesteerd om ze in te werken Weet niet Wat verwacht u van de aantrekkingskracht van het beroep 'ingenieur' in de toekomst? Zal minder aantrekkelijk worden Zal hetzelfde blijven Zal meer aantrekkelijk worden Geen mening Wat is uw verwachting ten aanzien van het jaarlijkse aantal afgestudeerde ingenieurs in Nederland in de toekomst? Aantal respondenten bij deze vraag: 47 Zal afnemen Zal gelijk blijven Zal toenemen Geen mening Branche Onderzoek Dag van de Ingenieur Pagina 4 van 4