DIABETES MELLITUS. Position Paper. Inleiding. Wat is diabetes mellitus?

Transcriptie

1 Position Paper DIABETES MELLITUS Inleiding Een epidemische toename van diabetes mellitus type 2 bedreigt de volksgezondheid in de westerse wereld. De stijging is vooral toe te schrijven aan het toenemende overgewicht, de toename van vergrijzing en gebrek aan lichaamsbeweging. De toename is eveneens voor een deel te verklaren door een gerichte vroege opsporing en screening waardoor diabetes eerder wordt vastgesteld (1,2). Diabetes mellitus is een belangrijke risicofactor voor hart- en vaatziekten (3). Vanwege de complicaties, met name aantasting van bloedvaten en zenuwen, is het belangrijk om deze aandoening tijdig vast te stellen en zo goed mogelijk te behandelen. De toenemende prevalentie van deze chronische metabole aandoening op steeds jongere leeftijd is met name verontrustend vanwege de co-morbiditeit op de langere termijn. Opsporing en behandeling van diabetes mellitus is daarom voor de overheid één van de drie speerpunten van het huidige volksgezondheidsbeleid (4). Wanneer bij diabetes mellitus suiker ter sprake komt, duiken nog steeds misvattingen op. Suikerstichting Nederland geeft met deze position paper haar standpunt omtrent diabetes mellitus en suiker. Wat is diabetes mellitus? Diabetes mellitus is een chronische stofwisselingsziekte waarbij de glucosestofwisseling in het lichaam is verstoord als gevolg van een absoluut of relatief tekort aan het hormoon insuline. Insuline, afkomstig van de bètacellen van de pancreas (alvleesklier), is nodig om glucose uit het bloed in de lichaamscellen op te nemen. Als gevolg van het tekort aan insuline belandt uiteindelijk minder glucose uit het bloed in de cellen en daarnaast wordt zelfs meer glucose door de lever afgeleverd aan het bloed. Hierdoor ontstaat een te hoog glucosegehalte in het bloed (2,5). Het bloedglucosegehalte bedraagt nuchter normaliter < 5,6 mmol/l; na consumptie van suikers kan dit wat hoger liggen maar blijft gemiddeld < 7,8 mmol/l. Bij diabetes mellitus is het bloedglucosegehalte in nuchtere toestand > 6,1 mmol/l of twee uur na inneming van glucose meer dan > 11,1 mmol/l (5,6). Bij een dergelijke hoge bloedsuikerspiegel wordt ook glucose teruggevonden in de urine. Vandaar de naam diabetes mellitus, wat letterlijk honingzoete doorloop betekent; de glucose gaat via de urine het lichaam uit (glucosurie) en wordt niet benut door de lichaamscellen. Tabel 1: Glucoseconcentraties (mmol l-1) bij verschillende typen hyperglycemia (5,6) Toestand Veneus bloed Capillair bloed Veneus plasma Normaal Nuchter glucose < 5,6 < 6,1 Niet nuchter < 7,8 < 7,8 Gestoord (IGT) Nuchter glucose en < 6,1 < 6,1 < 7,0 Niet nuchter > 6,7 > 7,8 > 7,8 Diabetes mellitus Nuchter glucose of > 6,1 > 6,1 > 7,0 Niet nuchter > 10,0 > 11,1 > 11,1 1

2 Typen diabetes mellitus Er zijn twee vormen van diabetes, namelijk diabetes mellitus type 1 en diabetes mellitus type 2. Bij type 1, ofwel de insulineafhankelijke diabetes, produceert de pancreas te weinig of geen insuline (meer). Dagelijks zijn dan insuline-injecties nodig om de bloedglucosespiegel te reguleren. Type 1 ontstaat meestal al op jonge leeftijd en is als volgt gedefinieerd: insulinegebruik binnen zes maanden na het stellen van de diagnose met voortgezet insulinegebruik tot en met tenminste de 12e maand na de diagnose (7). Type 2, ofwel de niet insulineafhankelijke diabetes, trad in het verleden meestal op na het 40 e levensjaar, mede als gevolg van overgewicht, en werd daarom ook wel ouderdomsdiabetes genoemd. Tegenwoordig ontwikkelen steeds meer jongere mensen diabetes mellitus type 2 als gevolg van het toenemende overgewicht. Naarmate de body mass index (BMI) stijgt, neemt de prevalentie van diabetes mellitus type 2 toe, ook op jonge leeftijd (8). De cellen worden minder gevoelig voor insuline en de pancreas produceert te weinig insuline om dit te compenseren. In het begin kan worden volstaan met een dieet, al dan niet in combinatie met orale antidiabetica (orale bloedglucose verlagende medicijnen). Deze medicijnen kunnen tot op zekere hoogte de insulineproductie stimuleren en/of de insulinegevoeligheid van het lichaamsweefsel verhogen. Vaak blijkt echter dat exogene insulinetherapie ook voor type 2 diabetici na verloop van tijd onvermijdbaar wordt. Zwangerschapsdiabetes wordt gedefinieerd als diabetes mellitus die voor het eerst wordt vastgesteld tijdens de zwangerschap. Meestal gaat het om een verstoorde glucosestofwisseling die na de bevalling verdwijnt, maar er kan ook sprake zijn van een sluimerende type 2 of een type 1 die tijdens de zwangerschap is ontstaan. Zes tot acht weken na de bevalling moet daarom opnieuw worden gecontroleerd op diabetes mellitus (9). Tot slot kan diabetes mellitus ook optreden als tijdelijk neveneffect van het gebruik van verschillende soorten medicatie. Dit kan het geval zijn bij diverse psychofarmaca zoals bijvoorbeeld Prednison. Risico s Diabetes mellitus brengt een grote kans op complicaties met zich mee. De levensverwachting van diabetici is korter dan voor niet-diabetici, voornamelijk vanwege het verhoogde risico op hart- en vaatziekten. Zo komen cardiovasculaire aandoeningen twee tot vier keer zo vaak voor bij mensen die diabetes mellitus hebben dan bij mensen die het niet hebben. Dit heeft te maken met de versterkte ontwikkeling van atherosclerose, een degeneratieproces van de (slag)aderen (9). Op lange termijn hebben mensen met diabetes mellitus een verhoogd risico op zogeheten late complicaties aan de ogen (retinopathie), nieren (nefropathie), zenuwen (neuropathie) en bloedvaten (angiopathie). De mate waarin de complicaties zich voordoen is afhankelijk van de duur van de ziekte en de mate van verstoring van de bloedglucosehuishouding. Hierbij spelen zowel de gemiddelde glucoseconcentratie als de nuchtere glucosewaarden en postprandiale glucose- concentraties (na een maaltijd) een belangrijke rol. Vroegtijdige opsporing en behandeling van een verstoorde glucose homeostase en/of type 2 diabetes vermindert de kans op complicaties (7,9). Wat zijn de oorzaken van het ontstaan van diabetes mellitus? Bij de ontwikkeling van diabetes mellitus type 1 spelen vooral genetische factoren een belangrijke rol. Risicofactoren voor de ontwikkeling van diabetes mellitus type 2 zijn behalve genetische factoren ook (ernstig) overgewicht, abdominale vetverdeling, lichamelijke inactiviteit en voeding (10,11). Bij voeding gaat het dan om een hoge inname van energie en verzadigd vet en een lage inname van onverzadigd vet en vezels (1,12). Een voeding rijk aan rood vlees, vleeswaren, volvette melkproducten en nutriëntarme, hoog-energetische voedingsmiddelen vormt een risicofactor (1). De wereldwijde toename van diabetes mellitus type 2 hangt voor een belangrijk deel samen met het toenemende overgewicht (met name obesitas) en de afnemende lichamelijke activiteit (9). Overgewicht en inactiviteit worden in onze maatschappij nog eens extra in de hand gewerkt door enerzijds een gebrek aan noodzaak tot fysieke activiteit en anderzijds door een groot aanbod aan gemaksvoedingsmiddelen met een hoge energiedichtheid. 2

3 Hoe vaak komt diabetes mellitus voor? In 2000 bedroeg het aantal mensen met diabetes mellitus wereldwijd 177 miljoen; in 1985 waren dit er nog slechts 30 miljoen. Dit aantal zal in 2025 waarschijnlijk zijn opgelopen tot 300 miljoen. De stijging zal vooral te zien zijn in de westerse landen als gevolg van een toename van de bevolkingsgroei, vergrijzing en overgewicht en een afname van de lichamelijke activiteit (13). Het doel van de behandeling van type 1 is een goede glycemische en metabole instelling. Omdat de pancreas nauwelijks of geen insuline produceert, zijn dagelijks insuline-injecties nodig om de bloedglucosespiegel te reguleren. Voorts bestaat de behandeling uit zelfcontrole, zelfregulatie van de bloedglucosewaarden en een verantwoorde voeding volgens de Richtlijnen Goede Voeding (9,16). In Nederland zijn er ruim diabetici (3). Van alle diabetici heeft 85% diabetes mellitus type 2 (7,14). Enkel uitgaande van demografische ontwikkelingen zal het aantal diabetici tussen 2000 en 2020 met 35,7% stijgen tot ruim Er lopen echter veel mensen rond met een niet-gediagnosticeerde diabetes mellitus. Een verhoogd bloedglucosegehalte geeft niet altijd (duidelijke) klachten. Bovendien zijn de huisartsen niet altijd alert op een beginnende diabetes bij een patiënt met vage klachten (3). De Gezondheidsraad is van mening dat met screening op diabetes mellitus een grote gezondheidswinst is te behalen. Omdat op dit moment niet duidelijk is wat de effectiviteit van screening is, dringt de Gezondheidsraad aan op onderzoek hiernaar alvorens screening daadwerkelijk toe te passen (15). Hoe kan men diabetes mellitus behandelen en/of voorkómen? In het algemeen is bij diabetes mellitus de behandeling gericht op het voorkómen van aan diabetes mellitus gerelateerde complicaties. Naast het streven naar een goede bloedglucoseregulatie worden cardiovasculaire risicofactoren aangepakt, met name roken (wordt ontmoedigd), hypertensie, dislipidemie en overgewicht (9,16). De voeding bij diabetes mellitus is overeenkomstig de Richtlijnen Goede Voeding met speciale aandacht voor een gelijkmatige verdeling van de koolhydraten. De voedingsadviezen zijn onder meer gericht op het optimaliseren van de voedingstoestand, bloedglucoseregulatie, gewicht, bloeddruk en lipidenprofiel, alsmede goede afstemming op bloedglucoseverlagende medicatie (9). Net als bij type 1 is het doel van de behandeling van type 2 een juiste glycemische en metabole instelling. Dit is te bereiken door voorlichting over de aandoening zelf, het geven van leefstijladviezen, het stimuleren van lichamelijke activiteit en verantwoorde voeding en zo nodig gewichtsverlies, orale antidiabetica en/of exogene insulinetherapie (16). Voor de preventie en behandeling van type 2 is gewichtsbeheersing van primair belang. Daarnaast dient men voldoende lichaamsbeweging te hebben met een verantwoorde en gevarieerde voeding, rijk aan groenten, fruit en volkoren producten (1). Een actieve leefstijl halveert de kans op de ontwikkeling van diabetes mellitus type 2 en is derhalve een goede preventieve maatregel (9). Mag suiker bij diabetes mellitus? Vroeger werd bij diabetes mellitus een suikervrij dieet voorgeschreven. Sinds begin jaren 90 vormen vanuit wetenschappelijk oogpunt de Richtlijnen Goede Voeding het uitgangspunt voor voeding bij diabetes. Geadviseerd wordt om de koolhydraten gelijkmatig over de dag te verdelen waarbij geen speciaal onderscheid hoeft te worden gemaakt tussen de verschillende typen koolhydraten (9). Soms wordt echter nog wel eens geadviseerd om geen producten met toegevoegde suikers te nemen, hoewel dit advies geen wetenschappelijke basis heeft. Dit laatste met als doel de post-prandiale pieken in de bloedglucose te verlagen. Suiker en suikerhoudende producten kunnen dus wel degelijk deel uitmaken van de dagelijkse voeding. Verder is het belangrijk om overgewicht te voorkómen, dan wel te behandelen en geldt het advies om voldoende te bewegen (1,8,9). Een gezonde balans tussen energie-inname en energiegebruik in combinatie met een passend lichaamsgewicht is uiteindelijk een van de belangrijkste voorwaarden voor de preventie van type 2 diabetes. 3

4 Standpunt Suikerstichting Nederland Vanwege de toenemende prevalentie is met name diabetes mellitus type 2 een aandoening die snelle(re) opsporing en behandeling behoeft. In het kader van preventie van diabetes mellitus type 2 is het belangrijk om voldoende te bewegen, verantwoord en gevarieerd te eten en op (gezond) gewicht te blijven. Suiker past in een voeding van iemand met diabetes mellitus, mits de voeding rijk is aan complexe koolhydraten (met name groenten, fruit en volkoren producten) en arm aan (verzadigd) vet. Suikerstichting Nederland stimuleert voorlichting over en wetenschappelijk onderzoek naar de mogelijke rol van suiker (sacharose) bij het ontstaan en/of de preventie van diabetes mellitus. Deze position paper van Suikerstichting Nederland staat onder toezicht van een redactieraad, bestaande uit dr. L.J.C. van Loon van het Nutrition Research Institute Maastricht, Universiteit Maastricht en prof. dr. ir. G.J. Schaafsma van de Wageningen Universiteit en Research Centrum. Baarn, augustus

5 Referenties 1. Dam R van. Diet, physical activity, genetic susceptibility and risk for type 2 diabetes. Academisch proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, Baan CA, Feskens EJM. Diabetes mellitus samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 11 juni Bilthoven: RIVM, Gezondheid op koers? Volksgezondheid Toekomst Verkenning Bilthoven: RIVM, 2002; publicatienr Richtlijnen en adviezen voor goede diabeteszorg. Editie Leusden: Nederlandse Diabetes Federatie, april Ruwaard D, Feskens EJM. Wat is het beloop van diabetes mellitus? In: Volkgezondheid Toekomst Verkenning. Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, 11 juni Snijder MB, Dekker JM, Visser M, Bouter LM, Stehouwer CDA, Kostense PJ, Yudkin JS, Heine RJ, Nijpels G, Seidell JC. Associations of hip and thigh circumferences indepenent of waist circumferences with the incidence of type 2 diabetes: the Hoorn Study. Am J Clin Nutr 2003;77: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Kabinetsnota Langer Gezond Leven: ook een kwestie van gezond gedrag. Den Haag: Ministerie VWS, oktober Feskens EJM. Nutritional factors and etiology of non-dependent diabetes mellitus: an epidemiological overview. World Rev Nutr Diet 1992; World Health Organization Report of a WHO consultation, part 1: Diagnosis and classification of diabetes mellitus. Geneva: Department of Non communicable Disease Surveillance, Report no. WHO/NCD/NCS/ Wild S, Goika R, Green A, Sicree R, King H. Global Prevalence of Diabetes. Estimates for the year 2000 and projections for Diabetes Care 2004;27: NHG-standaard Diabetes mellitus type 2. Utrecht: Nederlands Huisartsen Genootschap, februari Gijsen R, Baan CA, Feskens EJM. Diabetes mellitus. Omvang van het probleem In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 11 juni Bilthoven: RIVM, Gezondheidsraad. Overgewicht en obesitas. Den Haag: Gezondheidsraad 2003; publicatie nr. 2003/ Gijsen R, Baan CA, Feskens EJM. Diabetes mellitus. Omvang van het probleem. Hoe vaak komt diabetes mellitus voor en hoeveel mensen sterven eraan. In: Volkgezondheid Toekomst Verkenning. Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, 11 juni Gezondheidsraad. Screening op type 2 diabetes. Den Haag: Gezondheidsraad 2004; publicatienr. 2004/ Baan CA, Feskens EJM. Wat zijn de mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, 11 juni

6 Meer informatie Suikerstichting Nederland Amsterdamsestraatweg 39A 3744 MA Baarn T F E. Diabetes Vereniging Nederland Fokkerstraat LD Leusden T E. Gezondheidsraad Beraadsgroep Voeding Postbus BB Den Haag T ILSI Europe Avenue E. Mournier 83, box 6 B-1200 Brussel T E. info@ilsieurope.be Nederlandse Diabetes Federatie Stationsplein LE Amersfoort T TNO Kwaliteit van Leven Postbus AJ Zeist T Voedingscentrum Postbus CK Den Haag T