Woerdens wonderkind: Evert Willemsz Bogaert alias dominee Bogardus ( )

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Woerdens wonderkind: Evert Willemsz Bogaert alias dominee Bogardus (1607-1647)"

Transcriptie

1 105 Woerdens wonderkind: Evert Willemsz Bogaert alias dominee Bogardus ( ) Een vergeten held? door Willem Frijhoff (Vrije Universiteit Amsterdam) "Een profeet wordt overal geëerd behalve in zijn eigen stad en in zijn eigen kring ", zei een geïrriteerde Jezus in zijn vaderstad Nazareth (Matt. 13:57; Joh. 4:44). De te Woerden geboren Evert Willemsz (Bogaert) alias dominee Everardus Bogardus, de tweede predikant van Nieuw Amsterdam (huidig New York), mag dan geen echte profeet zijn geweest, deze uitspraak lijkt ook op hem van toepassing. Hij figureert tegenwoordig in romans, jeugdboeken, een aquarellencollectie en een stripverhaal. 1 En met tientallen publicaties over hem en zijn vrouw, lemma 's in alle biografische woordenboeken van Amerika, tienduizenden hits op internet, monumenten voor het echtpaar in New York en Albany, meerdere verenigingen van afstammelingen, en zelfs een eigen pagina van 'Descendants of Everardus Bogardus' op Facebook, zou men verwachten dat er in Woerden wat sporen van hem te vinden zijn. Zoals straks zal blijken, had dominee in zijn jeugd in het Woerdense weeshuis immers een spectaculaire religieuze ervaring gehad die hem een kort moment in het licht van de nationale schijnwerpers plaatste. Hoewel ik bijna tien jaar geleden in het Stadsmuseum van Woerden een lezing over hem hield, lijkt hij in zijn geboortestad vergeten. 2 De historici zelf zijn daar wel enigszins schuldig aan. A.Th. van Deursen bijvoorbeeld, vermoedelijk gehinderd door een religieuze kleur die niet de zijne was, nam in Het kopergeld van de Gouden Eeuw de ongefundeerde kritiek van een tijdgenoot over en noemde hem een 'notoir simulant'. De lokale historicus C.J.W. Gravendaal publiceerde bijna veertig jaar geleden in dit tijdschrift uittreksels uit een pamflet en enkele lokale gegevens over hem maar wist met dit merkwaardige geval al evenmin raad. 3 Toch is de Woerdenaar beslist geen onbekende meer. In 1995 schreef ik op basis van de bronnen uit Woerden en Amerika een vuistdikke biografie waarin ik zijn Hollandse jeugd en zijn volwassen leven in Amerika als fasen van één en dezelfde persoonlijkheid heb gepresenteerd. Zonder me uit te spreken over de authenticiteit van zijn religieuze jeugdervaring in Woerden, heb ik hem daarin als persoon en gelovige serieus willen nemen. 4 Hier wil ik slechts in enkele grote lijnen zijn levensverhaal schetsen om opnieuw aandacht te vragen voor deze bijzondere Woerdenaar. Een Woerdense jongen Wat de jonge Evert Willemsz in 1622/23 overkwam is ons bekend uit twee pamfletten die elkaar ondersteunen en gedeeltelijk overschrijven. De pamfletten waren samengesteld door de rector van de Latijnse school van Woerden, Mr. Lucas Zas, ooggetuige en zelfs een actieve medespeler bij de gebeurtenissen. Maar eigenlijk was Evert zelf de auteur van de boekjes, want de tekst bestaat in hoofdzaak uit de boodschappen die hij tijdens zijn geestelijke ervaring opschreef.

2 106 Toen hij tijdelijk met doofstomheid was geslagen, verliep zijn contact met de mensen om hem heen namelijk via briefjes, in de pamfletten als 'copye' (letterlijk transcript) aangeduid. Zas heeft ze tot een begrijpelijk verhaal geordend en er het nodige commentaar aan toegevoegd. Er staan ook twee lange gedichten in die Evert over de gebeurtenissen en zijn gevoelens schreef, vermoedelijk als schoolopdracht van Mr. Zas. Dat hielp hem om zijn ervaringen structuur te geven. Hij kon daarbij steunen op de Bijbelcitaten waarmee hij vertrouwd was en de Bijbelse helden met wie hij zich identificeerde. Nog tijdens de gebeurtenissen zijn de pamfletten achtereenvolgens in Utrecht en Amsterdam gedrukt, beide minstens tweemaal, en van het tweede verscheen even later nog een verkorte uitgave bij een piëtistische drukker in Arnhem. Een kort ogenblik stond de jongeman dus in het brandpunt van het nieuws in minstens drie gewesten. De nogal warrige structuur van de boekjes maakt al snel duidelijk dat dit verhaal niet de retorische conventies van een literair genre volgt maar dat we hier in haast genoteerde stemmen uit een ver verleden horen die ons iets te zeggen hebben over leven, voelen en handelen van een concrete jongeman op een bijzonder tijdstip en in een bijzondere context. Wat was precies het geval? Everts vader, die vermoedelijk Willem Cornelisz Bogaert heette, moet al kort na de geboorte van zijn zoon overleden zijn. Zijn moeder hertrouwde vervolgens met een ons verder onbekende Muysevoet. De Muysevoets waren gereformeerden die omwille van hun geloof uit het Vlaamse Eeklo waren gevlucht en dat geldt waarschijnlijk evenzo voor de Bogaerts. Migranten trouwden in de eerste generatie gewoonlijk onder elkaar. Ook Everts oudste broer Cornelis huwde een migrantendochter uit Vlaanderen, Paludanus (Van den Broecke) genaamd. Toen ook Everts moeder en zijn stiefvader Muysevoet waren overleden, wellicht aan de pest van 1617, werd Evert Willemsz met zijn oudere broer Pieter Bogaert en twee jongere halfbroertjes Muysevoet in het weeshuis te Woerden ondergebracht; van zusjes horen we niet. Cornelis verdiende zelf al zijn brood; hij vestigde zich uiteindelijk als kruidenier in Leiden en een van zijn zoons werd op zijn beurt predikant in Lutjebroek. Vader en stiefvader waren vermoedelijk handwerkslieden, maar Evert, Cornelis en hun halfbroer Pieter Muysevoet, schoolmeester in Linschoten, klommen zelf toch een trapje hoger op de maatschappelijke ladder. Het moeten intelligente en sociaal vaardige jongens zijn geweest. Ze waren dus geen modale wezen, want die mochten al blij zijn als ze een goed handwerk leerden. We hebben hier namelijk te maken met diepgelovige jongens. Via zijn stiefvader blijkt Evert nauw verwant met een predikant van Vlaamse herkomst, Vincent Muysevoet of Meusevoet, vermoedelijk zijn oom, die met zijn ouders naar het Engelse Norwich was gevlucht. Terug in Holland werd hij predikant in Zevenhoven (classis Woerden), vanaf 1598 in Schagen, waar hij zich ontwikkelde tot de belangrijkste vertaler van puriteinse en piëtistische geschriften uit het Engels en wegbereider van de Nadere Reformatie. Dat gegeven plaatst Everts religieuze ervaring ineens in een heel andere context. Het zegt iets over zijn roeping, zijn bekeringsijver en zijn zendingsdrang. En het verklaart het vertrouwen dat hij van de kerkelijke leiding kreeg, ondanks - of misschien dank zij - de vermoedelijke herkomst van zijn familie uit Vlaanderen, als vluchtelingen voor Alva. Een geestelijke ervaring Toen Evert zijn basisonderwijs erop had zitten, werd hij als kleermakersleerling bij Mr. Gijsbert Aelbertsz te werk gesteld. Gijsbert was een vrome man die, zoals hij zelf in het pamflet laat weten, tijdens het naaien van kleren met Evert uitgebreid over de Bijbel sprak en daardoor actief bijdroeg aan zijn

3 107 roeping. Evert was tijdens die leertijd geruime tijd ernstig ziek geweest. Nauwelijks was hij genezen of zijn lichaam vertoonde andere gebreken. Negen dagen lang, van 21 tot 30 juni 1622, at noch dronk hij. Hij isoleerde zich in het overvolle weeshuis, tot schrik van weesmoeder Geertgen. Zij komt in de pamfletten naar voren als een betrokken vrouw, oprecht bezorgd om het welzijn van de jongen en een echte substituut-moeder voor Evert. De eerste fase van Everts lichamelijk isolement werd gevolgd door een tweede, die zeventig dagen duurde en de hele zomer omspande, van 30 juni tot 8 september. Evert werd toen door doofstomheid getroffen. Hij kon niet spreken of horen, verloor af en toe zijn gezichtsvermogen, "als oock een langhe tijd het rechte ghebruick zijns verstants". Die fase van fysieke verlamming, van uitschakeling van bijna alle zintuigen, werkte als een climax. Ze suggereert een langzaam opgebouwde overgang die voor Evert uitliep op een buiteling naar de andere kant van de werkelijkheid: dat was de derde fase, de extase. Weer vast Evert negen dagen lang en kan hij horen noch spreken. Hij heeft zich nu helemaal aan de aardse werkelijkheid onttrokken en is klaar voor contact met de andere wereld. Hij ziet een engel verschijnen die hem een boodschap van zijn hemelse Vader overbrengt: hij moet de mensen tot bekering brengen en hen manen zich van de zonden te bevrijden, wil God hen niet straffen. Evert verwees daarbij naar de komeet die in 1618 verscheen en allerwegen als een onheilsbode van God werd gezien. Ook Jacob Cats schreef daar een commentaar over. Die ervaring van contact met het hiernamaals brengt Evert in een langdurige vervoering. Dagen achteraan schrijft hij zijn hemelse boodschappen op briefjes neer. Er zijn goede en kwade mensen, zegt hij, sommigen worden gered, anderen zijn verdoemd; maar omdat God wil dat de kwaden zich bekeren, moet Zijn woord worden verkondigd. Hoogmoed, dronkenschap, overspel, dat zijn de zonden waarom de Heer is verstoord. Zulk jeugdradicalisme wijst meer op boekenwijsheid dan op levenservaring, temeer daar de volwassen Bogardus zelf bekend kwam te staan om andere vormen van extremisme: zijn woedeaanvallen en zijn liefde voor de fles - misschien een vorm van heimwee naar de extatische ervaring uit zijn jeugd die toen definitief tot het verleden behoorde. Everts religieuze ervaringen waren zo spectaculair dat ze niet binnen de muren van het weeshuis begrensd konden blijven. Rector Zas, die niet ver daarvandaan op de Lange Groenendaal woonde, moet er al spoedig van hebben gehoord. Hij werd onmiddellijk enthousiast, nam de jongen onder zijn hoede en zette zich actief voor de erkenning van de gebeurtenissen en voor Everts toekomst in, even later gevolgd door weeshuismeester Gerrit Gijsbertsz Vergeer. Dominee Henricus Alutarius, een geleerde predikant die behalve een polemisch boek tegen de luthersen ook een gereformeerde catechismus voor de jeugd van Woerden schreef, moet er eveneens vanaf het begin bij betrokken zijn geweest, al was het maar omdat hij in Woerden ook als specialist in psychische ziekten optrad. Alutarius was een betrokken maar kritische gelovige, die de authenticiteit van Everts ervaringen toetste alvorens er zijn zegen aan te geven. Maar uiteindelijk zorgde hij samen met Zas voor de verspreiding van het nieuws buiten Woerden. Evert had een goede reden om blij te zijn met het enthousiasme van de rector, want behalve de oproep tot bekering had hij van Gods engel ook nog een boodschap voor zichzelf ontvangen: Maer als ick nu mijn sprake ende mijn gehoor wederomme hebbe, so belieft het God ende de Geest Gods, dat ick Schoolgaen moet, totdat ick mijn uyre hebbe, dat ick mach werden, dat my saligh is. Als ick soo verre ben, soo meene ick een Predicant

4 108 1 fcljieueniffe/ öetoflcfee us sdcrcptcot otnmn w & tm a oerben / goebat < obta!macl)ticg 5tjnEli)onber-iuercItgeeft6ea toont aeneen feecïtetatdeef-ïünbtsenaemt kett UDillcmfs. get tocïcït gp geeft Mocïjt met boofgept enbc üomgept/cnbe fjoe. bat gem toonbete btngen 3tjn toeberüaren/ beidelriïe gem/ fo gp ftg$ft/kanben ngei <0ob sijn öcogenfcaert/ enbf tot ggctupgentflr ber luaergcpt/foo & bit foanbenftccro:binnen ïldoctben/ate toe* fenbe$gn Itóeefter geaffïrmcertenbe tiefceftiegt / enbe met cpggener gantonbertecclïcnt. toen ^tgj/men fegfit bat gp nnftebcromtoonberlgcite binjjgen f^eecftenbei^. A AA A A \ t^trecgt/^gebancrttïip^ennanijan^oicuïo/onbet ben Bum. MI jfêettonfeut. Titelblad van het eerste pamflet (Utrecht 1623), met houtsnede van het weeskind en de weesmoeder in de hal van het weeshuis. (Knuttel 3501)

5 109 te werden, ende anders niet. Dan suldy sien wat de Gheest Gods in my wercken sal. Ick moet niet meer naeijen, als ick mijn kleederen gemaeckt hebbe; want het belieft God almachtigh ende de Geest Gods; want het en sal mijn werck niet meer wesen. lek moet den Heere vreesen, gelijck my den Engel des Heeren bevolen heeft, ende dat moet ick doen. Everts geestelijke ervaring maakte hem dus bewust van zijn werkelijke roeping, het predikantschap. Zij wees hem de weg om die roeping in zijn gedrag en levenshouding te laten doorwerken zodat hij, na zijn 'oude Adam' te hebben afgelegd zoals hij dat zelf zegt, in trouw aan zijn nieuw ontdekte identiteit door dik en dun zijn 'eigen' weg kon gaan. De grote indruk die de gebeurtenissen in de lokale gemeenschap maakten, gebruikte hij om zijn roeping te realiseren. Vanaf dat ogenblik was 'predikant worden' zijn levensmodel en beroepsbeeld. Confessionele spanningen in Woerden Everts eigen ambitie volstond uiteraard niet om zijn omgeving onvoorwaardelijk in hem te doen geloven. Sceptische geesten in de stad morden dat ze de doofstomheid wel uit hem zouden slaan. Maar zijn boodschap sloeg aan bij een kerkelijke partij in Woerden die op dat moment steun bitter nodig had. Drie jaar nadat de Synode van Dordrecht (1618/19) de gereformeerde orthodoxie had vastgelegd, werd het rond 2200 inwoners tellende stadje namelijk door religieuze tegenstellingen verscheurd. Als enige stad in Holland was Woerden sinds 1572 een aantal jaren officieel luthers geweest, vermoedelijk mede dank zij de vele immigranten uit Antwerpen en Vlaanderen. Na de Opstand namen de gereformeerden het roer over, maar vooral in de meer vrijzinnige, remonstrantse variant die in de classis Woerden overheerste. Sinds de verzetting van de wet door prins Maurits in september 1618 hadden de rechtzinnige calvinisten politiek de overhand, maar numeriek waren ze zeker niet in de meerderheid. Integendeel, zowel de luthersen als de remonstranten bleven vooralsnog talrijker. Gezien de voortdurende spanningen die dat meebracht konden de rechtzinnigen een legitimatie vanuit de hemel dus goed gebruiken om hun repressieve politiek ten aanzien van de andersdenkenden te rechtvaardigen. Evert Willemsz' religieuze ervaringen kwamen dan ook op het juiste moment. Raad en kerkenraad van Woerden interpreteerden die als een door God zelf gegeven teken dat de 'ware gereformeerde leer' van het rechtzinnige calvinisme het bij het goede eind had. Want Evert verkondigde niet alleen een boodschap die goed bij de rechtzinnige leer en de piëtistische levensmoraal aansloot, hij bevestigde ook dat hij zelf tot de uitverkorenen behoorde die door God voorbestemd waren om gered te worden. Zijn partij was de ware. Evert werd van zijn lichamelijke belemmeringen bevrijd tijdens een publiek verlossingsritueel dat door Gods engel werd aangekondigd en Gods almacht over de mens moest laten zien. Hij werd naar eigen zeggen geestelijk herboren zoals hij vijftien jaar eerder lichamelijk geboren was. De weeskinderen, de rector en de binnenmoeder omringden Evert in gebed. Toen ze gezamenlijk psalm 100 zongen, zong Evert ineens mee. Zijn gehoor en spraak kwamen weer terug, hij was weer helemaal de oude. Drie dagen later besloot de magistraat dat hij de kleermakerswerkplaats mocht verlaten voor de Latijnse school zonder dat hij zelf zijn brood hoefde te verdienen. Mr. Zas was van toen af zijn mentor. Evert zal een sleutelrol hebben gespeeld in het toneelstuk Borgerliicke Huyshoudingh dat Zas schreef over de beroepskeuze voor de zonen in een burgergezin; het predikambt wordt daarin namelijk als de beste optie gepresenteerd. Maar hoe goed gereformeerd ook, Zas was een christenhumanist die het neostoïcijnse

6 110 opvoedingsideaal huldigde en onverbloemd kritisch bleef ten aanzien van de rechtzinnigen aan wie hij hypocrisie verweet. Evert moet zich door de jaren heen door Zas gesterkt hebben gevoeld in zijn eigen onafhankelijke opstelling. Vier maanden later, op woensdagochtend 18 januari 1623, staat Evert met hevige hoofdpijn op. Weer weigert hij te eten en te drinken. Hij voorspelt dat hij opnieuw het gebruik van gehoor en spraak zal verliezen. Inderdaad gebeurt dat tegen het middaguur. Ditmaal duurt het drie dagen. Maar nu treedt Evert heel anders op. Nog steeds omringd door de schare weeskinderen, die deze inbreuk op de alledaagse routine uitermate spannend vinden, regisseert hij thans zelf zijn publieke erkenning. Een voor een roept hij de vertegenwoordigers van de verschillende sociale milieus naar het weeshuis om hun een taak bij de verspreiding van Gods boodschap toe te vertrouwen. Eerst komt de weesmoeder, dus de huiselijke sfeer; dan laat hij zijn oudste broer halen, die in de stad woont (maar toevallig afwezig is), als vertegenwoordiger van zijn familie; vervolgens rector Zas, de man van kennis en wetenschap; daarna zijn voormalige patroon, kleermaker Gijsbert Aelbertsz; dan de regerende burgemeester, aannemer Jan Florisz van Wijngaarden; tenslotte predikant Alutarius, namens de kerkenraad. Heel de gemeenschap in al haar geledingen, burgerlijk zowel als kerkelijk, publiek en privé, wordt dus door Evert opgeroepen om getuige te zijn van de waarachtigheid van zijn ervaring. In zijn ogen is zijn boodschap voor de hele wereld bestemd. Everts tweede verlossing is dan ook publiek van aard. Ze vindt nog steeds in het weeshuis plaats maar Evert kondigt haar tijdig aan. Wanneer hij op een gegeven moment de weeskinderen rond het haardvuur (het is hartje winter) ziet schrijven en praten, brengt die waarneming zijn bewustzijn weer in werking. Hij laat de rector en de beide predikanten van de stad halen, als kritische en gekwalificeerde getuigen, en verzoekt vervolgens alle aanwezigen om gezamenlijk Psalm 8:2 te gaan zingen: "Gelijk Gij [..] uit de mond der kleinen, de kreet van het kind, Uw vermogen bevestigt...". Tijdens de zang krijgt Evert achtereenvolgens het gebruik van al zijn zintuigen weer terug totdat hij de staat van zuigeling uit de psalm verlaat en als een volwassene met de rector en predikanten meezingt. Publieke bevestiging Voor de kerkenraad is dit voldoende bewijs. De volgende dag, een zondag, mag Evert in de kerk ten overstaan van de hele gemeente bij de middagpreek de antwoorden van de Heidelbergse catechismus op de 35 e vraag, 14 e zondag voorlezen. Een toepasselijke tekst waar de jongen opnieuw Gods hand in kon zien: "Wat is dat geseyd, die ontfangen is van den Heyligen Geest?" Had Evert niet herhaaldelijk zijn overtuiging gemeld dat de Heilige Geest in hem aan het werk was? Die voorlezing moet voor Evert de finale overgangsrite zijn geweest waardoor zijn officiële intrede in het publieke leven werd voltrokken. Vanaf dat moment was hij gemachtigd om autonoom en in het openbaar met de volwassenen mee te spreken. Maar juist die publieke bevestiging roept in de stad opnieuw scherpe kritiek op. Dan speelt Evert zijn laatste troef uit. Twee nachten later worden zijn broertjes, die het bed met hem delen, en de andere weeskinderen wakker omdat Evert in zijn slaap hardop is gaan spreken. De binnenmoeder wordt gehaald. Verontrust wekt ze hem en vraagt of er iets mis is. Evert stelt iedereen gerust en bezweert hen weer te gaan slapen. Nauwelijks is hij zelf in slaap gevallen, of hij begint weer te spreken, als in een droom. Zijn vijf jaar oudere broer Pieter, die het zag aankomen, had pen, papier en kaars al in de aanslag om Everts boodschap op te

7 Ill schrijven. Het begin gaat over de reacties in Woerden: O wee, o wee menschen met hoochmoet en overdaet, o ghy menschen quaet en so boos, ghy levet huydensdaegs so goddeloos. Sij hebben met hoochmoet gheroepen, en sy noch al voortgaen dat sy my souden smyten, en soo vreeselijck souden slaen, dat ick dan wederom wel soude spreken en hooren desgelijck. O wee, o wee sulcke menschen, want God wetet in sijn Hemelrijc. Maar aan het slot keert hij terug naar zijn missie: Ende dat de menschen door dit werck van God den Heere, door mijn haer souden bekeeren, en de wegen Godes leere. Alles wat daer is gesproken zijt het wel gesint. Spreeckt niet meer sulcke lasterige woorden, versint eer ghy begint. Dan sal u Godt synen segen geven, ick treek nu weer na het eeuwige leven. Die gedicteerde droom - een boodschap uit het hiernamaals, een Godsoordeel - deed de laatste critici overstag gaan. God zelf legitimeerde hier Everts zending. De volgende dag riep de magistraat de getuigen met inbegrip van Everts broers op, controleerde de transcriptie van Everts briefjes, waarmerkte het verhaal en gaf de kerkenraad opdracht het onmiddellijk in Amsterdam te laten drukken. Aldus geschiedde. Evert Willemsz ontdekte zijn geestelijke roeping dus via twee gebeurtenissen met een lichamelijke component - eerst een ziekteproces, en vervolgens een dubbele religieuze ervaring van psychosomatische aard, de persoonlijke vertaling van zijn biologische rijping. Zo gauw hij ons op die persoonlijke ontdekkingsreis meeneemt, is de weg eigenlijk al afgelegd. Hij heeft zijn nieuwe geestelijke taak al gevonden. Maar om die daadwerkelijk te kunnen vervullen is nog een fase van intellectuele vorming nodig: hij moet gaan studeren. We verliezen Evert dan enkele jaren uit het oog. Hij doet zijn roeping rijpen, zoals Christus in zijn 'verborgen leven' had gedaan - want Everts herhaalde identificatie met de Christusfiguur spreekt heel duidelijk uit zijn teksten. Vorming Maar onder de wezen behoudt Evert zijn uitzonderingspositie. Hij was vermoedelijk een muzikale jongen, en de veelzijdige meester Zas, die niet alleen rector, rederijker, vertaler uit het Latijn, leraar Frans en toneelschrijver maar ook voorzanger in de kerk was, heeft hem daar beslist in gesterkt, zoals we mogen afleiden uit de twee liedteksten die hij Evert op bestaande melodieën liet schrijven. 5 De Woerdense magistraat vraagt de nieuwe stadsorganist in 1626 om Evert muziekles te geven en staat hem in juni 1627 toe in Leiden verder te leren, voorlopig voor een half jaar op kosten van "eenighe van sijne vrienden", onder wie zeker zijn broer Cornelis die toen al in Leiden woonde. Op 17 juli 1627 wordt Evert te Leiden ingeschreven. Eerst volgt hij de hoogste klassen van de Latijnse school (want die van Woerden ging niet verder dan de IVa), dan de colleges in de theologische faculteit. Twee jaar later, op 25 juni 1629, krijgt hij van de magistraat de vacant gekomen beurs van de stad Woerden in het Leidse Statencollege, het theologische seminarie voor arme bursalen uit Holland. Vanaf zijn inschrijving in Leiden gebruikt Evert consequent de Latijnse naamsvorm Everardus Bogardus. Daarmee geeft hij aan dat hij nu tot de stand van de geletterden behoorde. Een nieuwe identiteit. Zijn nakomelingen in Amerika hebben die naamsvorm behouden. Enkelen onder hen kregen nationale bekendheid, zoals ingenieur James Bogardus, de uitvinder van de gietijzeren constructietechniek

8 112 ATT" ' - \.este Nieuw Amsterdam zoals het was toen Ds. Bogardus in 1633 arriveerde, nog zonder kerkgebouw. Houtsnede, met de tekst in spiegelbeeld, uit 'Beschrijvinghe van Virginia, Niew Nederlandt...' (Amsterdam: Joost Hartgers, 1651) voor wolkenkrabbers, fotograaf Abraham Bogardus en socioloog Emory Bogardus. Maar dan zet Evert weer een onverwachte stap. Binnen het jaar verlaat hij de universiteit en treedt in dienst van de West-Indische Compagnie. Die was in 1621 opgericht en in 1623 van start gegaan. Ze had vrijwel onmiddellijk enkele grote successen geboekt, zoals de kaping van de Zilvervloot in september 1628, die ook in Woerden met klokgelui werd gevierd. De Compagnie zoekt dan bevlogen jongeren die van avontuur houden en de Spaanse en Portugese vijand willen bestrijden. Ook ziekentroosters en predikanten zijn welkom op de schepen en in de nieuwe kolonies van de Compagnie, waar ze niet alleen de gereformeerde leer moeten uitdragen en de roomse tegenstanders bestrijden maar bovendien de heidense inboorlingen bekeren. Een geweldige uitdaging voor een jongvolwassene zoals Evert die zijn geloof serieus neemt, niet door familiebanden wordt vasthouden en zich graag in het avontuur van de ontdekking van een nieuwe wereld stort. Evert laat zich strikken. In september 1630 presenteert hij zich bij de Amsterdamse kerkenraad voor de functie van ziekentrooster overzee, een kerkelijk hulpambt. Op het eerste gezicht betekende dat een stap achteruit voor zijn predikantsambities. Ziekentrooster overzee worden was namelijk typisch de alternatieve route van de "Duytsche clerc-

9 113 ken", dat wil zeggen de bevlogen maar ongestudeerde kandidaten voor het predikambt die niet in het Latijn waren geschoold. In de relatieve afzondering van de schepen en forten konden ze door zelfstudie het vereiste theologische peil proberen te bereiken. Voor Evert lag het anders. Hij had zijn kansen al gekregen, maar door deze optie kon hij het dogmatische, voor hem te abstract theologische klimaat van Leiden ontvluchten en zijn eigen meer bevindelijke geestelijke ontwikkeling ter hand te nemen, ver van het dagelijkse toezicht door kerkenraad of classis. Hij werd naar fort Nassau op de Kust van Guinee (thans Mouree in Ghana) gestuurd waar hij zich anderhalf jaar lang, van eind 1630 tot begin 1632, in een meer praktische invulling van het predikambt bekwaamde. Dat was een van de vele zelfgekozen omwegen die zijn leven telt. In die minikolonie, die bestond uit een fort, wat schepen op de ree, en een inheems dorp waarvan de bewoners in dienst van de handel en het leven van de Compagniesdienaren stonden, maakte hij intensief kennis met de Afrikaanse stammen en hun religie. Hij moet school hebben gehouden voor de inlanders. Later in Amerika refereerde hij nog aan zijn Afrikaanse ervaringen. Predikant in Nieuw Amsterdam Met excellente getuigschriften van zijn meerderen kwam Bogardus terug naar Amsterdam. Op 14 juni hij was toen 25 - werd hij daar met succes door de classis geëxamineerd. Een maand later, op 15 juli, wordt hij in het predikambt bevestigd omdat de West-Indische Compagnie hem weer in dienst had genomen voor de negen jaar eerder gestichte kolonie Nieuw Nederland, op de zojuist vacant geworden predikantsplaats in fort Amsterdam op Manhattan. 6 Daar kwam hij na een bewogen zeereis in het voorjaar van 1633 aan. Het pamflet dat in 1623 in Amsterdam door een aan de kerkenraad aangename drukker was uitgegeven, zal zijn reputatie hebben geholpen. Hij blijkt namelijk de kandidaat van de orthodoxe factie onder de bewindhebbers van de Compagnie te zijn geweest. Zij zochten een predikant die orde kon houden, de moraal hooghield en zuiver in de leer was. Bogardus bleek een goede keus. Al tijdens de heenreis kreeg hij hooglopende ruzie met zijn reisgezel, de nieuwe directeur Wouter van Twiller. Minder dan twee jaar later werkte hij fiscaal Dr. Lubbert Dinclagen, een in Orléans gepromoveerde jurist die de wet in de kolonie moest handhaven, Nieuw Nederland uit door hem wegens het vermoeden van machtsmisbruik te excommuniceren. Naast de directeur die de politieke macht bezat, begreep dominee Bogardus zijn ambt namelijk als dat van de hoogste morele autoriteit in de kolonie. Dat morele gezag deed hij ook actief gelden zo gauw daar aanleiding voor was, wegens corruptie, geweld, diefstal of seksuele aanstoot, onafhankelijk van de persoon of de functie van zijn tegenstander. Het bracht hem tot een eindeloze reeks processen voor de lokale rechtbank, die hem in de geschiedenis het odium van een machtshongerige querulant hebben opgeleverd. Toch was hij in de praktijk geen dogmatische scherpslijper. Integendeel, hij moet de publieke, gereformeerde kerk hebben opengesteld voor alle christenen in de kolonie, ook de luthersen en andere dissenters, en zelfs de in Afrika door de Portugezen katholiek gedoopte slaven. We weten uit zijn doop- en trouwboek dat hij - geheel anders dan zijn opvolgers die daar veel kritischer over dachten - ook de kinderen van die zwarte slaven doopte en hen in zijn kerk liet trouwen. Op termijn kregen ze daardoor in beginsel uitzicht op vrijlating, want christenen mochten door andere christenen niet in slavernij worden gehouden. Bogardus was een piëtist die de evangelische eenheid boven de confessionele verdeeldheid stelde en de praktijk belangrijker achtte dan de leer. Dominee trouwde uiteindelijk ook zelf. 7 Vrouwen waren in de beginjaren schaars in

10 114 Een portret dat volgens de familietraditie Anneke Jans voorstelt. (Particulier bezit in de USA) i * x' "C- j " / ' i { }\ - ' U4^< rfct^5,> Handtekeningen van Ds. Bogardus en van zijn vrouw Anna Jans onder de akte waarbij de nalatenschap van haar eerste man Roelof Jans tussen diens vijf kinderen wordt verdeeld, 21 juni (New York State Archives, Albany, NY) i de kolonie, maar in 1638 kreeg hij zijn kans. Annetgen (of, zoals ze later de geschiedenis is ingegaan: Anneke) Jans, een lutherse weduwe van Noorse herkomst, iets ouder dan hijzelf, kwam vrij als huwelijkspartij wegens het vroegtijdige overlijden van haar eerste man Roelof Jans. Zeeman Roelof, ook een Noor, was als pachtboer met zijn gezin naar Amerika gegaan. Voor Anneke als moeder van vijf jonge kinderen was de steun van een echtgenoot in die pioniersgemeenschap meer dan welkom, en de predikant was na de directeur de best denkbare partij. Anneke bracht een grote bouwerij (boerderij) vlak buiten het kleine stadje in. Die had haar eerste man van de Compagnie gekregen. Van de opbrengst moesten dominee en zijn grote gezin leven, want ze kregen er al spoedig nog vier zoons bij. Anneke was ongeletterd, maar leerde van dominee haar handtekening zetten. Ze was beslist een gewiekste handelsvrouw, op de penning, gierig zelfs. We weten uit de procesakten van de kolonie dat ze herhaaldelijk over de tong ging. Zending en oorlog Bogardus' periode als predikant van Manhattan - in feite van heel het immense gebied van Nieuw Nederland, ruim drie huidige staten van de USA groot, dat hij af en toe te paard of per schip bezocht - wordt gekenmerkt door consolidatie van zijn gemeente en de bouw van de eerste volwaardige kerk in 1642, binnen het fort. Maar ook en vooral door herhaalde, slepende ruzies met de directeuren van Nieuw Nederland en andere compagniesofficieren over hun zondig leven, hun gezagsaanmatiging en hun goddeloze politiek. Bogardus had de politieke overheid tegen, maar minstens een deel van zijn kerkenraad in Amerika mee, en hij behield steeds de steun van de verantwoordelijke classis in Amsterdam. We horen ook van pogingen tot evangelisatie onder de Indianen - zonder veel resultaat, want de animistische, sterk rituele religie van de Indianen ging lijnrecht in tegen de

11 115 JN O V A B 1VC Q uebeccj noxrprr ^-r-ari* «ft 1 *- / REN S>:T*VVE K S.,lïnh t'fnr].\- WTCK l*t ril. TB/K N E o E :R Min n es ck ofte Ir^J^vpe^tx-nct ^ 4 «««KM* * t'f.'f < sa ~ * s *s» 4 '- - ar* 0 * «. C o ii ti ukfco Q k ran vva oranc cka JVf a..i^:vj ri HM es K<# 1 MBtouwacs Nieuw Nederland, door Nicolaes Visscher, ca (New Netherlands Institute, Albany, NY)

12 116 steile, voor de inheemse bevolking volstrekt onbegrijpelijke woordreligie van de calvinisten. Het conflict dat Bogardus uiteindelijk zijn leven zou kosten speelde zich af tijdens de wrede oorlog tussen de Europeanen en de Indianen ('Kieft's War') die in 1643 door directeur Willem Kieft werd ontketend. Kieft was een keurig opgeleide Amsterdamse patricièrszoon die eerst als wijnkoper in het Franse La Rochelle handel had gedreven, daar failliet ging, en vervolgens actief was in de vrijkoping van christenslaven in het Middellandse Zeegebied. Onder protectie van zijn hooggeplaatste familieleden - de machtige raadpensionaris van Holland Adriaen Pauw was een achterneef van vaderskant en de al even invloedrijke Amsterdamse regent Joan Huydecoper senior een oom van moederskant - werd hij in 1637 tot directeur van Nieuw Nederland benoemd waar hij in het voorjaar van 1638 aankwam. Kieft was de eerste directeur die systematisch probeerde om van het gebied een geordende kolonie te maken en van Nieuw Amsterdam een stadje naar Hollands model. Maar de Compagnie had daar weinig oren naar, voor haar telde slechts het onmiddellijke gewin. Geïnvesteerd voor de langere termijn werd er nauwelijks, dat moesten de kolonisten zelf maar opbrengen. Al spoedig werd Kieft dan ook geplaagd door geldgebrek. Naar Europees gebruik, en vermoedelijk op bevel van de Compagnie, probeerde hij de Indianen op Manhattan daarom een belasting op te leggen. Omdat het eiland in 1626 door directeur Pierre Minuit van hen was 'gekocht' voor goederen met een tegenwaarde van 60 gulden (de in de Amerikaanse geschiedenis befaamde '24 dollar koop'), meende Kieft daartoe gerechtigd te zijn. Maar de Indianen hadden een heel andere eigendomsopvatting. Individueel eigendom was bij hen onbekend; in hun ogen hadden dat de Europeanen slechts het gebruiksrecht van het eiland verkregen. Toen de Indiaanse stammen ook nog onderling ruzie kregen was de spanning te snijden en al spoedig vielen er doden. Tijdens de carnavalsviering van 1643 suggereerden de meest heetgebakerde kolonisten Kieft om voor eens en altijd een eind te maken aan het Indianenvraagstuk, letterlijk een Endlösung. Kort daarop deden zijn soldaten een globale aanval op enkele nabijgelegen Indiaanse dorpen. In een orgie van wreedheid werden alle bewoners, jong en oud, afgeslacht. Vooral de moord op de kinderen ging lijnrecht in tegen de ongeschreven regels van het Indiaanse oorlogsrecht. De Indiaanse stammen sloten zich nu aaneen om lik op stuk te geven. De oorlog duurde bijna twee jaar. Alle afgelegen boerderijen werden verwoest, over en weer werden honderden Indianen en Europese kolonisten gedood. Behalve de landbouwkolonie Rensselaerswyck aan de bovenloop van de Hudson (rond het huidige Albany), waar de relaties met de lokale bevolking minder gespannen waren, hield alleen het nog kleine, door zijn fort verdedigde stadje Nieuw Amsterdam op Manhattan stand, maar de kolonie raakte op de rand van de afgrond. Kieft mag dan wel een gecultiveerde man zijn geweest, hij had geen flauw benul van de omgangsvormen die voor vreedzaam samenwonen met de inlanders vereist waren. Dit geheel in tegenstelling tot een van de meest invloedrijke planters, zeekapitein David Pietersz de Vries. Deze stond in hoog aanzien bij de Indianen met wie hij namens Kieft het contact onderhield totdat ook zijn eigen plantages verwoest waren en de starre houding van de directeur bij alle partijen slechts tot grotere verbittering leidde. Gedesillusioneerd keerde De Vries weer naar Europa terug. Zijn vriend Bogardus nam zijn plaats in als woordvoerder van de kolonisten die Kiefts politiek verafschuwden, en hij kwam op voor de slachtoffers van de directeur. Na Bogardus' dood trad de Bredase jurist Adriaen van der Donck als zodanig op de voorgrond. Hij werd de held van een succesvolle geschiedenis van Nieuw Nederland door de Amerikaanse journalist Russell Shorto. 8

13 117 UPONTHIS-COKNLK; '5Toni>Tnt House- Wnr HF IN D»u>. :ANNEKE: ; IA N5C'. -.-»«..;-.» i^j4^!^-cs.*ii'..>t» ' - AFTES THE "DEir;- 1 Of ROFLOV^W^NS'''"'} ''ïves'a'rus 30GA C.B'JS. SEC ^!""M!f!}ISTESti : *. :ROCARDU5: f 5 -' HE 5^' E"! so T *VAS,'L# :»P Th t Ff^HEB Ov/NLR- Or* T- initv.rmupr»' PROP? RTY- nï CrïC'CM BY THL C'~V r LASS p.s A 'PARK; f.or T'Rv'-Puéi^SfeV;'' ' KW@*5TSL.CTED -lv. -'-'' #5v^- Gedenkplaat op het vermeende sterfhuis van Anneke Jans (63 State Street, Albany, NY). Monument voor Ds. Bogardus en Anneke Jans op de plek waar hun boerderij lag (Duane Park, New York City, 1993). Bogardus nam zijn missie als vertegenwoordiger van het morele gezag in de kolonie serieus. Op de kansel zo goed als in het leven van alledag veroordeelde hij in de meest heftige bewoordingen de politiek van de directeur en diens aanhangers, want hij was niet alleen een gedreven man maar ook een man van uitersten. Zijn emotionele aanvallen op de directeur en diens politiek kwamen hem op een langdurig proces te staan. Ze veroorzaakten een scheuring in de kerkelijke gemeente tussen de vertegenwoordigers van de Compagnie onder Kieft en de vrije kolonisten onder Bogardus. Kieft weigerde nog langer naar de kerkdienst te komen, liet Bogardus' kerkdiensten door ketelmuziek verstoren en saboteerde de werking van de kerkenraad waarvan hij qualitate qua lid was. Bogardus van zijn kant hielp de kolonisten om protesten tegen het wanbeleid van de directeur en verzoekschriften om hulp aan de directeuren van de West-Indische Compagnie in Amsterdam en de Staten-Generaal in Den Haag op te stellen. Het resultaat was dat Kieft werd teruggeroepen en door directeur Petrus Stuyvesant vervangen. Ondergang Na diens aankomst ging Bogardus in augustus 1647 samen met Kieft op De Prinses Amelia scheep naar het vaderland om hun zaak te bepleiten, zich voor de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten te verantwoorden en hun conflict te beslechten. Bogardus wilde tevens zijn familie bezoeken, allerlei financiële zaken van hem zelf en zijn Amerikaanse vrienden en verwanten regelen, en de classis vragen zijn aanstelling te bestendigen. Helaas, de stuurman bleek teveel te drinken en stond soms stomdronken achter het roer.

14 118 Nieuw Amsterdam na de bouw van de kerk in het fort (1642). (Nationaal Archief, Atlas Vingboons) Bij Engeland gekomen zeilde hij ongemerkt het Kanaal van Bristol in, in plaats van op het Nauw van Calais aan te koersen. Op 27 september 1647 leden ze schipbreuk op de beruchte zandbanken van The Mumbles bij Swansea voor de kust van Wales. Vastgeklampt aan wrakhout had Kieft nog de tijd om zijn tegenstanders vergiffenis te vragen voordat hij verdronk, maar van Bogardus werd niets meer gehoord. Enkele maanden later werd hun dood zowel in Amsterdam als in Nieuw Amsterdam officieel bevestigd. De papieren van Kieft en Bogardus moeten in de golven zijn verdwenen. Door strandjutters werden wel wat documenten uit het water gevist maar die zijn in de archieven niet teruggevonden. Zo komt het dat we over Evert Willemsz' jeugd veel preciezer kunnen zijn dan over Bogardus' predikantschap: zijn jeugdervaring kennen we uit de eerste hand, zijn predikambt alleen uit bronnen van anderen. Anneke Jans verliet met haar kinderen de stad Nieuw Amsterdam, verpachtte haar boerderij op Manhattan en keerde terug naar Beverwyck, naar de plek waar zij met haar eerste man haar Amerikaanse leven als boerin begonnen was. 9 Ze handelde er in beverbont en onderhield intensieve contacten met de Indianen. Of ze een lustige Witwe was, is overigens de vraag, want in een spotvers op de inwoners van het stadje werd haar huis even later 'De Gierswerelt' genoemd... Drie van haar zoons bij Bogardus werden brave, gezeten burgers in New York en Albany, maar geen van hen trad in de voetstappen van hun bevlogen vader. Toen een paar generaties later weer een nakomeling predikant werd, was Woerden verleden tijd. Niets wijst erop dat de zoons Bogardus ooit contact hebben proberen te leggen met hun Hollandse verwanten, de Bogaerts.

15 119 Noten en bronnen 1 O.a. Jan Roelof van den Brink, Everardus Bogardus : the life and times of a Dutch orphan. A series of thirtythree watercolors by Jan Roelof van den Brink. Exhibition catalogue, New York Historical Society. May-June 1997 (New York & Amsterdam: ABN-Amro Bank, 1997); Marc Verhaegen & Jan Kragt. Strijd om New York (Stichting Eureducation. 2009). 2 "Jong geloof in een verdeelde stad: Evert Willemsz en de kerken van Woerden, " (9 januari 2001). 3 A.Th. van Deursen, Mensen van klein vermogen. Het kopergeld van de Gouden Eeuw (Amsterdam: Bert Bakker, 1991), p. 287; C.J.W. Gravendaal, "Een wonder te Woerden?", Heemtijdinghen, 7:2 (juni 1971), pp Willem Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz. Een Hollands weeskind op zoek naar zichzelf, (Nijmegen: SUN, 1995) [Memoria]. Over het ontstaan en de receptie van het boek: Willem Frijhoff. "The Improbable Biography: Uncommon Sources, a Moving Identity, a Plural Story?", in: Volker R. Berghahn & Simone Lassig (eds.), Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography (Oxford & New York: Berghahn Books, 2008) [Studies in German History, 9], pp Enkele jaren geleden verscheen een Engelse bewerking van die fascinerende levensgeschiedenis die in 2008 met de Hendricks Manuscript Award werd bekroond en die zijn Woerdense jeugd ook in Amerika bekender heeft gemaakt. 5 Bij de presentatie van mijn boek in het Rijksmuseum in 1995 is een van de liederen op de melodie van Psalm 100 gezongen, begeleid op een vroeg-zeventiende-eeuws huisorgel. De uitvoering is digitaal beschikbaar. 6 Zie voor de stand van onze kennis met betrekking tot de geschiedenis van Nieuw Nederland en New York: Jaap Jacobs, Een zegenrijk gewest: Nieuw Nederland in de zeventiende eeuw (Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker, 1999): Engelse vertaling: New Netherland: A Dutch Colony in Seventeenth-Century America (Leiden & Boston: Brill, 2005) [The Atlantic World, III]; Joyce D. Goodfriend (ed.). Revisiting New Netherland. Perspectives on Early Dutch America (Leiden & Boston: Brill, 2005) [The Atlantic World, IV]; Willem Frijhoff & Jaap Jacobs, "The Dutch, New Netherland, and Thereafter ( s)", in: Hans Krabbendam, Cornelis A. van Minnen, & Giles Scott-Smith (eds.), Four Centuries of Dutch-American Relations (Amsterdam: Boom, 2009), pp , en de thematische bijdragen daarachter. 7 Zie voor het volgende en meer in het bijzonder zijn familiebetrekkingen: Willem Frijhoff, "Dominee Bogardus als Nieuw-Nederlander", in: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie, 50 (1996), pp Russell Shorto, Nieuw Amsterdam, eiland, in het hart van de wereld (Amsterdam: Forum, 2004). 9 Zie voor de boeiende geschiedenis van Anneke's nalatenschap, de legendevorming daaromheen en haar latere reputatie hoofdstuk 19 (pp ) in mijn boek en voorts: Willem Frijhoff, "Emblematic myths: Anneke's fortune, Bogardus's farewell, and Kieft's son", in: Laura Cruz & Willem Frijhoff (eds.), Myth in History, History in Myth: Proceeedings of the Third International Conference of the Society for Netherlandic History (New York: June 5-6, 2006) [Brill's Studies in Intellectual History, 182] (Leiden & Boston: Brill, 2009), pp

Willem Frijhoff (Vrije Universiteit Amsterdam/ Erasmus universiteit Rotterdam)

Willem Frijhoff (Vrije Universiteit Amsterdam/ Erasmus universiteit Rotterdam) Openingswoord bij de tentoonstelling 1633: het wonderlijke leven van Everardus Bogardus, Woerdens weeskind in New York, in aquarellen van Jan Roelof van den Brink Stadsmuseum Woerden, 8 maart (-1 juni

Nadere informatie

Liturgie voor de vierde zondag van Advent en bevestigingsdienst

Liturgie voor de vierde zondag van Advent en bevestigingsdienst Liturgie voor de vierde zondag van Advent en bevestigingsdienst 18-12-2016 Voorganger: Organist: Locatie: Bevestiging van: Thema: ds. Nita van der Horst - Kattenberg Marco 't Hart Dorpskerk te Oostvoorne

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

DANKDAG 2 november U brengen wij dank!

DANKDAG 2 november U brengen wij dank! DANKDAG 2 november 2016 U brengen wij dank! voorganger: ds. Hans van Solkema organist: Margreeth Hartman m.m.v. het ouderenkoor in de Maat en de kinderen van de basiscatechese In de Maat zingt - Dank u

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Jezus zei tegen Petrus: "En u, als u eens tot inkeer gekomen bent, versterk dan uw broeders.", vlak voor zijn ontkenning (Lukas 22:32) Petrus

Jezus zei tegen Petrus: En u, als u eens tot inkeer gekomen bent, versterk dan uw broeders., vlak voor zijn ontkenning (Lukas 22:32) Petrus Les 6 voor 11 augustus 2018 Jezus zei tegen Petrus: "En u, als u eens tot inkeer gekomen bent, versterk dan uw broeders.", vlak voor zijn ontkenning (Lukas 22:32) Petrus vervulde die opdracht door naar

Nadere informatie

23 Spurgeons eerste gemeente Volmaakte mensen Hebben engelen zakken? Bidden en werken Een zacht antwoord Mevrouw

23 Spurgeons eerste gemeente Volmaakte mensen Hebben engelen zakken? Bidden en werken Een zacht antwoord Mevrouw Inhoud Eerst dit 7 1 De duivel wil niet dat je bidt 9 2 Wat gebeurt er in de kerk? 12 3 Alle beetjes helpen 14 4 God geeft ons wat we nodig hebben als wij op 17 Hem vertrouwen 5 Vliegen vangen! 20 6 Lees

Nadere informatie

Pastoor Reneerkens. De volgende mensen zijn er ook bij:

Pastoor Reneerkens. De volgende mensen zijn er ook bij: 2 Papa Mama Peter Meter.... Pastoor Reneerkens De volgende mensen zijn er ook bij: 3 BEGROETING EN WELKOMSTWOORD Alles went, zeggen we wel eens, zelfs het wonder wat altijd weer opnieuw gebeurt, wordt

Nadere informatie

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten

Nadere informatie

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, We hebben zojuist uit het evangelie gelezen, hoe Petrus Jezus de Messias noemt. En hij wordt daarvoor door Jezus uitgebreid geprezen. Petrus als een

Nadere informatie

Suggesties voor liederen uit Gezangen voor Liturgie (GVL): 416, 419, 421, 432, 433, 438, 490, 517, 519, 538, 559, 564, 586, 625, 626

Suggesties voor liederen uit Gezangen voor Liturgie (GVL): 416, 419, 421, 432, 433, 438, 490, 517, 519, 538, 559, 564, 586, 625, 626 VIERING VAN DE HEILIGE DOOP IN DE SINT MICHAËLKERK OPENING Suggesties voor liederen uit Gezangen voor Liturgie (GVL): 416, 419, 421, 432, 433, 438, 490, 517, 519, 538, 559, 564, 586, 625, 626 Begroeting

Nadere informatie

L Voor aanvang van de dienst : Keruchma zingt voor ons: Heer, U bent

L Voor aanvang van de dienst : Keruchma zingt voor ons: Heer, U bent 1 Voor aanvang van de dienst : Keruchma zingt voor ons: Heer, U bent 2 3 4 5 6 Keruchma zingt voor ons: Aan uw voeten Heer Welzalig de man 7 8 Bijbellezing: Lucas 2 : 40 50 De 12-jarige Jezus in de tempel

Nadere informatie

Altijd dichtbij. Liturgie van de dienst op biddag 11 maart 2015 met de kinderen van de hervormde basisscholen in de Oude Kerk van Barneveld.

Altijd dichtbij. Liturgie van de dienst op biddag 11 maart 2015 met de kinderen van de hervormde basisscholen in de Oude Kerk van Barneveld. Altijd dichtbij Liturgie van de dienst op biddag 11 maart 2015 met de kinderen van de hervormde basisscholen in de Oude Kerk van Barneveld. Voorganger Ouderling van dienst Organist : ds. S.J. Verheij :

Nadere informatie

Het kerkgebouw Huis van God

Het kerkgebouw Huis van God Het kerkgebouw Huis van God Tekenwaarde TTemidden van vele andere gebouwen die worden gebruikt voor bewoning en bedrijvigheid is een kerk de ruimte voor de ontmoeting met God. Kerken staan meestal op een

Nadere informatie

En bij het kruis van Jezus stonden Zijn moeder, de zuster van Zijn moeder, en Maria, de vrouw van Klopas, en Maria Magdalena.

En bij het kruis van Jezus stonden Zijn moeder, de zuster van Zijn moeder, en Maria, de vrouw van Klopas, en Maria Magdalena. - 1 - Johannes, de discipel die Jezus liefhad. Johannes: zijn naam betekent: Jahwé is genadig. De vader van Johannes is Zebedeüs en zijn moeder is Salome, een zuster van Maria, de moeder van de Heere Jezus.

Nadere informatie

Orde voor de Baalderdienst op 25 februari 2018

Orde voor de Baalderdienst op 25 februari 2018 Orde voor de Baalderdienst op 25 februari 2018 Welkom Aansteken van de Paaskaars Door Ruben Mensen Yinthe Mensen leest het gedicht Het Licht verdrijft de duisternis, omdat de Heer verrezen is. Hij is Gods

Nadere informatie

Geloof Brengt Verandering Toets 1 - antwoorden

Geloof Brengt Verandering Toets 1 - antwoorden Toets 1 - antwoorden Geloof (1-11) Lesstof: Hoofdstuk 1 1. Wat is noodzakelijk om van God te kunnen ontvangen? Geloof [1] 2. Noem vier uitingen van geloof. - Geloof voor redding [1.2] - Geloof en werken

Nadere informatie

1 Tessalonicenzen 1. Begin van de brief

1 Tessalonicenzen 1. Begin van de brief 1 Tessalonicenzen 1 Begin van de brief Paulus groet de christenen in Tessalonica 1 Dit is een brief van Paulus, Silvanus en Timoteüs, aan de christenen in de stad Tessalonica. Jullie horen bij God, de

Nadere informatie

Ds. Arjan van Groos ( ) Tekst: Jakobus 1, 18 Ochtenddienst H. Avondmaal Hervormingsdag

Ds. Arjan van Groos ( ) Tekst: Jakobus 1, 18 Ochtenddienst H. Avondmaal Hervormingsdag Ds. Arjan van Groos (1962-2014) Tekst: Jakobus 1, 18 Ochtenddienst H. Avondmaal Hervormingsdag Broeders en zusters, op deze 31 ste Oktober, de dag waarop we herdenken dat in 1517 in Wittemberg de Reformatie

Nadere informatie

Is het moeilijk voor de mensen om de opdrachten van Jezus uit te voeren? Zo ja, waarom, zo nee waarom niet?

Is het moeilijk voor de mensen om de opdrachten van Jezus uit te voeren? Zo ja, waarom, zo nee waarom niet? Geven LES 6 DEEL 5 DISCIPLE OPDRACHT: Lees de vier tekstgedeelten en beantwoord de 4 bijbehorende vragen. Hand 2:41-47 Hand 20:32-35 Luk 6:30-38, Matt 23:23, Mark 12:14-17,42-44 Wat leer je over geven

Nadere informatie

Opstandingskerk, 26 november 2017

Opstandingskerk, 26 november 2017 Opstandingskerk, 26 november 2017 Laatste zondag kerkelijk jaar, Symbolische bloemschikking laatste zondag kerkelijk jaar In de bijbel, het boek van verwachting, maar ook van verdriet lezen we in Openbaring

Nadere informatie

Wij zingen voor de dienst: Gezang 172 : 1 en 2 NLB 538

Wij zingen voor de dienst: Gezang 172 : 1 en 2 NLB 538 Wij zingen voor de dienst: Gezang 172 : 1 en 2 NLB 538 NLB 538 / Gezang 172 : 1a b 2a b NLB 538 / Gezang 172 : 1a b 2a b NLB 538 / Gezang 172 : 1a b 2a b NLB 538 / Gezang 172 : 1a b 2a b Binnenkomst kerkenraad

Nadere informatie

Voor elkaar. Mijn wensen voor de uitvaartplechtigheid

Voor elkaar. Mijn wensen voor de uitvaartplechtigheid Voor elkaar Mijn wensen voor de uitvaartplechtigheid In die dagen werd Hizkia ziek, tot stervens toe. Toen kwam de profeet Jesaja, de zoon van Amoz, bij hem en zei tegen hem: Zo zegt de HEERE: Regel de

Nadere informatie

26. Van alles vrij en allen dienstbaar 1 Korinthe 9:18-23 89 27. Strijden voor een onverderfelijke kroon 92 1 Korinthe 9:24-27 28. De Israëlieten als

26. Van alles vrij en allen dienstbaar 1 Korinthe 9:18-23 89 27. Strijden voor een onverderfelijke kroon 92 1 Korinthe 9:24-27 28. De Israëlieten als Inhoud 1. God is getrouw 1 Korinthe 1:1-9 11 2. Niet in Paulus naam gedoopt 1 Korinthe 1:10-16 14 3. De dwaasheid der prediking 1 Korinthe 1:17-31 17 4. Jezus Christus, en Die gekruisigd 1 Korinthe 2:1-5

Nadere informatie

zus van Maria, de moeder des Heren. Dat blijkt uit Johannes 19:25 waar staat: Johannes, de discipel die Jezus liefhad.

zus van Maria, de moeder des Heren. Dat blijkt uit Johannes 19:25 waar staat: Johannes, de discipel die Jezus liefhad. - 1 - Johannes, de discipel die Jezus liefhad. We gaan het hebben over Johannes. Zijn naam betekent: Jahwé is genadig. De vader van Johannes is Zebedeüs en zijn moeder is Salome, die een zuster was van

Nadere informatie

Ook maar een gewoon mens

Ook maar een gewoon mens 1 Ook maar een gewoon mens Geroepen te zijn tot het predikambt heeft twee kanten: het enerzijds mogen doen en het anderzijds moeten dienen. Van Godswege. Bij de ene dienaar zal de opdracht sterker leven:

Nadere informatie

Bijbellezing: Johannes 4 vers Zit je in de put? Praat es met Jezus!

Bijbellezing: Johannes 4 vers Zit je in de put? Praat es met Jezus! Bijbellezing: Johannes 4 vers 7-27 Zit je in de put? Praat es met Jezus! Wij hadden vroeger een waterput Vroeger is meer dan 55 jaar geleden Naast ons huis aan de Kerkstraat in Harkema Ik weet nog hij

Nadere informatie

Een heel bijzonder huis

Een heel bijzonder huis Een heel bijzonder huis Kerk van de Gereformeerde Gemeenten in Aagtekerke Wil je eens kijken in een heel bijzonder huis? Vooral op zondag komen er veel mensen in. Weet je al welk huis het is? Een kerk!

Nadere informatie

Zingen: OTH 45 - als een hert dat verlangt naar water. Zingen: Opwekking 468 - wij willen dat Jezus wordt verhoogd

Zingen: OTH 45 - als een hert dat verlangt naar water. Zingen: Opwekking 468 - wij willen dat Jezus wordt verhoogd Welkom Zingen: OTH 204 - kom tot de Vader Votum en groet Zingen: OTH187 - maak mij rein voor u Gebed Gezongen geloofsbelijdenis: Opwekking 426 Ja, ik geloof in Jezus Schriftlezing: Psalm 27 Zingen: OTH

Nadere informatie

Formulier om het heilig avondmaal te vieren (3)

Formulier om het heilig avondmaal te vieren (3) Formulier om het heilig avondmaal te vieren (3) Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Instelling Het avondmaal is door onze verlosser zelf ingesteld. Want de apostel Paulus verklaart: Wat ik heb ontvangen

Nadere informatie

De Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson

De Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson De Jefferson Bijbel Thomas Jefferson Vertaald en ingeleid door: Sadije Bunjaku & Thomas Heij Inhoud Inleiding 1. De geheime Bijbel van Thomas Jefferson 2. De filosofische president Het leven van Thomas

Nadere informatie

Nieuwe geboorte in het koninkrijk. les 1 FOLLOW

Nieuwe geboorte in het koninkrijk. les 1 FOLLOW Nieuwe geboorte in het koninkrijk les 1 DEEL 3 FOLLOW DE GEBOORTE Leven begint met een man en vrouw die elkaar liefhebben. Diep in het binnenste van de buik van de moeder ontstaat nieuw leven. Het duurt

Nadere informatie

Welke in Gods ogen juiste handeling had Saul na de dood van Samuel laten uitvoeren?

Welke in Gods ogen juiste handeling had Saul na de dood van Samuel laten uitvoeren? De verkeerde keuzes van Saul. Welke in Gods ogen juiste handeling had Saul na de dood van Samuel laten uitvoeren? 1 Samuel 28:3 3 Samuel nu was gestorven en heel Israël had rouw over hem bedreven. Zij

Nadere informatie

Wat gebeurde er met de beek Krith?

Wat gebeurde er met de beek Krith? Elia bij de weduwe in Zarfath. Wat gebeurde er met de beek Krith? 1 Koningen 17:7 7 En het gebeurde na verloop van vele dagen dat de beek uitdroogde, want er was geen regen in het land gevallen Welke opdracht

Nadere informatie

VAJERA (En Ik verscheen) Sjemot 6:2-9:35

VAJERA (En Ik verscheen) Sjemot 6:2-9:35 VAJERA (En Ik verscheen) Sjemot 6:2-9:35 De Parasja begrijpen Sjemot (Exodus) 6:2-6:8 We zullen leren hoe we 1) Het hoofdthema (onderwerp) van een Parasja (wekelijkse Torah-lezing) kunnen begrijpen. 2)

Nadere informatie

DAG 1: Voorbeelden Lees Johannes 13:12-17 Als je van lego iets gaat bouwen, gebruikt je vaak een voorbeeld. Dat voorbeeld maak je na. Ook op school gebruik je vaak voorbeelden. Bij schrijven, bij knutselen

Nadere informatie

Zondag 29 oktober 2017 Lutherzondag - Gemeentezondag

Zondag 29 oktober 2017 Lutherzondag - Gemeentezondag Zondag 29 oktober 2017 Lutherzondag - Gemeentezondag Lezing : Lucas 19 : 1 10 Dit jaar wordt herdacht dat 500 jaar geleden de grote hervorming van de kerk begon, waaruit ook onze kerk is voortgekomen.

Nadere informatie

De morgendienst in de Hoeksteen op 10 februari Lied voor de dienst, uit het Liedboek 283: 1,2,3,4 In de veelheid van geluiden

De morgendienst in de Hoeksteen op 10 februari Lied voor de dienst, uit het Liedboek 283: 1,2,3,4 In de veelheid van geluiden De morgendienst in de Hoeksteen op 10 februari 2019 Lied voor de dienst, uit het Liedboek 283: 1,2,3,4 In de veelheid van geluiden Welkom en mededelingen Zingen, staande, uit Liedboek 31: 1,2,4 Op u vertrouw

Nadere informatie

Jezus deed het voor jou

Jezus deed het voor jou Jezus deed het voor jou Gemeenteschets voor jongeren van 12-15 jaar Je best doen Zeg, ben jij al begonnen met dat proefwerk Engels? Nee, nog niet. Veel te druk met andere dingen. Jij? Ja, ben al even bezig.

Nadere informatie

Thema: Ik ben een vreemdeling op aarde, verberg uw geboden niet voor mij

Thema: Ik ben een vreemdeling op aarde, verberg uw geboden niet voor mij Thema: Ik ben een vreemdeling op aarde, verberg uw geboden niet voor mij Thema: Ik ben een vreemdeling op aarde, verberg uw geboden niet voor mij Voorganger: Ds. J.W. Stam, Alkmaar Organist: Mevrouw T.

Nadere informatie

Doopsel in een zondagse eucharistieviering

Doopsel in een zondagse eucharistieviering Doopsel in een zondagse eucharistieviering 1. OPENING VAN DE DIENST Intredeprocessie en intredelied Openingswoord met een bijzondere begroeting van de dopeling en zijn / haar familie. Ook de naamgeving

Nadere informatie

SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus

SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus SOLA SCRIPTURA VERKONDIGING 5 FEBRUARI 2017 Zusters en broeders, gemeente van onze Heere Jezus Christus Aan het eind van zijn leven schreef Maarten Luther: 1 "Alles wat ik gedaan heb, is het Woord van

Nadere informatie

Protestantse Gemeente Kralingen Hoflaankerk, 26 juli de zondag van de zomer. PELGRIMAGE NAAR ROME In het spoor van apostel Paulus

Protestantse Gemeente Kralingen Hoflaankerk, 26 juli de zondag van de zomer. PELGRIMAGE NAAR ROME In het spoor van apostel Paulus Protestants Kralingen PELGRIMAGE NAAR ROME In het spoor van apostel Paulus Protestantse Gemeente Kralingen Hoflaankerk, 26 juli 2015 6 de zondag van de zomer VOORBEREIDING verwelkoming en mededelingen

Nadere informatie

19 november uur HJ Room orgel: Geert Burgler schriftlezing: Pieter Hooghuis

19 november uur HJ Room orgel: Geert Burgler schriftlezing: Pieter Hooghuis 19 november 17.00 uur HJ Room orgel: Geert Burgler schriftlezing: Pieter Hooghuis Votum Vrede/zegengroet Zingen: GK gezang 145: 1, 3, 4 (Heer, onze God, hoe heerlijk is uw naam) Viering HA Formulier 5

Nadere informatie

Praktische opdracht Levensbeschouwing PKN Godsdienst

Praktische opdracht Levensbeschouwing PKN Godsdienst Praktische opdracht Levensbeschouwing PKN G Praktische-opdracht door een scholier 2195 woorden 21 januari 2005 7,4 73 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 2. Probleemstelling en de deelvragen We hebben

Nadere informatie

Formulier om de christelijke doop te bedienen aan de kinderen van de gelovigen (1)

Formulier om de christelijke doop te bedienen aan de kinderen van de gelovigen (1) Formulier om de christelijke doop te bedienen aan de kinderen van de gelovigen (1) Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Over de doop Bij de doop word je in water ondergedompeld of ermee besprenkeld.

Nadere informatie

Adriana Dikkeschei - Hoogendoorn

Adriana Dikkeschei - Hoogendoorn Adriana Dikkeschei - Hoogendoorn Ik schep vreugde in Uw belofte als de vinder van een rijke buit Psalm 119 : 162 Dankdienst voor het leven voorafgaande aan de begrafenis van ADRIANA DIKKESCHEI - HOOGENDOORN

Nadere informatie

EEN FAVORIETE ZOON WORDT EEN SLAAF

EEN FAVORIETE ZOON WORDT EEN SLAAF Bijbel voor Kinderen presenteert EEN FAVORIETE ZOON WORDT EEN SLAAF Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Byron Unger en Lazarus Aangepast door: M. Kerr en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul

Nadere informatie

De gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten

De gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten De gelijkenis van de twee zonen Lees : Mattheüs 21:28-32 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel

Nadere informatie

14 God ging steeds voor hen uit, overdag in een wolk, s nachts in licht en vuur.

14 God ging steeds voor hen uit, overdag in een wolk, s nachts in licht en vuur. Psalmen Psalm 78 1 Een lied van Asaf. De lessen van het verleden Luister allemaal naar mijn woorden. Luister goed, want ik wil jullie iets leren. 2 Wijze woorden wil ik spreken, wijze woorden over het

Nadere informatie

Overal in ons land is water. Het water

Overal in ons land is water. Het water Het verdwenen eiland Schokland Overal in ons land is water. Het water van de zee klotst tegen de kust. Rivierwater stroomt over de grenzen het land binnen. Soms is er een stukje land dat aan alle kanten

Nadere informatie

Aan de rechterhand van de Vader totdat

Aan de rechterhand van de Vader totdat Aan de rechterhand van de Vader totdat Lukas 24: 50 En Hij leidde hen naar buiten tot bij Betanie en Hij hief de handen omhoog en zegende hen. 51 En het geschiedde, terwijl Hij hen zegende, dat Hij van

Nadere informatie

December-januari Weekthema: Op reis naar de eeuwigheid. Maandag 28 december. Gedane zaken nemen geen keer. Lezen: Hebreeën 9: 23-28

December-januari Weekthema: Op reis naar de eeuwigheid. Maandag 28 december. Gedane zaken nemen geen keer. Lezen: Hebreeën 9: 23-28 December-januari 205-206 Weekthema: Op reis naar de eeuwigheid Maandag 28 december Gedane zaken nemen geen keer Lezen: Hebreeën 9: 23-28 Bij het abc van het christelijk geloof hoort dat een mens éénmaal

Nadere informatie

GEZIN-SCHOOL-KERKDIENST VAN DE GROENLING op 12 februari 2017 in De Bron

GEZIN-SCHOOL-KERKDIENST VAN DE GROENLING op 12 februari 2017 in De Bron GEZIN-SCHOOL-KERKDIENST VAN DE GROENLING op 12 februari 2017 in De Bron MAAR TOEN HIJ VOELDE HOE HARD HET WAAIDE, WERD HIJ BANG EN BEGON TE ZINKEN. HEER, RED MIJ! Ds. Nelleke Beimers, voorganger Gerrit

Nadere informatie

Liturgie voor de avonddienst op zondag 23 december in de Hervormde Kerk te Den Ham, aanvang uur.

Liturgie voor de avonddienst op zondag 23 december in de Hervormde Kerk te Den Ham, aanvang uur. Liturgie voor de avonddienst op zondag 23 december in de Hervormde Kerk te Den Ham, aanvang 19.00 uur. Voorganger: Ouderling van dienst: Organist: Ds. G. de Goeijen Gerda Remmink Bram Jaspers Welkom Lied:

Nadere informatie

Thema: Gezonden worden gaat en verkondigt 40 dagen 5

Thema: Gezonden worden gaat en verkondigt 40 dagen 5 Lezen: Lucas 24:1-12 Tekst: Lucas 24:32-35 Thema: Gezonden worden gaat en verkondigt 40 dagen 5 Pasen! Gemeente geliefd door Jezus, De afgelopen 40 dagen tijd zijn we opgelopen met 2 mannen op weg naar

Nadere informatie

De Rozenkrans St. Lambertusparochie Rotterdam - Kralingen

De Rozenkrans St. Lambertusparochie Rotterdam - Kralingen De Rozenkrans St. Lambertusparochie Rotterdam - Kralingen Deze rozenkrans mag je mooi inkleuren. Het Rozenkransgebed Er zijn liedjes waarin eenzelfde zin steeds weer herhaald wordt. Zo is er ook een gebed

Nadere informatie

LES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd

LES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd De wegloper belonen Sabbat Lees Lees Filemon 1 alvast door. Heb je er ooit over nagedacht van huis weg te lopen? Hoe zou dat zijn? Waar zou je naar toe gaan? Wat zou je kunnen doen? Onesimus bevond zich

Nadere informatie

Protestantse wijkgemeente 'Open Hof' te Kampen Morgengebed op nieuwjaarsdag, zondag 1 januari 2017 om uur. Orgelspel - Woord van welkom - Stilte

Protestantse wijkgemeente 'Open Hof' te Kampen Morgengebed op nieuwjaarsdag, zondag 1 januari 2017 om uur. Orgelspel - Woord van welkom - Stilte Protestantse wijkgemeente 'Open Hof' te Kampen Morgengebed op nieuwjaarsdag, zondag 1 januari 2017 om 10.30 uur Orgelspel - Woord van welkom - Stilte Openingsvers O HEER, open mijn lippen. Mijn mond zal

Nadere informatie

Protestantse Gemeente Middenmeer. Liturgie. voor de dienst van Woord en gebed. Gerrit van Til

Protestantse Gemeente Middenmeer. Liturgie. voor de dienst van Woord en gebed. Gerrit van Til Protestantse Gemeente Middenmeer Liturgie voor de dienst van Woord en gebed Gerrit van Til *Zuidhorn,16 juli1924 W ieringerwerf,29 m ei2017 Op 3 juni 2017 in de Ontmoetingskerk Middenmeer Aanvang: 11.00

Nadere informatie

Een leerling van Jezus vertelt ('walking sermon' langs kunstwerken)

Een leerling van Jezus vertelt ('walking sermon' langs kunstwerken) Een leerling van Jezus vertelt ('walking sermon' langs kunstwerken) Doek achter de tafel Even kijken hoor. U en jullie hebben er al naar kunnen kijken, maar ik nog niet. Nu wil ik het goed zien. Ja, zo

Nadere informatie

De Dordtse Leerregels. Artikel 1 t/m 5

De Dordtse Leerregels. Artikel 1 t/m 5 De Dordtse Leerregels Hoofdstuk 1 Artikel 1 t/m 5 Werkboek 1 De Dordtse Leerregels Geschiedenis Het gaat in dit werkboek over de Dordtse Leerregels, of de vijf artikelen tegen de remonstranten. In het

Nadere informatie

IN GESPREK MET Nieuwe Testament

IN GESPREK MET Nieuwe Testament IN GESPREK MET Nieuwe Testament Ontdekkingsreis 11: Jezus, Gods Zoon Goed nieuws! Keziah en haar moeder en vader (Alison en Peter) lezen samen dit bijbelverhaal. De 7 jaar oude Keziah heeft allerlei vragen

Nadere informatie

Orde van dienst Voor zondag 16 juni 2019 Zondag Trinitatis Van de Drie-eenheid

Orde van dienst Voor zondag 16 juni 2019 Zondag Trinitatis Van de Drie-eenheid Orde van dienst Voor zondag 16 juni 2019 Zondag Trinitatis Van de Drie-eenheid Ate Trox, Ingrid van Veen en Johan Offringa nemen vandaag afscheid Ellie van Dijken wordt bevestigd als Ouderling-Kerkrentmeester

Nadere informatie

Protestantse Gemeente Boxmeer

Protestantse Gemeente Boxmeer Protestantse Gemeente Boxmeer Nr 17 Praatjes van uw predikant Beste mensen, dit zijn de laatste Praatjes, die ik als waarnemend predikant maak. Mijn opvolgster, ds Marise Boon, zal op 3 november 2013 s

Nadere informatie

Orde voor de bevestigings en intrededienst van Jan Visser als dienaar des Woords

Orde voor de bevestigings en intrededienst van Jan Visser als dienaar des Woords Orde voor de bevestigings en intrededienst van Jan Visser als dienaar des Woords 14 december 2008 14.30 uur Protestantse Gemeente Lexmond Voorgangers: ds. G. Nijmeijer proponent J. Visser Zingen uit: Liedboek

Nadere informatie

10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951.

10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. 10. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. 5. Bijbel, Lucas 15. Vertaling L. ten Kate. Vertaling NBG/BBG, Haarlem/Brussel 1951. Lucas 15 Vertaling L. ten Kate

Nadere informatie

Hervormde gemeente Brandwijk. Naam: Zondag 4 december 2011 Ds Blenk. Waar gaat de preek over? Zingen: Stil gebed. Votum en Groet. Zingen: Tien Geboden

Hervormde gemeente Brandwijk. Naam: Zondag 4 december 2011 Ds Blenk. Waar gaat de preek over? Zingen: Stil gebed. Votum en Groet. Zingen: Tien Geboden Kerkboekje ADVENT EN KERST Hervormde gemeente Brandwijk Naam: Dit kerkboekje is speciaal gemaakt voor de morgendiensten van 7 november t/m 5 december 0. Iedere week krijg je één blad dat speciaal voor

Nadere informatie

Dienst 12 februari Opsporing verzocht_. Nieuw Jeruzalemkerk, 9.30u Voorganger: Jeffrey Bredenhoff Muzikale begeleiding: Henk Lip

Dienst 12 februari Opsporing verzocht_. Nieuw Jeruzalemkerk, 9.30u Voorganger: Jeffrey Bredenhoff Muzikale begeleiding: Henk Lip Dienst 12 februari 2017 Opsporing verzocht_ Nieuw Jeruzalemkerk, 9.30u Voorganger: Jeffrey Bredenhoff Muzikale begeleiding: Henk Lip 1 Muziek Intro OPSPORING VERZOCHT_ Goedemorgen dames en heren, jongens

Nadere informatie

Voor de dienst zingen we:

Voor de dienst zingen we: Voor de dienst zingen we: Looft de Here, alle gij volken, prijst Hem, alle gij natiën, want zijn goedertierenheid is machtig over ons, en des Heren trouw is tot in eeuwigheid. Halleluja (8x) Ben je groot

Nadere informatie

Viering voor de 1e zondag van de missiemaand 7 oktober e zondag doorheen het jaar B

Viering voor de 1e zondag van de missiemaand 7 oktober e zondag doorheen het jaar B Viering voor de 1e zondag van de missiemaand 27 e zondag doorheen het jaar B Alle Bijbelteksten werden genomen uit de Bijbel in Gewone Taal. Deze viering is een uitgave van Missio vzw: Vorstlaan 199, 1160

Nadere informatie

Een nieuw begin. De schepping van hemel en aarde Genesis 1:1-10

Een nieuw begin. De schepping van hemel en aarde Genesis 1:1-10 Een nieuw begin De schepping van hemel en aarde Genesis 1:1-10 God heeft door te spreken de hemel en de aarde gemaakt. Onvoorstelbaar machtig is God. Wat een wijsheid zien we in al die mooie schepselen

Nadere informatie

Dinsdag 4 augustus Waarom niet? Want Demas heeft mij verlaten, hebbende de tegenwoordige wereld lief gekregen. 2 Timotheüs 4:10

Dinsdag 4 augustus Waarom niet? Want Demas heeft mij verlaten, hebbende de tegenwoordige wereld lief gekregen. 2 Timotheüs 4:10 Bijbelrooster 4 augustus t/m 10 augustus Thema: Waarom ga je naar de kerk? Dinsdag 4 augustus Waarom niet? Want Demas heeft mij verlaten, hebbende de tegenwoordige wereld lief gekregen. 2 Timotheüs 4:10

Nadere informatie

Pinksteren Handelingen 2 : 1 t/m 47

Pinksteren Handelingen 2 : 1 t/m 47 Pinksteren Handelingen 2 : 1 t/m 47 Muziek: Willem Datema Toelichting De tekst van Handelingen 2 : 1 t/m 47, is genomen uit de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap. De rolverdeling is als volgt:

Nadere informatie

o Opdat gij moogt weten (SV)

o Opdat gij moogt weten (SV) - 1 - Ons spreken We gaan in deze bijbelstudie in op het positieve gebruik van onze tong. We beginnen met Kolossenzen 4:6a waar staat: Uw spreken zij te allen tijde aangenaam, niet zouteloos. Dit is een

Nadere informatie

Gemeentevisie van de evangelische gemeente te Ommen (aanvaard februari 2014 )

Gemeentevisie van de evangelische gemeente te Ommen (aanvaard februari 2014 ) Gemeentevisie van de evangelische gemeente te Ommen (aanvaard februari 2014 ) 1. Het hoofd van de gemeente: Onze Here Jezus Christus is het hoofd van Zijn gemeente. Hij werkt in en door de gemeente door

Nadere informatie

LES 2. Invloed van je gezin. Lees. Lees. Maak Maak een voorbeeld van een dier. Leer. Bid Bid dat je een positieve invloed zal.

LES 2. Invloed van je gezin. Lees. Lees. Maak Maak een voorbeeld van een dier. Leer. Bid Bid dat je een positieve invloed zal. Invloed van je gezin De ouders van Debbie gingen scheiden toen zij 6 jaar was. Ze was haar hele leven naar de kerk gegaan-- soms met haar moeder en soms met haar vader, omdat zij een verschillend geloof

Nadere informatie

2

2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 8 Tot slot vraag ik u: Wees allen eensgezind, leef met elkaar mee, heb elkaar lief als broeders en zusters wees barmhartig en bereid de minste te zijn. 9 Vergeld geen kwaad met

Nadere informatie

2 U geeft mij moed, God! Ik wil muziek maken en zingen, met heel mijn hart.

2 U geeft mij moed, God! Ik wil muziek maken en zingen, met heel mijn hart. 108 1 Een lied van David. God geeft mij moed 2 U geeft mij moed, God! Ik wil muziek maken en zingen, met heel mijn hart. 3 Ik wil mijn harp laten klinken, ik wil de zon wakker maken met mijn lied. 4 Heer,

Nadere informatie

Liturgie zondag 18 juni 2017 Doopdienst Thema verbonden

Liturgie zondag 18 juni 2017 Doopdienst Thema verbonden Liturgie zondag 18 juni 2017 Doopdienst Thema verbonden Voorganger: Ds. Margriet van de Bunt Organist: Marinus den Harder Jennifer Jonker en Lianne Loekie Jochemsen worden gedoopt. Welkom en mededelingen-

Nadere informatie

Liturgie voor de Biddag. Wat vraag jij?

Liturgie voor de Biddag. Wat vraag jij? Liturgie voor de Biddag Wat vraag jij? Hervormde Gemeente Kerkwijk-Delwijnen-Nederhemert woensdag 13 maart 2019 Welkom! Samen met alle kinderen van de school, vaders en moeders, meesters en juffen en gemeenteleden

Nadere informatie

Doopvragen, na alle formulieren zijn deze hetzelfde:

Doopvragen, na alle formulieren zijn deze hetzelfde: Doopvragen, na alle formulieren zijn deze hetzelfde: Geliefden in de Here Jezus Christus. God heeft de doop ingesteld om ons en onze kinderen zijn verbond te verzegelen. In dat geloof en niet uit gewoonte

Nadere informatie

Daar juicht een toon, daar klinkt een stem, die galmt door gans Jeruzalem; een heerlijk morgenlicht breekt aan: de Zoon van God is opgestaan!

Daar juicht een toon, daar klinkt een stem, die galmt door gans Jeruzalem; een heerlijk morgenlicht breekt aan: de Zoon van God is opgestaan! Pasen 2019 Voor de dienst zingen wij Daar juicht een toon Daar juicht een toon, daar klinkt een stem, die galmt door gans Jeruzalem; een heerlijk morgenlicht breekt aan: de Zoon van God is opgestaan! Geen

Nadere informatie

STRIJD OM JE IDENTITEIT

STRIJD OM JE IDENTITEIT STRIJD OM JE IDENTITEIT BIJBELSTUDIE VGSU BLOK 4 2010-2011 INHOUD Inleiding... 5 Avond 1... 6 Avond 2... 8 Avond 3... 10 Avond 4... 11 3 4 INLEIDING We zijn snel geneigd om onze identiteit te halen uit

Nadere informatie

Wat we al weten. De Droom van Jakob

Wat we al weten. De Droom van Jakob Wat we al weten De Droom van Jakob Term Huis van God Paulus: Hoe te gedragen in het huis van God Cultuur, waarden en normen Jezus Hij zei tegen hem: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u allen: Van nu af zult u

Nadere informatie

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen

verzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen Zondag 52 Zondag 52 gaat over de zesde bede. Leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, in der eeuwigheid. Amen. Lees de tekst

Nadere informatie

Jaar B - Bouwen aan Zijn Rijk

Jaar B - Bouwen aan Zijn Rijk B I J L A G E B I J J A A R B Gebeden en liederen GEBEDEN GEKEND IN HEEL DE WERELD Onze Vader Onze Vader, die in de Hemel zijt, Uw Naam worde geheiligd, Uw Rijk kome, Uw wil geschiede op aarde zoals in

Nadere informatie

De Bijbel Open (13-07)

De Bijbel Open (13-07) 1 De Bijbel Open 2013 27 (13-07) Vandaag gaan we weer verder met de Heidelbergse Catechismus. Zoals u weet denken we in dit jubileumjaar van de catechismus elke maand een keer na over een thema uit dit

Nadere informatie

3. a. Nee. b. Ze denken dat hij in de menigte meeloopt met vrienden, bekenden of familieleden. c. Drie dagen.

3. a. Nee. b. Ze denken dat hij in de menigte meeloopt met vrienden, bekenden of familieleden. c. Drie dagen. Antwoorden Bijbelstudie 1 1. d. Van Nazareth naar Jericho = 97,5 km Van Jericho naar Jeruzalem = 24 km Totaal: 97.5 + 24 = 121,5 km e. 4,05 dagreizen 2. Derde rondje. Benadruk bij het beantwoorden van

Nadere informatie

Orde van dienst Hervormde Gemeente te Sellingen

Orde van dienst Hervormde Gemeente te Sellingen Liturgie Kerk en Schooldienst 14 oktober 2018 Thema: vriendschap Predikant: Organist: Met medewerking van: Intrede Zingen 288: 1 ds. Bram Verduijn Anita Wubs alle kinderen en leerkrachten van Het Gebint

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie

Geschiedenis van Suriname : Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie Geschiedenis van Suriname 1667-1683: Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie 581-1795: De Republiek In de 17e en 18e eeuw spraken we nog niet van één Nederland maar, van de Republiek der

Nadere informatie

Geloven in Jezus Christus

Geloven in Jezus Christus Geloven in Jezus Christus Zoon van God Jezus krijgt God een menselijk gezicht. Immanuel wordt Hij genoemd: God met ons. Het is de naam die Hij bij zijn geboorte krijgt. ZIn Daar begint zijn bijzondere

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Beatrijs door Onbekend

Boekverslag Nederlands Beatrijs door Onbekend Boekverslag Nederlands Beatrijs door Onbekend Boekverslag door een scholier 1883 woorden 24 mei 2007 5,9 23 keer beoordeeld Auteur Genre Onbekend Mysterie, Middeleeuws verhaal Eerste uitgave 1963 Vak Nederlands

Nadere informatie

Wat betekend pinksteren

Wat betekend pinksteren Wat betekend pinksteren Jes. 35-8 Daar zal een gebaande weg zijn die de Heiligeweg genaamd wordt. Pinkstergemeenten leggen de nadruk op de Heilige Geest. Een persoonlijk geloof De overwinningskracht van

Nadere informatie

Welkom. in de PKN Gereformeerde Kerk Giessendam-Neder-Hardinxveld

Welkom. in de PKN Gereformeerde Kerk Giessendam-Neder-Hardinxveld Welkom in de PKN Gereformeerde Kerk Giessendam-Neder-Hardinxveld Welkom Welkom in de Gereformeerde Kerk Giessendam-Neder-Hardinxveld, aangesloten bij de Protestantse Kerk in Nederland. Wij zijn één van

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 40 (12-10)

De Bijbel open 2013 40 (12-10) 1 De Bijbel open 2013 40 (12-10) Er was eens een man die de studeerkamer van een predikant binnenkwam. Hij keek om zich heen en zag al die boeken staan die je in een studeerkamer aantreft. Toen zei die

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 25 (29-06)

De Bijbel open 2013 25 (29-06) 1 De Bijbel open 2013 25 (29-06) Vandaag bespreken we een vraag die ik kreeg over 1 Koningen 2. Daarin gaat het over de geschiedenis van Adonia, een oudere broer van Salomo, die zojuist koning was geworden.

Nadere informatie

Want Gods medearbeiders zijn wij. 1Kor. 3:9 HSV

Want Gods medearbeiders zijn wij. 1Kor. 3:9 HSV Want Gods medearbeiders zijn wij 1Kor. 3:9 HSV Gods visie: Hij wil niet dat er iemand verloren gaat, maar dat alle mensen tot bekering komen. 2Petr. 3:9 HB Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en

Nadere informatie