15 Landschap 5: Zeekleigebied

Transcriptie

1 15 Landschap 5: Zeekleigebied Stolpboerderij in de Wieringerwaard Inleiding Het zeekleigebied beslaat een aanzienlijk deel van Laag-Nederland. Het is in twee deellandschappen onder te verdelen: het noordelijke (in de provincies Noord-Holland, Friesland en Groningen) en het zuidwestelijke (Zeeland, westelijk Noord-Brabant en de Zuidhollandse eilanden). Ook het Kampereiland, de delta die de IJssel heeft gevormd in de Zuiderzee rekenen we tot dit landsch en zavel over oudere bodemlagen (zand of veen) heeft afgezet. Via kreken en geulen drong de zee binnen en zette sediment af, waardoor slikken en kwelders ontstonden. Langs grote geulen en aan de zee ontstonden kwelderwallen, lage ruggen die opgebouwd zijn uit lichte klei of zavel. In Friesland en Groningen was de aanslibbing van de kwelders zo groot dat de kustlijn telkens naar het noorden verschoof, zodat er verschillende kwelderwallen achter elkaar liggen. De kwelderwallen en de hoog opgeslibde kwelders waren aantrekkelijk voor bewoning, omdat de grond heel vruchtbaar was. Directie Kennis en Innovatie 105

2 15.2 De landschappelijke ontwikkelingen Terpen Het noordelijk zeekleigebied was reeds zeer vroeg bewoond. Al ver voor het begin van onze jaartelling kende dit kwelderlandschap bewoning. De eerste nederzettingen zijn omstreeks 500 v. Chr. gesticht op de aangeslibde kwelders. Deze eerste woonplaatsen lagen direct op het maaiveld, op de hoogste kweldergedeelten. Na verloop van tijd is men begonnen met het ophogen van de woonplaatsen. Om zich overstromingen te beschermen wierpen de mensen kunstmatige woonheuvels op, gebruik makend van huisvuil, mest en kwelderzoden. Deze verhoogde woonplaatsen noemen we terpen, werven of wierden. De woonplaatsen werden naderhand vaak meermalen verhoogd. Aanvankelijk stond iedere boerderij op een aparte huisterp. Geleidelijk groeiden de huisterpen aan elkaar en ontstonden er grote dorpsterpen. De terpen zijn niet alle in dezelfde tijd ontstaan. Men onderscheidt in het terpen- en wierdengebied tussen 500 voor Chr. tot 1000 na Chr. vier perioden waarin terpen zijn opgeworpen. In zijn algemeen-heid kan gesteld worden dat de oudste terpen het verst van de kust af liggen, de jonge terpen liggen op recenter gevormde kwelderwallen. Sommige terpen vertonen hiaten in de bewoning omdat de mensen wegtrokken uit het gebied. Dit kan te maken hebben gehad met een grotere overstromingsactiviteit of met perioden van onrust, zoals in de Volksverhuizingstijd. Verschillende terpen werden daarna niet opnieuw bewoond en raakten overslibd. De gedeeltelijk afgegraven terp van Hegebeintum (Oostergo). Het zeekleigebied in de Kop van Noord-Holland is pas gedurende de middeleeuwen ontstaan. Vóór die tijd was hier sprake van een hoogliggend veengebied. Dit gebied werd vanaf de 8e eeuw door de mens in gebruik genomen. De terpen in de buurt van Schagen zijn tussen 800 en 1100 aangelegd. Ze werden aangeduid als dorp, torp, wal of werf. Het zijn kleine terpen die plaats boden aan één of enkele boerderijen. Het bodemgebruik leidde er toe dat het veenland steeds lager kwam te liggen. Daardoor kon de zee op dit gebied vat krijgen en klei afzetten. Het zuidwestelijk zeekleigebied was voor het begin van de jaartelling een uitgestrekt veengebied. De toen aanwezige bewoning concentreerde zich op de strandwallen langs de Noordzee en langs de mondingen van de Schelde en de Maas. Gedurende de Romeinse tijd nam de bevolking op de strandwallen toe. Vanuit de strandwallen 106 Directie Kennis en Innovatie

3 werden delen van het veenland ontgonnen. Aan het eind van de 3e eeuw brak de zee op verschillende plaatsen door de strandwallen en veranderde het veengebied in een waddengebied. In de volgende eeuwen heeft dit gebied talrijke overstromingen gekend, waarbij uiteindelijk het veenpakket werd weggeslagen of door een kleipakket werd bedekt. Na deze periode van overstromingen is het gebied langzaam weer door de mens in gebruik genomen. De eerste bewoning tin de 6e eeuw concentreerde zich op de resten van de oude strandwallen. Van daaruit ontstond er in de negende en tiende eeuw bewoning op de kreekruggen van de achterliggende schorren. Op Walcheren en in het westelijk deel van Schouwen werden in de negende eeuw enkele ringwalburchten gebouwd. Dit waren ronde, omwalde en omgrachte terreinen die in tijden van gevaar veel mensen een toevlucht konden bieden. In Zuidwest-Nederland zijn de dorpsterpen vermoedelijk pas in de tiende en elfde eeuw ontstaan. Hier ontstonden de voor dit landschap kenmerkende ringdorpen, met de kerk in het midden en de boerderijen en andere huizen in een kring er omheen. Een gaaf bewaard gebleven voorbeeld van zo n dorp is Dreischor op Schouwen-Duiveland. De jongste terpen liggen op het Kampereiland (hoogten of belten) en zijn opgeworpen vanaf de zeventiende eeuw. Bedijking Westergo is het gebied waar de oudste dijken van Nederland liggen. Archeologen hebben bij opgravin-gen dijken van voor het begin van de jaartelling gevonden. Het betrof lage dijkjes, die aangelegd waren om een boerderij of enkele akkers tegen het zoute zeewater te beschermen. In de tiende eeuw werden grotere gebieden door ringdijken omsloten. Dit zijn de memmepolders, de moederpolders, de oudste polders van ons land. Er zijn er vier: de polders van Hartwerd-Witmarsum, Oosterend, Tzum-west en Wijnaldum. De dijken zijn ontstaan door verschillende terpen met elkaar te verbinden zodat uiteindelijk een gesloten ring werd gevormd. Deze polders waren gedeeltelijk of geheel omgeven door geulen. Na de bedijking kon de gehele polder in gebruik genomen worden voor landbouw. Kreekjes die voorheen vrij afwaterden op de omliggende geulen en zeearmen werden afgedamd en voorzien van eenvoudige uitwateringssluizen. De eerste doorgaande zeedijken in Groningen en Friesland zijn aangelegd omstreeks De periode van ophoging van de terpen kwam hiermee ten einde. Sommige boeren verlieten het terpdorp, mar over het algemeen bleef men de oude woonplaatsen trouw. Na de bedijking was men in staat om het bodemgebruik te intensiveren. In de late middeleeuwen veranderde het karakter van de dijkaanleg in het zeekleigebied. De bedijkingen hadden in eerste instantie een defensief karakter. Land dat bewoond en bewerkt werd, diende beschermd te worden tegen het zoute zeewater. In de elfde en twaalfde eeuw ging men zich tevens bezighouden met offensieve bedijkingen: het inpolderen van nieuw land en het afdammen van grote getijdenkreken. Stukken grond die door aanwas en door dichtslibbing van verschillende geulen nauwelijks meer overstroomden werden bedijkt en verder in cultuur gebracht. De gronden langs de zuidelijke Middelzee werden als eerste bedijkt en in de eeuwen erna volgden de rest van de Middelzee en de Marneboezem. In Groningen werd de Fivelboezem bedijkt. Later volgden delen van de Lauwerszee, de bedijking van Het Bildt en de Dollardpolders in het Oldambt. Langs de noordelijke kuststrook vonden aandijkingen plaats. Zodra de buitendijkse kwelders niet meer overstroomd werden door de zee, werden deze door een dijk bij het reeds bepolderde land getrokken. Doordat deze jonge polders hoger zijn opgeslibd dan de meer landinwaarts gelegen gronden ligt het maaiveld ervan relatief hoog. Hierdoor kon men in deze nieuwe polders akkerbouw bedrijven. In de nieuwe polders gold het recht van opstrek. Dit hield in dat een boer eigenaar werd van de strook nieuw aangewonnen grond die gelegen was in het verlengde van zijn land. Hierdoor ontstonden gaandeweg zeer lange rechte kavels, die zich over meerdere polders voortzetten. Gaandeweg vestigde men zich langs deze nieuwe dijken, waardoor er vaak meerdere bewoningsassen achter elkaar liggen. Tot aan de negentiende eeuw gaf de natuurlijke aanwas het tempo van landaanwinning aan. Directie Kennis en Innovatie 107

4 Vanaf toen is men de landaanwinning gaan stimuleren. Men groef stelselmatig kuilen op de kwelder waarin slib werd opgevangen, dat men daarna over de kwelder verspreidde. Deze manier van landaanwinning noemt men wel de landbouwersmethode. Vanaf ongeveer 1930 paste men een andere wijze van aanwinning toe: de Sleeswijk-Holstein methode. Hierbij verdeelde men het buitendijkse gebied in vakken van ongeveer 400 bij 400 meter. Deze vakken werden begreppeld en omgeven door rijsdammen. Het door de greppels en dammen opgevangen slib werd enkele malen per jaar over de kwelders verspreid. De landaanwinning in het noordelijk kustgebied gaat tot op de dag van vandaag verder, maar de nieuwe stukken land worden niet meer bedijkt. Landaanwinning bij de Ommelanderzeedijk ten noorden van Ulrum (Groningen). In Zuidwest-Nederland werden eveneens reeds in de 13e eeuw polders op de zee gewonnen. Deze polders, alsmede de later aangewonnen polders, worden tezamen aangeduid als het nieuwland. Deze nieuwe polders hebben vrijwel alle een grootschalige, blokvormige verkaveling met een zeer planmatig karakter. Ook het wegenpatroon is er vaak zeer regelmatig en wordt gekenmerkt door lange rechte wegen. In de nieuwlandpolders werden dikwijls nieuwe nederzettingen gesticht. Vanaf de vijftiende eeuw werd een speciaal type nederzetting gebouwd: het voorstraatdorp. Het waren vooral de grotere polders waarin deze nieuwe dorpen ontstonden. De voorstraatdorpen vervulden een verzorgende functie; ze waren overwegend niet-agrarisch van karakter. De boerderijen lagen buiten de dorpen, temidden van het bijbehorende land. Het nieuw ingedijkte land bestond uit platen en schorren, welke zowel in de vorm van opwassen als in de vorm van aanwassen voorkwamen. Een opwas is een plaat of een schor die onder invloed van de sedimentatie tijdens de getijden midden in het water ontstaat. Na bedijking vormt zo n opwas dan een apart eiland. Sommige van deze opwassen hebben of hadden het bestanddeel -zand in hun naam (bijvoorbeeld Heinkenszand en Ovezande). Een aanwas ontstaat tegen reeds bestaand land aan en vormt dus als het ware een schil tegen een eerder bedijkte polder. Soms heeft dit proces van aanwas en bedijking vele malen achtereen plaatsgevonden. Overigens kon nieuwland ook ontstaan door langdurige overstroming van eerder bewoond land. Het eiland Noord-Beveland is hiervan een goed voorbeeld. Het laaggelegen landschap aan de westkant van de Brabantse Wal, op de grens met Zeeland, is in de loop der eeuwen aan grote veranderingen onderhevig geweest. De oudere polders zijn vrijwel allemaal verloren gegaan bij overstromingen in vijftiende tot de zeventiende eeuw. Bij de overstromingen in 1682 bleven alleen de polders van Nieuw-Vossemeer, de polder Oud- en Nieuw-Beijmoer bij Halsteren en de kleine Stadspolder bij Bergen op Zoom gespaard. Na 1682 werd de bedijking met succes ter hand genomen en kreeg het polderlandschap langzaam zijn huidige vorm. 108 Directie Kennis en Innovatie

5 In het noordwesten van Brabant heeft de St.-Elisabetsvloed grote invloed op het landschap uitgeoefend. Bij deze stormvloed in 1421 braken de dijken van de Grote of Zuid-Hollandse Waard door. Deze grote polder kon niet worden hersteld en het westelijke deel ervan bleef lange tijd onder invloed van eb en vloed staan. Hier ontwikkelde zich het landschap van de Biesbosch, waarvan delen in de negentiende en twintigste eeuw zijn bedijkt. De St.-Martijnsdijk ten westen van Woensdrecht (Noord-Brabant), omstreeks 1930 verhoogd met Muraltmuutjes. Het oudste delen van het zeekleigebied in de Kop van Noord-Holland zijn vanaf de 13e eeuw bedijkt. Tussen 1550 en 1850 vond een reeks nieuwe bedijkingen plaats: de Zijpe- en Hazepolder (1597), de Wieringerwaard (1617), het Koegras (1818), de Waard Nieuwlandpolder (1846) en de Anna Paulownapolder (1847). Deze polders worden alle gekenmerkt door een regelmatige en planmatige opzet, zowel wat betreft het kanalen- en wegenstelsel als de percelering De kenmerkende samenhangen De bewoning in de oude zeekleigebieden vertoont grote samenhang met de oorspronkelijke natuurlijke gesteldheid van het terrein. Vanouds was de bewoning geconcentreerd op de hoogste delen: de kwelderwallen en de kreekruggen. Later is men de woonplaatsen gaan verhogen. Deze kunstmatige hoogten worden terpen, wierden of werven genoemd. Ook het agrarische grondgebruik hangt samen met de hoogteverschillen in het landschap. Op de hogere delen kon vanouds akkerbouw plaatsvinden. De percelering is zeer onregelmatig in de oudste delen van het vroegere kweldergebied. Kromme sloten geven het beloop van oude kreken aan. De jongere kwelderwallen hebben een veel regelmatiger percelering. Het wegenpatroon vertoont eveneens een grote samenhang met de natuurlijke gesteldheid: op de hogere delen relatief veel wegen met een bochtig verloop en in de lagere delen veel minder wegen in een veel rechter patroon. In de jonge zeekleipolders in Zeeland en westelijke Noord-Brabant is een rationele percelering aangebracht, die onderbroken wordt door oude kreken. Deze kreken worden gebruikt voor de afwatering van de polders en monden via een sluis of gemaal uit in het buitenwater. In de jonge zeekleipolders is in het dijkenpatroon de volgorde van landaanwinning dikwijls nog goed te herkennen. De dijken vormen als Directie Kennis en Innovatie 109

6 het ware groeiringen van de poldergebieden. Zeer fraai is dit bijvoorbeeld te zien in de Zak van Zuid-Beveland. Essentiële aspecten en elementen - Grote openheid - Kreken en kreekrestanten - Terpen en wierden - Vliedbergen en stinswieren - Dijken - Landaanwinningswerken - Onregelmatige blokpercelering - Terpdorpen en ringdorpen Regio s - Noordelijk zeekleilandschap - Zuidwestelijk zeekleilandschap De boerderijen op het Kampereiland zijn op terpen gebouwd, die vanaf de zeventiende eeuw zijn opgeworpen. 110 Directie Kennis en Innovatie