GENIALITEIT EN WAANZIN BIJ SCHAKERS (I) Ener antwoord aan Charles Krauthammer

Transcriptie

1 GENIALITEIT EN WAANZIN BIJ SCHAKERS (I) Ener antwoord aan Charles Krauthammer It is not that chess drives sane people mad, I think it keeps mad people sane. _ Bill HARTSON (UK schaker/commentator) Bestaat er een link tussen genialiteit en waanzin bij schakers? Is simultaan blindschaken slecht voor de geestelijke gezondheid? Waar komt de schaakoriginaliteit van topschakers vandaan? Hebben grootmeesters een supergeheugen? Waarom is slechts 1 procent van de grootmeesters een vrouw? Wat valt er te zeggen over het fenomeen van de schaakwonderkinderen? En worden kinderen slimmer door te schaken? In deze bijdrage, zal ik deze en verwante psychologische en sociale vraagstukken die min of meer rond het schaakbord draaien, behandelen. De vraagstukken, worden veelal in hun algemeenheid geformuleerd, doch hun toepassing wordt geïllustreerd in de schaakwereld. In dit eerste deel tracht ik enkel de twee eerste vragen te beantwoorden. De andere vragen hoop ik in volgende delen verder uit te kunnen spitten. Opmerkingen 1. Deze bijdrage is (nog) minder schaaktechnisch dan mijn vorig artikel ( Een (kort) woordje over de (lange) rokade ). Bij mijn vorig artikel, maakte een clublid de terechte opmerking dat mijn voetnoten soms te lang zijn (zeker indien deze voetnoten dan ook nog eens hyperlinks bevatten). Bij het schrijven van dit artikel heb ik dan ook een inspanning gedaan om mijn voetnoten te kortwieken en heb ik zelfs een poging ondernomen om minder breedsprakig te zijn. Halverwege mijn artikel ben ik echter in mijn voetnotenziekte hervallen, dus ik betwijfel of ik in mijn opzet geslaagd ben. 2. Jean Jacobs heeft, op mijn vraag, de tekst opgefleurd met illustraties; waarvoor mijn oprechte dank. Tevens kon ik steeds rekenen op zijn deskundig advies. 3. Ik ben bijzonder veel dank verschuldigd aan Sarah Beth Cohen die op enthousiaste wijze bijzonder veel informatie heeft verschaft over o.a. Paul Morphy, Alvis Vitolins, Karen Grigorian, Carlos Torre Repetto, Albin Planinc, Curt Von Bardeleben, Johannes Minckwitz, Georgy Ilivitsky en Pilsbury. Haar website verdient een erevermelding: 4. Professor Chris Chabris (Harvard) en Eliot Hearst hebben niet nagelaten steeds te antwoorden op mijn vragen en hebben hun warme interesse getoond in dit onderwerp. Aan beiden mijn dank. Mijn dank ook aan Professor Jeremy Spinrad (Vanderbilt University). I. De link tussen genialiteit en waanzin 1. Laat ik maar meteen beginnen met het thema dat het meest naar zwavel ruikt, sc.. het verband tussen genialiteit en waanzin. Het westen 1 kent een zeer lange traditie waarbij wordt aangenomen dat uiterst creatieve of geniale personen een bijzondere aanleg hebben om psychiatrische stoornissen te ontwikkelen. Aristoteles stelde reeds vast dat personen die uitblonken in filosofie, politiek, poëzie en kunst, allen een neiging tot melancholia vertoonden. 2 Seneca 3 verwerkte deze oude 1 In de Chinese cultuur is dit thema zo goed als onbekend. Zie daarover: D. W. CHAN, The mad genius controversy: does the East differ from the West?, Education Journal, vol. 29, no. 1, zomer 2001, The Chinese University of Hong Kong, Zie D. SIMONTON, Greatness. Who makes history and why, New York, Guilford, 1994,

2 aristotelische idee in zijn onsterfelijk geworden uitspraak nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae. 4 Ook in de bijbel duikt dit thema op. In de Handelingen van de apostelen, zegt Festus tegen Paulus (met luide stem): µαινη παυλε τα πολλα σε γραµµατα εισ µανιαν περιτρεπει 5 Het concept van de mad genius werd eeuwen later enthousiast omhelsd door de romantiek, nu zij bij uitstek de verbeelding en originaliteit benadrukte als de attributen van genialiteit. Het verstand geraakte bij de romantici in ongenade en de saaie filosoof werd vervangen door de excentrieke kunstenaar. En alzo werd onze moderne genie geboren. Shakespeare schreef reeds in A Midsummer Night s Dream (Act V, Scène I, r. 7-8): The lunatic 6, the lover and the poet Are of imagination all compact. In Dryden s Absalom and Achitophel (1681) lezen we de volgende mooie regels: Great wits are sure to madness near allied And thin partitions do their bounds divide. Ook YEATS heeft zijn steentje aan dit thema bijgedragen: I shudder and I sigh to think That even Cicero And many-minded Homer were Mad as the mists and snow. Edgar Allan POE (die de twijfelachtige eer heeft om veelal hoog te scoren op alle lijstjes van waanzinnige genieën) schreef: 3 Lucius Annaeus Seneca ( ca. 3 v. Chr. -65 na Chr.), soms Seneca de Jongere genoemd of Senaca philosophus. 4 Nooit was een grote geest zonder enig bijmengsel van waanzin. Seneca, De tranquillitate animi, 17, 10 (brief aan Serenus). Seneca citeert vlak hiervoor eveneens de woorden van een Griekse dichter (wiens naam hij onvermeld laat), sc. aliquando et insanire iucundum est ( het is somtijds plezant om krankzinnig te zijn ). Seneca laat ook niet na om Plato te citeren: frustra poeticas fores compos sui pepulit ( hij die meester is over zichzelf heeft tevergeefs geklopt op de deuren der poëzie ). Seneca, De tranquillitate animi, 17, 8-11 (brief aan Serenus). Zie ook J. ROMERO, Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae : El mito del genio y la locura, Arte, Individuo y Sociedad, n. 7, Servicio de Publicaciones Universidad Complutense Madrid, 1995, Gij wordt waanzinnig, Paulus! Grote geleerdheid drijft u tot waanzin! (Hand. 26:24). De Griekse tekst werd ontleend aan B.F WESTCOTT en F.JA. HORT, The New Testament in the Original Greek, Paulus zou terecht als een geleerde kunnen worden beschouwd, nu hij aan de voeten van Gamaliël (eminent lid van het Sanhedrin, Hand. 5:34) was onderwezen (Hand. 22:3; παρα τουσ ποδασ γαµαλιηλ). Opgemerkt mag worden dat Seneca s moralisme en de typisch stoïcijnse gevoelens van naastenliefde en zorg voor de medemens, die in zijn werk terugkeren, zijn succes verklaren bij de Latijnse kerkvaders. In de middeleeuwen werd er zelfs geloofd dat hij een correspondentie zou hebben gevoerd met Paulus, maar de desbetreffende brieven werden ontmaskerd als een vervalsing uit de vierde eeuw. Zie 6 In het woord lunatic ligt het oude geloof verborgen dat de maan (luna) een invloed had op de gezondheid van de mens, in het bijzonder op zijn psyche. De evangelieschrijver Mattheüs gebruikt de term σεληνι σεληνιαζοµαι ζοµαι ( maanziek zijn ) waarschijnlijk om epilepsie te omschrijven (Matth. 4:24; 17:15). W. F. MOULTON en A.S. GEDEN, A concordance to the Greek Testament, T.&T. Clark, Edinburgh, 1963 (vierde editie; eerste editie 1897), 890; zie ook J. PREUSS, Biblical and talmudic medicine (translated and edited by F. ROSNER; oorspronkelijke title: Biblisch-talmudische Medezin, 1911), Jason Aronson inc., Londen, 1993 (1978),

3 Men have called me mad but the question is not yet settled, whether madness is not the loftiest intelligence whether much that is glorious whether all that is profound does not spring from disease of thought from modes of mind exalted at the expense of the general intellect. Talloze andere schrijvers, waaronder Pascal en Lamartine, lieten zich op soortgelijke wijze uit over dit thema en benadrukten de duistere zijde van genieën. 7 PROUST ging zelfs zo ver om te beweren dat alle grootse dingen afkomstig waren van neurotici. In de 18 de en 19 de eeuw werd genialiteit voorgesteld als een ziekte of een defect. In Genio e follia (1891) bevestigde ook Lombroso dat genialiteit verband houdt met degeneratieve psychose, in het bijzonder met epilepsie. Andere psychiaters en psychologen van die tijd, bv. Galton en Kretschmer, kwamen tot een vergelijkbare conclusie. 2. In de twintigste eeuw begonnen verschillende onderzoekers serieus te twijfelen aan de band tussen creativiteit/genialiteit en waanzin. Het onderwerp is inmiddels verworden tot een heuse controverse. - De eerste die ernstig onderzoek heeft gedaan naar extreme begaafdheid is Lewis TERMAN. TERMAN onderzocht meer dan 1500 kinderen met een hoog IQ. De resultaten van zijn onderzoek werden gepubliceerd in Veertig later werd deze zelfde groep opnieuw getest en deze resultaten werden gepubliceerd in In 1995 werden de resultaten gepubliceerd van de overlevenden van deze zelfde groep (ondertussen flinke tachtigers) die aan een derde onderzoek werden onderworpen. 9 TERMAN poogde de mythe te ontkrachten dat begaafde kinderen slecht aangepast en emotioneel gekweld zouden zijn ( nerds dus). TERMAN trachtte met zijn onderzoeksresultaten aan te tonen dat de door hem geselecteerde kinderen (met een hoog IQ) in verschillende opzichten superieur waren aan niet geselecteerde kinderen ( physique, health and social adjustment, marked by superior moral attitudes as measured by character tests of trait ratings ). 10 De kinderen werden destijds voor de studie van TERMAN geselecteerd door hun leerkrachten, die de slimste en jongste kinderen nomineerden. Deze genomineerde kinderen werden vervolgens aan een intelligentietest onderworpen. Enkel deze die in de top 1% scoorden, werden tot het onderzoek van TERMAN toegelaten (voor kinderen van het lager onderwijs, betekende dit minstens een IQ-score van 140 op de Stanford-Binet IQ test). 11 Hoewel niet al de personen uit de TERMAN-groep als genieën kunnen worden beschouwd, vertoonden zij een lagere graad van geestesstoornissen dan de algemene bevolking. De resultaten van TERMAN kunnen worden bekritiseerd, aangezien de leerkrachten werd gevraagd de door hen genomineerde studenten scores te geven voor hun (sociaal) gedrag (persoonlijkheid, sociale en emotionele houding). Deze leerkrachten liepen het risico om hogere scores op alle terreinen te geven aan leerlingen die zij zelf als begaafd hadden geselecteerd ( halo-effect ). - In 1926 maakte ELLIS een overzicht van 1020 eminente Britten en vond dat het aantal onder hen met psychische stoornissen (schizofrenie, bipolaire stoornis en depressie) vergelijkbaar was met dat van de algemene bevolking In 1947 volgde het onderzoek van NICOLSON, waarbij 32 Britse auteurs werden onderzocht. 13 Slechts 6% werd door NICOLSON als gek gekwalificeerd. 7 Zie daarover: N. KESSEL, Genius and mental disorder. A history of ideas concerning their conjunction in P. MURRAY (ed.), Genius. The history of an idea, Basil Blackwell, New York, 1989, M.H. ODEN, The fulfillment of promise: 40-year follow-up of the Terman gifted group, Genetic Psychology Monographs, 77, 1968, C. HOLAHAN en R. SEARS, The gifted group in later maturity, Stanford CA, Stanford University Press, R. SUBOTNIK en A. ARNOLD (eds.), Beyond Terman: Contempory longitudinal studies of giftedness and talent, Norwood, N.J.: Ablex, 1994, Zie E. WINNER, The origins and ends of giftedness, American Psychologist, 2000, 55, 1, H. ELLIS, A study of Britisch genius, New York: Houghton Mifflin, H. NICOLSON, The health of authors, Lancet, 1947, 2,

4 - In 1949 rapporteerde Adele JUDA dat de meerderheid van 294 begaafde Duitse kunstenaars en wetenschappers geen mentale stoornissen vertoonde DREVDAHL en CATELL onderwierpen 153 Amerikaanse schrijvers en kunstenaars aan een persoonlijkheidstest in Volgens dit onderzoek, waren de schrijvers en kunstenaars intelligenter, avontuurlijker en meer volwassen dan de gemiddelde Amerikaan. Zij vertoonden niet meer psychopathologieën dan de gemiddelde Amerikaan. Deze en een aantal andere oudere onderzoeken 16 ondersteunen dus niet (rechtstreeks) de opvatting dat creativiteit en genialiteit verband zouden houden met waanzin. Een aantal andere studies duiden echter wel degelijk op het verband tussen genialiteit en psychiatrische stoornissen. - Leta HOLLINGWORTH wees er in 1942 op dat kinderen met extreem hoge IQ s (meer dan 180) bijzondere sociale en emotionele problemen hadden GOERTZEL en GOERTZEL onderzochten in 1962 de biografieën van 400 eminente personen en vonden dat het aantal depressies en zelfdodingen boven het gemiddelde lagen In 1972 bestudeerde Colin MARTINDALE 42 Engelse en Franse dichters en vond een belangrijke psychiatrische stoornis in 45% van hen. - In 1974 onderzocht Nancy ANDREASEN 30 schrijvers en vergeleek hen met een controlegroep van 30 personen. 80% van de schrijvers leed aan een depressie of een bipolaire stoornis, tegenover slechts 30% in de controlegroep. In 1989 kwam Kay Redfield JAMISON tot een soortgelijk resultaat (47 voorname Britse kunstenaars werden onderzocht: 38% van hen werd eerder behandeld voor een gemoedsstoornis t.o.v. 15% bij de algemene bevolking) Een vermeldenswaardige studie is deze van Arnold LUDWIG 20 die iets meer dan 1000 eminente personen uit de 20 ste eeuw heeft onderzocht en vaststelde dat zij significant meer psychiatrische symptomen vertoonden dan gewone stervelingen. Schrijvers, acteurs, kunstenaars en musici vertoonden de meeste psychiatrische problemen ( manie kwam bij hen 15 maal meer voor dan bij de algemene bevolking), terwijl wetenschappers, militairen en zakenlieden de minste problemen vertoonden. Deze studie kan natuurlijk worden bekritiseerd, aangezien het ongetwijfeld gevaarlijk is om achteraf psychiatrische diagnoses te stellen op basis van biografieën van inmiddels overleden personen. Bovendien worden de levens van gewone stervelingen niet zo uitvoerig gedocumenteerd als deze van genieën, zodat de conclusievorming gebaseerd op deze methode tot overdrijvingen kan leiden. LUDWIG bestudeerde ook een groep van 59 vrouwelijke auteurs en stelde vast dat zij meer psychiatrische problemen vertoonden dan niet-schrijvers (depressie: 56% t.o.v. 14%; manie: 19% t.o.v. 3%; paniekaanvallen: 22% t.o.v. 5%; eetstoornissen: 12% t.o.v. 2%; drugmisbruik: 17% t.o.v. 5%; seksueel kindermisbruik: 39% t.o.v. 12%) A. JUDA, The relationship between highest mental capacity and psychic abnormalities, Am. J. Psychiatry, 1949; 106: J. DREVDAHL en R. CATELL, Personality and creativity in artists and writers, J. Clin. Psychol. 1958; 14: Zie voor een aantal andere onderzoeken: Ch. WADDELL, Creativity and mental illness: Is there a link?, Can. J. Psychiatry 1998; 43; (tekst te raadplegen op 17 L. HOLLINGWORTH, Children above 180 IQ, Stanford-Binet origin and development, Yonkers, NY: World Book, V. GOERTZEL en M. GOERTZEL, Cradles of eminence, Boston: Little, Brown, K. JAMISON, Mood disorders and patterns of creativity in British writers and artists, Psychiatry 1989; 52: A. LUDWIG, Creative achievement and psychopathology: comparison among professions, Am. J. Psychother 1992; 46: A. LUDWIG, The price of greatness, New York: The Guilford Press, A. LUDWIG, Mental illness and creative activity in female writers, Am. J. Psychiatry 1994, 151:

5 Alle voornoemde studies werden bekritiseerd en zouden methodologische tekortkomingen vertonen. 22 Het onderwerp leent zich overigens niet gemakkelijk tot onderzoek. Waanzin en genialiteit zijn tamelijk moeilijk te definiëren en hun inhoud evolueert ook historisch en wordt ook maatschappelijk bepaald. 23 Bovendien is het, zoals gezegd, haast onmogelijk om achteraf psychiatrische diagnoses te gaan stellen op basis van biografieën (zo men de biografen al zou kunnen vertrouwen). Conclusies trekken op basis van historisch onderzoek is dan ook bijzonder lastig. Verder staan huidige Nobelprijswinnaars allicht niet te springen om aan een psychiatrisch onderzoek te worden onderworpen (om nadien als psychiatrisch gestoord te worden geklasseerd) 24, zodat ieder onderzoek naar dit thema (in methodologisch opzicht) problematisch is. Ook vooroordelen bij de algemene bevolking zouden het oordeel omtrent dit thema bemoeilijken. Zo beweerde Ezra POUND dat de link tussen genialiteit en waanzin geopperd werd door het algemene publiek om haar inferioriteitscomplexen te ledigen. 25 Volgens BECKER zou de maatschappij de romantische brug slaan tussen waanzin en genialiteit 26, omdat zij behoefte zou kunnen hebben om beide als afwijkingen te beschouwen. 27 Als dit waar is, zouden deze vooroordelen ook bij (niet-geniale) onderzoekers bestaan en hun besluitvorming kleuren. De controverse zal dus allicht (nog een tijdje) blijven voortbestaan en ik ben allicht niet de aangewezen persoon om deze te beslechten. 28 Toch kan onder alle voorbehoud worden gewezen op het objectieve feit dat de zelfdodingsratio bij creatieve personen significant hoger ligt dan bij de gewone bevolking. Hier volgen de cijfers voor de USA 29 : - schilders en beeldhouwers: 43.9 (per ) - musici en componisten: 32.6 (per ) - dansers: 29.4 (per ) - auteurs: 24.1 (per ) - acteurs en regisseurs: 23.5 (per ) - nationaal gemiddelde: 11.3 (per ) Ook bij het beoordelen van deze statistieken, zal allicht een zekere voorzichtigheid geboden zijn. Het leven van een kunstenaar zal allicht in vele opzichten niet dezelfde stabiliteit en (financiële) zekerheid bieden als dat van gemiddelde personen (met een modale job). De ongebreidelde mediabelangstelling voor het privéleven van artiesten, kan ook bijzondere uitdagingen met zich meebrengen. Verder breken genieën of uiterst creatieve personen, vaak 22 Zie Ch. WADDELL, Creativity and mental illness: Is there a link?, Can. J. Psychiatry 1998; 43; (tekst te raadplegen op 23 G. A. BECKER, The mad genius controversy, Londen, Sage Publications, Nochtans zou Emile ZOLA naar verluidt 15 psychologen hebben uitgenodigd en zou volmondig met de specialisten hebben ingestemd toen zij hem als lichtjes neurotisch hadden gediagnosticeerd. Zie S. MIZRACH, A critique of sociobiology as a rational superstition, tekst te raadplegen op: 25 The concept of genius as akin to madness has been carefully [cultivated] by the inferiority complex of the public zoals geciteerd op (blz. 26/36). 26 Ch. WADDELL, Creativity and mental illness: Is there a link?, Can. J. Psychiatry 1998; 43; (tekst te raadplegen op 6/10). 27 Ook KESSEL lijkt die redenering te onderschrijven. Zie N. KESSEL, Genius and mental disorder. A history of ideas concerning their conjunction in P. MURRAY (ed.), Genius. The history of an idea, Basil Blackwell, New York, 1989, 203: If geniuses disturb society, if they misfit, then this is another characteristic they share with the mentally ill. Yet it is a dangerous conjunction to make because the reasons lying behind the two types of disturbance are so different. 28 Op de KUL (Hoger Instituut Wijsbegeerte) is er thans een proefschrift in voorbereiding over dit onderwerp: Pieter ADRIAENS, Evolutionaire psychiatrie en de Mad Genius Controversy. 29 Zoals geciteerd door K. LYEN, Beautiful minds: Is there a link between genius and madness?, Singapor Medical Association, vol. 34, issue 3, maart

6 met maatschappelijke conventies, en zullen zij zich soms slechts verwant voelen met een uiterst selectieve groep van gelijkgestemden, hetgeen in bepaalde omstandigheden kan leiden tot vereenzaming. Uiteraard kan de maatschappij die de creativiteit van een genie miskent, een bijzondere bron van frustratie vormen (een bron van frustratie die minder zal voorkomen bij de gemiddelde persoon). De hoge zelfmoordratio houdt dan allicht slechts op indirecte wijze verband met genialiteit, hoewel creatieve ontwikkeling ook vaak geassocieerd wordt met traumatische ervaringen in de kindertijd of adolescentie: ervaringen die kunnen bijdragen tot depressie en suïcidale neigingen. 30 Bovendien valt er wel wat te zeggen voor het feit dat de (artistieke) creativiteit een bijzondere gevoeligheid vereist, die in het alledaagse leven problematisch kan zijn. Waarschijnlijk dient men samen met SIMONTON tot de conclusie te komen dat creativiteit vereist dat men bereid is en de capaciteit heeft om outside the box te denken; om nieuwe, onconventionele en zelfs zeer bizarre mogelijkheden te onderzoeken, om open te staan voor vreemde toevalligheden, om zich grote onwaarschijnlijkheden te verbeelden en om vergezochte mogelijkheden te overpeinzen. 31 Aangezien bepaalde psychopathologische symptomen parallel lopen met deze voornoemde kenmerken ( creatieve cluster ), zal een gematigde hoeveelheid van deze psychopathologische symptomen een positieve correlatie vertonen met creativiteit. Wetenschappelijke creativiteit is meer gebonden aan feiten en logica dan kunstzinnige creativiteit, zodat deze creatieve clustereigenschappen meer zullen voorkomen bij kunstenaars (hetgeen aansluit bij conclusies uit empirisch onderzoek). Uit het voorgaande zou ook kunnen worden afgeleid, dat hoe creatiever de genie, hoe meer karaktertrekken uit de creatieve cluster hij zal vertonen (hetgeen eveneens aansluit bij de conclusies uit empirisch onderzoek). Veelal blijven deze symptomen bij genieën binnen aanvaardbare grenzen (en ontaarden zij dus zelden in werkelijke waanzin ). Bovendien worden deze symptomen in evenwicht gehouden door andere eigenschappen eigen aan genialiteit, zoals een sterk zelfbeeld ( ego strength ) en een uitzonderlijk hoge intelligentie. Bovendien kan de intellectuele en culturele omgeving een positieve invloed uitoefenen. Vandaar dat veel genieën helemaal geen enkele pathologie (of slechts in een verwaarloosbare mate) vertonen. Ten slotte mag worden opgemerkt dat extreme vormen van psychopathologieën meestal geen positieve invloed zullen hebben op de creativiteit/genialiteit van een individu De link tussen genialiteit en waanzin, wordt vaak gestoffeerd met lijstjes van bekende personen die (vermoedelijk) zouden geleden hebben aan een of andere vorm van mentale stoornis (in de ruimste zin van het woord, zelfs dyslexie en epilepsie worden vermeld). Deze lijstjes lijken mogelijkerwijs indrukwekkend, maar wegen niet op tegen de lange (ongeschreven) lijsten van grote genieën die volledig normaal waren, zodat dergelijke lijstjes toch een tikkeltje misleidend zijn. Dat gezegd zijnde, volgt toch een kort overzicht 33 : 30 J.M. EISENSTADT, Parental loss and genius, rev. Ed. Boston: Houghton Mifflin, 1978; V. GOERTZEL en M. GOERTZEL, Cradles of eminence, Boston: Little, Brown, D. SIMONTON, Are genius and madness related? Contemporary answers to an ancient question, Psychiatric Times, juni 2005, vol. XXII, issue D. SIMONTON, Are genius and madness related? Contemporary answers to an ancient question, Psychiatric Times, juni 2005, vol. XXII, issue Zie K. LYEN, Beautiful minds: Is there a link between genius and madness?, Singapor Medical Association, vol. 34, issue 3, maart

7 - Zouden aan dyslexie geleden hebben: o.a. Albert Einstein, Thomas Alva Edison, Walt Disney, Pablo Picasso en Lee Kuan Yew. - Zouden aan een bipolaire stoornis hebben geleden (manisch-depressie): o.a. Winston Churchill, - Schrijvers en dichters: Hans Christian Andersen, William Faulkner, Ernest Hemingway, Charles Dickens, Mary Shelley, Virginia Woolf, Honore de Balzac, Sylvia Plath, Alfred Lord Tennyson, William Blake, Emily Dickinson, T.S. Eliot, Victor Hugo, John Keats en Edgar Allen Poe. (John Berryman, Randall Jarell, Robert Lowell, Theodore Roethke, Dalmore Schwartz en Anne Sewton werden allen gehospitaliseerd). - Componisten: Hector Berlioz, George Frederic Handel, Gustav Mahler, Sergey Rachmaninoff, Robert Schumann, Irving Berlin, Peter Tchaikovsky en Ludwig von Beethoven. - Kunstenaars: Paul Gauguin, Vincent Van Gogh, Michelangelo, Adolphe Monticelli, Georgia O Keefe en Jackson Pollock 34 - Schizofrenie: John Nash (zie het boek A beatiful mind van Sylvia Nasar, dat later onder dezelfde titel werd verfilmd). Opgemerkt mag worden dat Kurt Gödel (wiskundige) eveneens leed aan zeer sterk aanwezige paranoia. - Epilepsie: (de enorme elektrische ontladingen tijdens epileptische aanvallen, zouden een gunstige invloed kunnen uitoefenen op bepaalde aspecten van het denkproces): Julius Caesar, Alexander de Grote, Napoleon Bonaparte, Pyotr Tchaikovsky, Charles Dickens, George Handel en Hector Berlioz. - Alcoholisme: Schrijvers in het bijzonder (b)lijken disproportioneel verslaafd te zijn aan alcohol. Van de zeven Amerikaanse schrijvers die de Nobelprijs hebben gewonnen, zijn er vijf die gediagnosticeerd werden als alcoholicus, met name Sinclair Lewis, William Faulkner, Eugene O Neill, Ernest Hemingway en John Steinbeck. 35 Sigmund Freud en Thomas Edison experimenteerden met drugs. Ook het doorbreken van conventies kenmerkend voor genieën neemt soms psychiatrische proporties aan. - Mozarts brieven zijn berucht voor zijn vuilbekkerij (scatologie, koprolalie). In de memoires van Karoline Pichler ( ) wordt verhaald hoe Mozart plotseling zijn wonderlijk pianospel staakte, en begon te springen op tafels en stoelen, begon te miauwen (als een kat) en zelfs salto s maakte in de lucht.tesamen met Samuel Johnson wordt Mozart dan ook gediagnosticeerd als een mogelijke lijder aan het Tourette-syndroom De seksuele bandeloosheid van Brahms (die zijn tienerjaren doorbracht in bordelen om voornamelijk maar blijkbaar niet uitsluitend piano te spelen), Verdi, Byron, Picasso, Georges Simenon, Ernest Hemingway is bekend. Vroeger bestond zelfs het idee dat syfilis in het bijzonder begaafde personen trof. Er werd zelfs geloofd dat de ziekte een gunstige invloed zou hebben op de hersenen, en met name originele gedachten of kunst zou stimuleren. 37 Ik meen dat ik, ter inleiding, voldoende gezegd heb: er bestaan bepaalde gelijkenissen tussen verschillende aspecten van genialiteit en waanzin. Veel meer kan (en mag) men volgens mij niet concluderen in de huidige stand van zaken. Het laatste woord is over dit onderwerp duidelijk nog niet gezegd en het zou onvoorzichtig, minstens al te voortvarend, zijn om op basis van onze huidige kennis, al te potige uitspraken te 34 Zie X, The mad genius fact or fiction?, Zie ook Quotations about genius, talent and creativity, tekst te raadplegen op (blz. 25/36) 35 I. HAMILTON, Sunday Times (books), 1990, 18 ii. 36 B. SIMKIN, British Medical Journal 305, D. KOVAN, New Scientist 122, 1989, 17 vi. 7

8 doen (ook al bestaat misschien de neiging om een stevige brug te slaan tussen genialiteit en waanzin). Dringend tijd nu om onze geniale schakers onder de loep te nemen. II. Waanzin bij schakers? Ook witte stukken werpen zwarte schaduwen (Geert Grub, Kruispunt-Summier, aangehaald in Gerd de Ley, Aforistisch bestek , blz. 121) 4. Ik heb me zowaar suf gegoogled om relevante informatie over waanzin bij schakers bijeen te sprokkelen. Ik ben echter van een kale kermis teruggekeerd. Hoewel er door psychologen en psychiaters bijzonder veel belangwekkend onderzoek gedaan wordt naar de hersenwerking van experts tijdens het schaken (dit omdat het transparante elo-systeem de expertisegraad van een persoon zeer nauwkeurig weergeeft en omdat het schaakspel gemakkelijk op een experimentele wijze kan worden gemanipuleerd), is er bij mijn weten geen enkel (recent) onderzoek gedaan naar mogelijke psychiatrische gevolgen van al te intensief (of obsessief) schaken. Integendeel, schaken zou een therapeutische functie hebben, zoals blijkt uit het eerder aangehaalde citaat van Bill HARTSON: It is not that chess drives sane people mad,i think it keeps mad people sane. In dit verband kan ook worden gewezen op het verhaal van Regina, de moeder van Bobby Fischer, die vond dat haar jonge zoon te zeer geobsedeerd was door het schaakspel en hem meenam naar de afdeling kinderpsychiatrie van het Joods ziekenhuis in Brooklyn. Daar werd Bobby onderzocht door Harold Kline, die tegen Regina zei dat er ergere dingen waren om je zorgen over te maken. 38 Anekdotisch kan ook worden gewezen op het levensverhaal van een sterke vrouwelijke schaakster, Diana LANNI, die door middel van het schaken haar drugverslaving en zelfmoordneigingen overwonnen heeft (in 1982 vertegenwoordigde zij de USA in de Olympiade voor vrouwen in Lucerne. Zij geeft thans schaakles aan jongeren). 39 Naar verluidt zou ook Nathan Sharansky (die een tijdje minister geweest is onder de regering van Ariël Sharon) zijn mentale gezondheid in de gevangenis hebben kunnen bewaren dankzij het feit dat hij in zijn hoofd vele duizenden schaakpartijen tegen zichzelf speelde. Toen Kasparov Israël bezocht voor een simultaanschaakpartij, was Sharansky nog sterk genoeg om hem te verslaan. 40 Het is ook interessant om op te merken dat Leta HOLLINGWORTH (die in 1942 kinderen met een IQ van 180+ onderzocht, waaronder 1 schaker: zie voetnoot 17), het schaakspel aanbeval aan kinderen met een extreem hoog IQ, omdat het schaakspel hen zou kunnen helpen sociale vaardigheden te verwerven In schaakkringen, is de hypothese dat er een band zou bestaan tussen obsessief schaken en een wankele psyche (begrijpelijkerwijs) niet erg populair. Ik ken slechts één recent artikel (uiteraard niet in een schaakblad) dat deze hypothese insinueerde. In april 2005 verscheen een korte column in Time, van de hand van Charles Krauthammer, die het thema tussen schaken en waanzin even aanraakte. 42 Krauthammer wijst op de twijfelachtige 38 D. EDMONDS en J. EIDINOW, Bobby Fischer trekt ten strijde: 2 schakers, 2 supermachten en de koude oorlog (oorspronkelijke titel: Bobby Fischer goes to war), Ambo, Amsterdam, 2003, B. WALL, Women and chess, blz. 4/6. Zie 40 Zie D. JOHNSON, Cold war chess, Prospect Magazine, afl. 111, juni Tekst te raadplegen op (blz. 7/10) 41 B. WALL, I.Q. and chess, (blz. 2/4). 42 Ch. KRAUTHAMMER, Did chess make him crazy? If you think video games are dangerous, consider the saga of Bobby Fischer, Time, 26 april 2005; tekst te raadplegen op: 8

9 psychische toestand van 3 topschakers: Bobby Fischer, Paul Morphy en Wilhelm Steinitz. Vervolgens vraagt Krauthammer zich af waarom er in het schaken een dergelijke nauwe verwantschap bestaat tussen genialiteit en waanzin.vooreerst stelt hij dat om een topschaker te worden, men zich haast uitsluitend dient te concentreren op het spel (monomania). Een dergelijke focus zou ongezond kunnen zijn. Hij citeert George Steiner: A chess genius is a human being who focuses vast, little understood mental gifts and labors on an ultimately trivial human enterprise. Almost inevitably, this focus produces pathological symptoms of nervous stress and unreality. Deze vooronderstelling verwerpt Krauthammer, omdat een zelfde focus aanwezig is bij tal van andere sporters, die mentaal volledig normaal zijn. Krauthammer bedenkt vervolgens dat schaken een bijzondere monomanie is, aangezien zij abstract is van aard en dus geen enkele band vertoont met de werkelijke wereld. Hij citeert Stefan Zweig (The Royal Game): (chess is) thought that leads nowhere, mathematics that add up to nothing, art without an end product, architecture without substance. Ten slotte wijst Krauthammer op een derde (uniek) kenmerk van het schaakspel dat in het bijzonder fataal zou zijn. De essentie van het spel valt te herleiden tot een doodsstrijd, waarbij de tegenstander middels iedere mogelijke vorm van misleiding en vermomming, onophoudelijk aan het broeden is om de vijand volledig te vernietigen. Krauthammer noemt het schaakbord dan ook (met enige zin voor overdrijving) een droomveld voor paranoia. Vervolgens trekt Krauthammer, zelf een schaakliefhebber, zijn eigen redenering in twijfel. Aangezien hijzelf talloze uren heeft gewijd aan de studie van het schaakspel, verkeert hij (desalniettemin en naar zijn eigen oordeel) in een prima mentale conditie. Het zelfde gaat op voor tal van andere schakers. Krauthammer relativeert aldus zijn argumentatie en trekt geen conclusie. Zijn argumentatie is blijkbaar enkel (intellectuele) spielerei en is klaarblijkelijk niet bedoeld om de lezer te overtuigen, maar veeleer om hem te entertainen. Het artikel van Krauthammer ging in elk geval niet onopgemerkt voorbij. 6. Op Chessbase News werd de volgende dag reeds, na een enorme feedback van de schaaksurfers, een reactie geplaatst door Olimpiu G. URCAN. 43 Urcan wijst erop dat de idee achter het artikel van Krauthammer niet nieuw is. 44 Hij citeert Koning James I van Engeland die niet hoog opliep met het schaakspel en die in zijn boek bestemd voor zijn zoon Prins Charles wees op het gevaar dat het schaakspel (net zoals het kaart- en dobbelspel) s mensenhoofd zou vullen met zorgen ( filleth and troubleth men s heads ) en de mens zou afleiden van meer belangrijke zaken. Zoonlief trok zich overigens niet veel aan van dit vaderlijk advies en heeft menig uur doorgebracht aan het schaakbord. Urcan pareert Krauthammers aanval met een pennenvrucht van schaakmeester James MORTIMER ( ), die reeds gepubliceerd werd in januari 1911 in American Chess Bulletin: ( )Chess is indeed, a game of many and exquisite allurements, but it is not, as its detractors have frequently asserted, an engrossing, all-absorbing obsession, causing insomnia and sometimes leading to insanity. Chess players are no more liable to become demented than cricketers. It is admitted that Paul Morphy died a lunatic, but he had entirely abandoned chess twenty years before his death, and his loss of reason was attributable to causes bearing no relation whatever to the game to whose splendour he had in his early youth added fresh lustre. 43 Oliumpiu G. URCAN, It filleth and troubleth men s heads?, tekst te raadplegen op 44 Het thema van de waanzinnige topschaker staat overigens reeds centraal in de roman Luzhins verdediging van Vladimir Nabokov (1930). Er zijn nogal wat speculaties over welke schaker Nabokov als inspiratiebron zou hebben gebruikt voor zijn hoofdpersonage Alexander Luzhin (Alexander Ivanovitsj). Het boek werd eveneens verfilmd (The Luzhin defence, 2000 geregisseerd door Marleen Gorris, met o.a. John Turturro en Emily Watson) 9

10 At no period of his life was Morphy other than an amateur, playing chess for amusement and not as a means of earning a livelihood. Pillsbury, the American champion of recent years, the victor of the great Hastings international tournament, in which he took precedence of Lasker, Tarrasch, Tchigorin, Steinitz, and other famous masters, died insane from a complication of physical and mental disorders to which his excessive labors as a professional chess player doubtless contributed; but Pillsbury had accustomed himself to playing frequently blindfold against as many as twenty opponents, and on one or two occasions even thirty, and such a strain upon the brain cannot be continually repeated without incurring the most serious risks. In one other notable instance that of late Mr. Steinitz, it cannot be denied that the loss of the championship of the world, of which he was the undisputed possessor during more than a quarter of a century, his repeated defeats in international contests, in which he had been accustomed to figure among the principal prize-winners, and the pecuniary anxieties which haunted him in his declining years, were the causes which led directly to his mind becoming unhinged, and to his speedy death. Such cases, however, are extremely rare, and with all its gravity as an intellectual effort in competitions such as the Chess Congress, which was just come to a close, the game, as it is played in ordinary circumstances, is in reality a most harmless and exhilarating pastime, the delight of Lethe of all who turn to it as a relief from the cares and disappointments, and annoyances and tribulations of every day life. No doubt, the most serious argument against chess is the extreme fascination it exercises over those who become its too faithful votaries, and who are tempted by its seductive charms to squander time which might be more profitably employed. May not the same reproach be applied to enthusiasts of cricket, football, bridge and other popular games, which lure their infatuated devotees from their legitimate pursuits and render them unfit for work? King James I, was keenly sensible of the danger, for in his book, Of a King s Christian Duties, addressed to his son, Prince Charles, he says: As for chesse, I think it is over-fond, because it is over-wise and philosophicke a folly, for where such light plays (referring also to cards and dice) are ordained to free men s heads for a time from the fashious thoughts of their affairs, it, by the contrarie, filleth and troubleth men s heads with as many fashious toyes of the play, as before it was filled with thoughts on his affaires. None can dispute the wisdom of this paternal advice, which also holds good today; but it appears to have little heeded by the Prince for whose edification it was intended. It is known that Charles I, was greatly attracted by chess and spent much time in playing the game with those of his courtiers who had penetrated some of its esoteric mysteries. Doubtless the unhappy King found in chess temporary oblivion of his cares. He had the magnificent set of chessmen which subsequently passed into the possession of Lord Barrington. Despite the sapient views of James I, with regard to chess, it cannot be gain-said that it stimulates the intellect and brightens the monotonous existence of many to whom the uses of this world seems, indeed dull, stale, flat and unprofitable. Harassed by the troubles of life, the chess player turns to relief to the magic pastime which diverts his thoughts from their furrowed channels and brings him forgetfulness to all his worldly worries and perplexities. 45 In februari 1911 zou naar aanleiding van dit onderwerp in (het zelfde) American Chess Bulletin een (boze) lezersbrief van Philip H. Williams (die problem editor was bij Chess Amateur) worden gepubliceerd. Williams argumenteerde dat hij nog steeds in goede mentale gezondheid 45 American Chess Bulletin, Vol. 8, no. 1, januari 1911, zoals geciteerd door Oliumpiu G. URCAN, It filleth and troubleth men s heads?, Ik cursiveer. 10

11 verkeerde, ondanks het feit dat hij oeverloos veel tijd investeerde in het schaakspel en dat het maar eens gedaan moest zijn met de verdachtmakingen van het schaakspel die duidelijk afkomstig waren van scha(a)kofoben (Williams vond in zijn verontwaardiging een nieuwe (Engelse) term uit, chessophobes ). Wiliams schreef destijds: Sir,- In the article by my good friend, James Mortimer, a reference was made to chess players and insanity. We all know the inconsequent attitude taken by non-chess-players, whose favorite shibboleth is to say of chess and chess problems: Ah! that way madness lies. As a matter of fact this is a gross libel, as in one or two instances, though insanity has fallen to the lot of well-known chess experts, it has been either totally unconnected with chess or else it has ensued on flat and willful disregard of medical advice. Morphy s case was in the former category and Pillsbury s the latter. The marvelous chess genius played tricks with his gifts, ignoring the orders of his medical advisers, with deplorable consequences. A man with double pneumonia does not go out and sit in the park on a foggy evening in November. If he did, the foolhardy proceeding would kill him. That fact is that moderate pursuit of chess is no more harmful than any other pastime. For myself, I have composed close on 1000 chess problems, and solved at least ten times that number; but if I found myself dreaming of them, or was kept awake by involuntary visualizing positions, I should abandon my hobby at once; he who ignores Nature s warning deserves the consequence. Mr. Mortimer is himself a splendid example of hale, vigorous and spirited old age, and all his life he has been the keenest of chess enthusiasts. The base calumny industriously spread by chessophobes (to coin a word) should be silent in face of these facts. Yours sincerely, ( ) Krauthammers artikel heeft ook heel wat emoties losgemaakt op diverse discussiefora op het internet 47 (niet in het minst omdat Krauthammers politieke ideeën in de USA controverse uitlokken) en het artikel werd inmiddels geciteerd in een recente wetenschappelijke publicatie. 48 Naar aanleiding van Krauthammers artikel begonnen ook Go-spelers op hun discussieforum zich min of meer te bezinnen over de geestelijke gezondheid van hun spelers 49, nu de argumentatie van Krauthammer ook kan worden toegepast op obsessies in andere denksporten zoals Go, dammen, bridge enz. die allemaal beschouwd kunnen worden als een abstracte monomanie (we zwijgen dan nog over andere vakgebieden zoals bv. wiskunde, logica en muziek). Er dient echter te worden opgemerkt dat de doelstelling van het schaakspel, met name het doden van de vijandelijke koning (sjah mat) geen echt equivalent heeft in de andere denksporten, zodat indien dit (symbolische) aspect van het schaakspel paranoia zou voeden (zoals Krauthammer lijkt voor te houden), het schaakspel inderdaad in een bijzondere duistere categorie van de denkspelen dreigt te vallen. 8. Het artikel van Krauthammer is op verschillende punten vatbaar voor kritiek. 46 American Chess Bulletin, februari 1911 zoals geciteerd door Oliumpiu G. URCAN, It filleth and troubleth men s heads?, Ik cursiveer 47 zie o.a.: (onder het artikel the white knight is talking backwards, 29 april 2005) 48 Mark R. SEGAL, Chess, chance and conspiracy, Center for bioinformatics & Molecular Biostatistics, University of California, 28 augustus 2006, 1-17 (tekst te raadplegen op 49 Zie 11

12 - Vooreerst somt hij drie topschakers op die (naar zijn oordeel) psychische problemen vertoonden. Daaruit leidt hij af dat er in het schaakspel een (bijzonder) nauwe verwantschap bestaat tussen genialiteit en waanzin. Deze argumentatielijn is uiteraard niet erg overtuigend. Vooreerst negeert Krauthammer het simpele feit dat er in alle domeinen wel bepaalde gelijkenissen bestaan tussen genialiteit en waanzin (supra, onder I). Zijn vooronderstelling als zou er een bijzonder nauwe band bestaan in de schaaksport, is dan ook niet bewezen. Uit empirisch onderzoek is wel gebleken dat er meer artistieke genieën psychiatrische problemen zouden hebben dan (strikt) wetenschappelijke genieën, maar er is bij mijn weten geen enkel onderzoek gebeurd naar schakers. We beschikken dan ook niet eens over gegevens die ons zouden toelaten om schaakgenieën te rangschikken. Overigens zou er ook sprake kunnen zijn van een overwaardering van de link tussen genialiteit en waanzin bij schaken, aangezien een grote groep van de algemene genieën vertegenwoordigd zijn onder de schakers (Sinclair Lewis en John Steinbeck bv. (beiden Nobelprijswinnaars literatuur met een alcoholprobleem) waren allebei enthousiaste schakers.) 50 Bovendien gaat Krauthammer er blijkbaar in zijn hele artikel van uit dat het schaken zelf aan de basis zou liggen van de (vermoede) psychische problemen van Bobby Fischer, Paul Morphy en Wilhelm Steinitz. Hij stelt zich blijkbaar niet de cruciale vraag of deze personen ook (dezelfde/minder/meer) psychische problemen zouden hebben, indien zij nooit in contact waren gekomen met het schaakspel. Laten we vooreerst het leven van de drie genoemde schakers eens van naderbij bekijken. Het lijkt erop dat de geestelijke ineenstorting van Morphy ( ) bv. niet direct te wijten was aan het schaakspel, ook al zou hij dan bijzonder teleurgesteld geweest zijn door Staunton s weigering om tegen hem te spelen 51 (kort na zijn zegetocht in Europa in 1858 had hij het (professionele) schaken overigens volledig opgegeven en er volgens bepaalde bronnen 52 zelfs een afkeer van gekregen). Zijn mentale ineenstorting zou veeleer te wijten zijn geweest aan een aantal persoonlijke problemen (zijn advocatenpraktijk wilde niet vlotten en hij had geen succes in de liefde). Op te merken valt trouwens dat Morphy s vader stierf op 22 november 1856 (dus kort voor zijn spectaculaire successen in Europa) hetgeen een grote impact had op Morphy. 53 Over de mentale ineenstorting van Paul Morphy ( ) is in elk geval wel wat gespeculeerd. In de derde aflevering van het tijdschrift Psychoanalytische Bewegung (mei/juni 50 Voor een lijst van bekende personen die schaken: zie: B. WALL, "Famous people who play(ed) chess", op 51 STAUNTON besmeurde ook de naam van Morphy door te vermelden in zijn chess column dat Morphy zijn schaaktalent o.a. gebruikte met het oog op winstbejag (ook al weigerde Morphy vaak prijzengeld of schonk het weg). Zie B. WALL, Bill Wall s chess master profiles Morphy, blz. 1/3: tekst te raadplegen op Vergelijk ook SILBERMANN en UNZICKER, Geschie-denis van het schaakspel, I, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1977, 86 (oorspronkelijke titel: Geschichte des Schachs). 52 Sarah Beth Cohen, die zonder meer de autoriteit op het gebied van Paul Morphy kan worden genoemd en die mij bijzonder behulpzaam is geweest bij mijn vele vragen over Morphy (e.a.), heeft mij er in correspondentie op gewezen dat het overdreven zou zijn om te stellen dat Morphy een algehele afkeer zou hebben gekregen van het schaken. Een zeldzame keer schaakte hij nog met intimi (weliswaar niet meer publiekelijk). Sarah Beth Cohen wijst op de uitspraken van Léona Queyrouse (die Morphy goed gekend heeft, in het bijzonder in zijn laatste vijf levensjaren). Zij stelt dat Morphy zijn interesse in het schaakspel behield tot aan zijn dood. Het staat in elk geval vast dat Morphy nog gespeeld heeft in 1879 (5 jaar voor zijn dood). Hij zou ook nog het schaaknieuws gevolgd hebben. Naar het oordeel van Sarah Beth Cohen is Léona Queyrouze een van de meest betrouwbare bronnen. De website van Sarah Beth Cohen bevat een schat aan informatie over Morphy (inclusief fotomateriaal en historische bronnen) en is dus een echte aanrader (ongetwijfeld de beste en meest volledige website over Morphy op het internet) : 53 E. JONES, The problem of Paul Morphy: a contribution to the psycho-analysis of chess, The International Journal of psycho-analysis, vol. XII, januari 1931 (gelezen voor the British Psycho-Analytical Society, op 19 november 1930), voetnoot 4. Integrale tekst kan worden geraadpleegd op de website van Sarah Beth Cohen: 12

13 1931) wijt de psychoanalyticus Ernest Jones (de biograaf van Freud) de geestelijke ineenstorting van Paul Morphy aan het oedipuscomplex. 54 SILBERMANN en UNZICKER schrijven hierover: In zijn omvangrijke studie Het probleem Paul Morphy, een bijdrage tot de psychoanalyse van het schaken zegt Jones: Klaarblijkelijk is het onbewuste motief van de schaker niet alleen zijn strijdlust maar ook de nog verbitterde wens, zijn vader te vermoorden. Doel van de moordlust zou de koning van de tegenstander zijn. Deze psychoanalytische verklaring moet van enige vraagtekens voorzien worden. Iedere schaker identificeert zich met zijn eigen leger. Desnoods zou de eigen koning als vadersymbool beschouwd kunnen worden, echter niet de koning van de tegenstander, de aanvoerder van het vijandelijke kamp. Noch bewust, noch onbewust wordt het hoofddoel van alle agressie de vijandelijke koning als vaderimago beschouwd. Redeneert men juist, dan kunnen slechts die schakers die op zelfmat spelen, die hun eigen koning haten en hem trachten te vernietigen, als toepasselijke gevallen van Jones verklaring beschouwd worden. Zulke gevallen zijn zeldzaam; zelfmat komt eigenlijk alleen maar in schertsopgaven voor en in een tak van het probleemschaak, het fantasieschaak. Voor de psychoanalyticus Jones is het zonder meer duidelijk, waarom de fersan door de dame vervangen werd: het succes van deze verandering daarin, dat bij de aanval op de vader de moeder (=koningin) de machtigste hulp verleent. Dat betekent dus dat de koning van de tegenstander de vader is, de eigen dame echter de moeder. Maar hoe is het dan gesteld met vrouwen die schaken? Zij zouden bij deze constellatie zelfs de vijandelijke koning (vader) liefhebben en de eigen dame (moeder) haten!? 55 ( ) Na zijn terugkeer probeerde Morphy praktizerend advocaat te worden, waarvoor hij een uitstekende opleiding had gehad. Hij bemerkte echter dat zijn roem als schaker de mensen ervan weerhield, hem als advocaat serieus te nemen. Er wordt door verwanten van Morphy verteld dat een jong meisje waarop Morphy verliefd geworden was, hem afwees omdat haar de gedachte een schaker te trouwen, belachelijk voorkwam. 56 Zeer terecht stelt Jones vast dat Morphy in de beide richtingen die de mannelijkheid uitmaken: een beroep onder mannen 57 en de liefde van vrouwen, faalde door zijn schaakverleden. Als onbelangrijk wuift Jones de uitlatingen van Morphy s jeugdvriend Maurian weg, die Morphy s enorme ambitie benadrukte. Maurian bracht het schaakspel niet in verband met de latere geestelijke ineenstorting van zijn vriend. Een plausibeler verklaring van de innerlijke drang van de schaker, en in het bijzonder die van Morphy, lijkt ons de leer van Adolf Adler te bieden. Niet zijn oedipuscomplex, maar zijn mislukkingen in het gewone leven, in zijn beroep en in de liefde, zijn de oorzaak van zijn geestelijke ineenstorting. In een uitvoerig artikel van de psychiater Norman Reider, getiteld Schaken, Oedipus en Mater Dolorosa wordt Helena M. Gamer geciteerd. Reider benadrukt de buitengewone aantrekkingskracht van het schaken op de schaker. De macht van deze betovering stelt het 54 E. JONES, The problem of Paul Morphy: a contribution to the psycho-analysis of chess, The International Journal of psycho-analysis, vol. XII, januari 1931 (gelezen voor the British Psycho-Analytical Society, op 19 november 1930). Integrale tekst kan worden geraadpleegd op de website van Sarah Beth Cohen: 55 Natuurlijk ook een verklaring voor het nijpende tekort aan vrouwelijke grootmeesters (infra). 56 Schakers hadden in deze periode een tamelijk beroerde reputatie en schaken werd niet echt als een gepaste beroepsactiviteit van een gentleman beschouwd. Professionele schakers werden bezien als bezeten gokkers (de financiële positie van schakers was destijds ook zeer precair). Deze argumentatie zou toch niet opgaan in het geval van de jonge Morphy, die uit een uitzonderlijk rijke familie kwam. Wim Meyles (Stof genoeg, blz 14) gaf wel de volgende levenswijsheid mee: Trouw nimmer met een schaker, want daar kan gevaar in schuilen. Ze willen tijdens een toernooi wel eens hun dames ruilen. 57 Merk op dat de advocatuur en magistratuur niet langer typisch mannenberoepen zijn (integendeel). 13

14 probleem van de overdracht van in het schaken verworven bekwaamheden op andere gebieden. Het is denkbaar dat men door het schaken beter kan leren en dat het geheugen erdoor wordt gesterkt en de originaliteit van het denken erdoor wordt opgewekt. ( ) Misschien kan men zich in beginsel aan Freud zelf houden, die volgens H.M. Gamer de eerste blijkbaar nogal primitieve poging tot een psychoanalytische verklaring van het schaken in 1922 tijdens een voordracht in Wenen afwees. 58 In een artikel van de New York Tribune 59, werd Steinitz ( ) geïnterviewd en deze wist o.m. ook nog te vertellen dat Morphy het ongeluk had gehad te rijk geboren te zijn. 60 Na al zijn geld verloren te hebben, kon hij dit maar moeilijk verkroppen en ontstond bij hem klaarblijkelijk het waanidee dat er complotten tegen hem werden gesmeed om hem arm te houden. Ook volgens Steinitz hadden dus een aantal persoonlijke tegenslagen een belangrijke rol gespeeld bij de mentale ineenstorting van Morphy. In 1867 reeds (Morphy is inmiddels 30) zou zijn mentale staat alarmerend geworden en zijn moeder overtuigde hem om naar Parijs te gaan, omdat zij hoopte dat een verandering van omgeving hem goed zou doen. Het mocht niet baten. Morphy zou inmiddels een hartsgrondige hekel gekregen hebben van het (publiekelijk) schaken 61 en gedurende zijn ganse verblijf in Parijs (18 maanden) meed hij alle schaakclubs waar hij voorheen zo gevierd werd omwille van zijn grote triomfen. Na zijn verblijf in Parijs keerde hij terug naar zijn thuis. 62 Vanaf dan gaat het blijkbaar alleen nog maar bergafwaarts. Morphy begon (ca. 1875?) te geloven dat hij vervolgd werd door zijn familieleden, i.h.b door zijn schoonbroer, John D. Sybrandt (vervolgingswaanzin) en hij zonderde zich volledig af. Hij was ervan overtuigd dat zijn voedsel werd vergiftigd en dat men hem wilde vermoorden. Gedurende een bepaalde tijd durfde hij enkel voedsel aan te nemen waarop zijn moeder of zijn jongere (ongehuwde) zuster toezicht hadden gehouden. Hij verdacht zijn schoonbroer ervan dat hij aasde op het familiefortuin. Bij een andere gelegenheid was hij ervan overtuigd dat zijn schoonbroer en een intieme vriend, Binder, zijn kleren wilden vernietigen en hem (alweer) wilden vermoorden. Hij dagvaardde zijn schoonbroer en spendeerde jaren in de voorbereiding van dit dossier, hoewel het in de rechtbank blijkbaar nogal snel en pijnlijk duidelijk werd dat er geen basis was voor zijn beschuldigingen SILBERMANN en UNZICKER, Geschiedenis van het schaakspel, II, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1977, (oorspronkelijke titel: Geschichte des Schachs) 59 New York Tribune, donderdag 22 maart Zie De tekst wordt ook geciteerd op 60 De vader van Paul Morphy, Alonzo Morphy, was rechter in het Hooggerechtshof van Louisiana ( the supreme court of Louisiana ) en deze liet bij zijn dood een bedrag achter van dollar en 54 cent (19 de eeuw!): B. WALL, Bill Wall s chess master profiles Morphy, blz. 1/3: tekst te raadplegen op: In 1882 (twee jaar voor de dood van Morphy) maakte Morphy bezwaar tegen het feit dat hij (gelet op zijn uitzonderlijke schaakprestaties) opgenomen zou worden in een boek gewijd aan bekende inwoners van Louisiana. De tekst van de oorspronkelijke brief die Paul Morphy op 31 juli 1882 schreef (aan de editors of the Bee) kan worden geraadpleegd op: 61 Zie de brief d.d. 5 december 1875 van Charles A. Maurian, een jeugdvriend van Morphy, te raadplegen op Since somewhere about 1864 or 65 Mr. Morphy has had a certain aversion to chess. (Indeed he never was, strange as it may seem, an enthusiast.) This was caused, no doubt, by his being constantly bored to death by all sorts of persons who thought it a nice thing to play a game with the champion of the world or to ask him in how many moves he could force mate in a fame, or what was the best way to open a game, or to be kind enough to solve this or that problem &c, to say nothing of the amount of stupid letters he was called upon to read. At that time he told me very frankly that he was going to abandon completely everything in the shape of public chess. But he consented to play with me as often as I should like. After this he went to Europe and on his return, observing that he only played with me to please me, I ceased to impose this species of penance on him. Our last games were in 1869 in the month of December. 62 B. WALL, Bill Wall s chess master profiles Morphy, blz. 2/3: tekst te raadplegen op: 63 E. JONES, The problem of Paul Morphy: a contribution to the psycho-analysis of chess, The International Journal of psycho-analysis, vol. XII, januari 1931 (gelezen voor the British Psycho-Analytical Society, op 19 14

15 Er circuleert ook een (apocrief?) verhaal dat Morphy geloofde dat barbiers in een moordcomplot tegen hem betrokken waren en dat Morphy regelmatig tijdens zijn scheerbeurt uit de kappersstoel opsprong en wegholde terwijl hij moord (en brand) schreeuwde (halfgeschoren, ingezeept en met de handdoek nog in zijn nek). 64 Niettemin een leuk verhaal hetgeen aansluit bij zijn achtervolgingswaan. 65 Volgens dezelfde bron, zou hij ook een heuse dandy geweest zijn die soms wel tien keer per dag van outfit verwisselde. 66 Verder gedroeg Morphy zich vreemd ten aanzien van personen die hij niet kende. Hij had blijkbaar de gewoonte om soms personen in de buurt van zijn huis aan te klampen en om aan deze onfortuinlijke voorbijgangers ellenlange verhalen te vertellen. 67 Hij had volgens verscheidene bronnen de gewoonte om te buigen en zijn hoed op te heffen wanneer hij een knappe vrouw zag. Jones schrijft: He was given to stopping and staring at every pretty face in the street which I should ascribe to feminine identification. He was also passionately fond of flowers. 68 Dit gedrag (tesamen met zijn volgens bepaalde bronnen sterk ontwikkelde modebewustzijn) gaf mogelijkerwijs inspiratie voor zijn beschrijving in de pers als de dandy die lonkte naar ieder knap meisje (zie voetnoot 63). Nochtans wordt dit beeld ook bevestigd door Steinitz 69 die benadrukt dat Morphy een echte gentleman is, hoewel zijn omschrijving van Morphy toch doet denken aan een stalker (of in het beste geval: een zonderling verlegen persoon). Steinitz verklaarde destijds: Morphy wants to get married. He is perpetually having love affairs. 70 All the people in New- Orleans know it and humor him a little. Mind you, he is the most chivalrous soul alive. He is a thorough gentleman. But if he sees a strange face in the street that pleases him, you will see november 1930), blz. 10/14. Integrale tekst kan worden geraadpleegd op de website van Sarah Beth Cohen: 64 Het verhaal is afkomstig van een barbier Paul Schoeff uit Turf, Field and Farm, Tekst is volledig te raadplegen op Lawson cautions: It should be noted that the barber s story was written by a reporter who probably exercised some license in describing Morphy s condition, about which the papers were prone to exaggerate, as mentioned by Maurian. De barbier verklaarde over Morphy o.a.: He is possessed of a belief that the barbers are in a vast conspiracy, suborned by his enemies, to cut his throat. There are only one or two shops in New Orleans he will enter, and when a strange barber or even an old one, operates on him, he watches him closely, on the alert always for a suspicious movement. Often he springs from his chair and rushed into the street, half-shaved, lathered and with a towel about his neck, screaming murder. Everybody knows and likes him, however, and though he is nuisance, they pity him too much to refuse to shave him. You might wonder that he gets shaved at all, or at least does not shave himself, but here another of his manias comes in. He is a confirmed fop, and sometimes changes his clothes as often as a dozen times each day, each time going out for a walk, saluting all sorts of imaginary acquaintances as he trips along, and returning to get himself up all over again. Of course he must be as immaculate in his hair-dressing as in his person, and nobody but a barber can do him justice. 65 David Lawson schreef zelf: It was in 1875 that Maurian first began to notice some strange talk by Morphy ( ) Soon after, Morphy s imbalance reached a climax when he suspected a barber of being in collusion with one of his friends, Mr. Binder, whom he attacked, actually trying to provoke a duel ( ) 66 Lawson merkt echter op: Among all the reports and letters about Morphy in his latter years, nowhere else it is mentioned that he sometimes rushed into the streets screaming. In het zelfde jaar (1879) nog zou Turf, Field and Farm gas terugnemen in verband met de opmerkingen dat Morphy een dwaze modegek en playboy zou zijn: Another base rumor that was amplified in print represented him as a silly fop, intoxicated with vanity, parading the fashionable streets of New Orleans, ogling the ladies and impertinently saluting them with bows and grimaces. This report is false and cruel. Zie 67 Brief d.d. 16 april 1879 van Dr. L. P. Meredith in de Cincinnati Commercial: At certain hours every day Paul Morphy is as sure to be walking on Canal Street as Canal Street is sure to be there to walk on. People shun him for the reason that the least encouragement will result in being compelled to listen for hours to the same old story that everyone knows by heart that relating to his father s estate. He talks of nothing else, and apparently thinks of nothing else. (blz. 6/14) 68 E. JONES, The problem of Paul Morphy: a contribution to the psycho-analysis of chess, The International Journal of psycho-analysis, vol. XII, januari 1931 (gelezen voor the British Psycho-Analytical Society, op 19 november 1930), blz. 10/14. Integrale tekst kan worden geraadpleegd op de website van Sarah Beth Cohen: 69 New York Tribune, donderdag 22 maart Zie (blz.13/14). 70 Ik cursiveer; waar ik onderstreep, cursiveerde de auteur. 15

16 him lift his hat and give a bow. Sometimes the lady will stop kindly and speak to him or smile and pass on. Then he will follow her at a distance sometimes for hours and when she enters her house, take out his note-book and enter the address. He regrets his loss because he wishes to be married, and the cure is, I think the same as in my own case to play chess again determinedly. Rueben Fine insinueert dat Morphy ook geobsedeerd was door vrouwenschoenen (fetisjisme) 71, hoewel Sarah Beth Cohen erop wijst dat deze visie gebaseerd is op een gebrekkige lezing van het pamflet van Regina Morphy-Voitier, een nicht van Paul Morphy. Er werd door Regina immers enkel vermeld dat Morphy ervan hield om zijn schoenen in een halve cirkel op te stellen, zodat hij deze gemakkelijker en sneller kon aantrekken. 72 In elk geval berust het zgn. fetisjisme (met vrouwenschoenen) van Morphy klaarblijkelijk op een misverstand. Het leven van Morphy verliep volgens een min of meer vast (overgeorganiseerd) stramien ( s middags wandelen op straat, s avonds bijna steeds naar de opera enz.) Volgens de voormelde nicht van Morphy zou hij gedurende een bepaalde periode de vreemde gewoonte hebben gehad om heen en weer te lopen aan het voorportaal, en de volgende zin te herhalen: «Il plantera la bannière de Castille sur les murs de Madrid, au cri de Ville gagnée, et le petit roi s en ira tout penaud.» 73 Sarah Beth Cohen heeft mij ook een citaat aangereikt van een jong meisje (dat Paul Morphy en diens moeder, op het einde van hun leven, goed gekend heeft), waarin wordt gesteld dat Morphy onsamenhangende gebaren maakte, vreemde woorden in zichzelf mompelde en af en toe een sarcastische glimlach toonde. Volgens dezelfde bron, tekende hij met zijn lichte wandelstok geometrische figuren op de stoep Rueben Fine schrijft o.a.: Morphy s breakdown revealed traits which had previously been sublimated in chess: memory regressed to a fixation on his childhood environment; visualization broke down into voyeurism, gratified by the opera, by staring at women s faces and by another eccentric habit of arranging women s shoes in a semicircle in his room. When asked why he liked to arrange the shoes ( ) he said: I Iike to look at them. Tekst van Rueben Fine, kan men raadplegen op Zie ook B. WALL, Those eccentric chessplayers, 1/2; tekst te raad-plegen op: 72 Regina Morphy-Voitier, Life of Paul Morphy in the Vieux Carré of New-Orleans and Abroad : Now we come to the room which Paul Morphy occupied, and which was separated from his mother s by a narrow hall. Morphy s room was always kept in perfect order, for he was very particular and neat, yet this room had a peculiar aspect and at once struck the visitor as such, for Morphy had a dozen or more pairs of shoes of all kinds which he insisted in keeping arranged in a semi-circle in the middle of the room, explaining with his sarcastic smile that in this way, he could at once lay his hands on the particular pair he desired to wear. (Ik cursiveer en zet in vetjes ). 73 Hij zal de banier van Castilië planten op de muren van Madrid, bij de kreet van de overwonnen stad, en de kleine koning zal geheel beteuterd vertrekken. Citaat ontleend aan B. WALL, Bill Wall s chess master profiles Morphy, blz. 2/3: tekst te raadplegen op: Dit citaat is afkomstig van Regina Morphy-Voitier (in haar pamflet Life of Paul Morphy in the Vieux Carré of New-Orleans and Abroad ), een nicht van Morphy. Zie Sarah Beth Cohen twijfelt echter aan de authenticiteit van dit citaat (en gelooft dat het hier ook een familielegende zou kunnen betreffen). Regina Morphy zou slechts 14 jaar geweest zijn op het ogenblik van het overlijden van Morphy, zou haar oom hoogstwaarschijnlijk slechts occasioneel ontmoet hebben en heeft haar biografie 42 jaar later geschreven, zodat het alleszins verwonderlijk is dat zij het citaat woordelijk heeft kunnen onthouden. Andere bronnen vermelden dit citaat niet. De mondelinge overlevering binnen de familie dient inderdaad met een zekere omzichtigheid te worden benaderd. 74 ( ) with incoherent gestures, and muttering strange words to himself, with an unfrequent, sarcastic smile?( ) His fine, nervous hand holds a light cane, with which he draws geometrical figures on the pavement around him Bron werd geciteerd door Sarah Beth Cohen in privé- correspondentie. 16

17 In de laatste vier of vijf jaar van zijn leven (dus ongeveer vanaf 1880) leed Morphy, volgens Léona Queyrouse, meermaals aan een aantal bijzonder ernstige zenuwinzinkingen (die hem bijna fataal werden). Zijn gedrag werd grillig (hij weigerde te eten en hij werd bijna onhandelbaar). 75 Het moge duidelijk zijn uit de voorgaande anekdotes, dat Morphy inderdaad leed onder een mentale stoornis (gekenmerkt deels door paranoia en deels door obsessies). Al snel kwam de relatie van zijn stoornis met het schaken aan bod. Jeugdvriend Maurian schrijft in een brief d.d. 15 januari 1876, dat hij reden heeft om te geloven dat de dokters van Morphy geen enkele band zien tussen het schaken en zijn mentale stoornis. Een van de dokters zou Morphy immers hebben aanbevolen om te schaken als een soort van afleiding en als middel om zijn gedachten te verzetten. Maurian zelf dacht dat het zittende leven dat Morphy gedurende jaren had geleid, een slechte invloed zou hebben gehad op zijn hele systeem. 76 Dr. L.P. Meredith schreef dienaangaande een aantal jaren later, op 16 april 1879, dat het gebruikelijk was geworden om de mentale stoornis van Morphy toe te schrijven aan een te grote inspanning van het brein bij het schaken, hoewel daarvoor geen enkel positief bewijs bestaat. Meredith merkt overigens op dat de verbazingwekkende schaakprestaties van Morphy hem geen enkele moeite hadden gekost. In een oogwenk kon Morphy een analyse maken, waarvoor andere sterke schaakmeesters weken ijverige studie nodig hadden. Ook het blindsimultaan spel leek van Morphy niet meer aandacht te eisen dan het lezen van een boek of een krant. 77 Aldus waren twee extreme meningen in omloop, waarbij enerzijds werd voorgehouden dat het schaken totaal niets te maken had met de mentale stoornis en waarbij anderzijds door sommigen werd geloofd dat het schaken de mentale stoornis had uitgelokt/veroorzaakt (doordat het brein al te grote inspanningen had geleverd, waarbij dan waarschijnlijk vooral gedacht werd aan zijn partijen die hij simultaan blind speelde). Het lijkt mij dat beide visies foutief zijn. Het citaat ( Il plantera la bannière de Castille sur les murs de Madrid, au cri de Ville gagnée, et le petit roi s en ira tout penaud ) heeft mij in het bijzonder getroffen. Het schijnt mij toch niet helemaal «schaakneutraal» te zijn (gelet op de vermelding van le petit roi ) hetgeen bij mij toch het vermoeden doet rijzen dat de mentale ineenstorting van Morphy niet geheel onafhankelijk van het schaakspel is geschied. Het lijkt mij niet ondenkbaar dat ingevolge het abrupt stoppen met het publiekelijk schaken, een aantal intrinsieke elementen in het schaakspel getransponeerd werden naar het dagelijkse leven. Men zou kunnen speculeren dat de identificatie met de koning in het schaakspel (geheel normaal tijdens het spel), in het geval van Morphy psychiatrische vormen heeft aangenomen). De redenen van het staken met het publiekelijk spelen, zullen te maken hebben gehad met een aantal persoonlijke teleurstellingen. Ik waag het om in dit verband te wijzen op bepaalde overeenkomsten tussen enkele psychiatrische aspecten van Morphy en (zijn gedragspatronen in) het schaakspel: 75 Léona Queyrouse schreef: During the last four or five years of his life, Mr. Morphy frequently suffered with nervous prostration which more than once threatened to end fatally. As long as they lasted he lay in bed, frightfully pale and spiritless, refusing to take any nourishment, and often nearly senseless. The precursory symptoms were unmistakable, and we knew them only too well. Without an apparent cause, he would at once grow fanciful and irascible, discontented with everything, and annoyed even by the efforts made to please him. 76 Brief d.d. 15 januari 1876 van, Charles A. Maurian (aan de heer Prèti). Tekst te raadplegen op: 77 Brief d.d. 16 april 1879 van Dr. L.P. Meredith (aan de chess editor van the Commercial) 17

18 - de afzondering (noodzakelijk voor de schaakstudie, maar nefast voor het sociale leven) en het zich plots terugtrekken van het publiekelijk schaakspelen en van zijn naaste familieleden - het herhalen van een uitspraak waarbij de koning ( le petit roi ) wordt verdreven (normaal in het schaakjargon of bij het bestuderen van stellingen, maar niet normaal in het dagelijkse leven). Jones kon de oorsprong van dit citaat niet achterhalen. Rueben Fine merkt echter wel op dat het duidelijk betrekking heeft op een overwinningskreet over de Koning. Fine omschrijft deze uitspraak als a regressive expression in words of what he could no longer do in action. 78 Ook vermeldenswaard is dat het prevelen/mompelen en het maken van gebaren bij het overpeinzen van schaakposities als normaal kan worden beschouwd, terwijl dit gedrag merkwaardig is in het alledaagse leven. - de obsessie met de dame (positief in het schaakspel) en het aanklampen en het stiekem volgen van vreemde dames op straat (minder positief) - het noteren van de zetten in een notitieboekje (geheel normaal tijdens het schaakspel Morphy schijnt, volgens Fine, wel een zekere obsessie te hebben gehad om zelfs niet-officiële partijen bij te houden) 79 en (volgens Steinitz) het noteren van het adres van de door hem gevolgde dame (minder normaal) - aandacht voor strategische plannen van de vijand (positief in het schaakspel) en de achtervolgingswaanzin (negatief in het alledaagse leven) - positiespel (de capaciteit om de schaakstukken op een zo efficiënt mogelijke wijze te organiseren, uiteraard positief) en de hyperorganisatie in het dagelijkse leven (de tijdsindeling, het organiseren van de schoenen in een halve cirkel om deze zo snel en efficiënt mogelijk te kunnen aantrekken, perfecte en extreme orde en netheid) 80 - visualisering tijdens het schaakspel (het geconcentreerd kijken en plannen en het doorzien van potentiële aanvalsplannen) en het aanstaren van (lonken naar) vreemde vrouwen (met trouwplannen), het extreem aandachtig observeren van de barbier (om zijn potentiële aanvalsplannen te doorzien), obsessief gaan naar de opera 81 - patroonvorming en -herkenning (evident een positieve eigenschap in het schaakspel) en het tekenen van geometrische figuren met een wandelstok (op de stoep) Het lijkt mij dat een aantal gedragspatronen (inherent verbonden aan het schaken) bij Morphy sterk op de voorgrond zijn blijven treden (en een obsessieve wijze), ook lang nadat hij het (publieke) schaken had opgegeven. Deze (voor hem vertrouwde) patronen verklaarden zijn succes in de schaakwereld, zodat het aannemelijk is dat er een onbewuste neiging bij Morphy bestond om ook terug te vallen op deze patronen in situaties die niets met het schaakspel te maken hadden. Deze patronen hebben zich volgens mij (onbewust) weten te nestelen in het alledaagse leven (waar zij meestal geen bestaansreden hebben). Het zou dus kunnen dat het abrupt stoppen met het professioneel schaken aldus mede aan de oorzaak heeft gelegen aan de mentale ineenstorting van Morphy of minstens een aantal psychiatrische aspecten aan het licht heeft gebracht die voorheen verborgen bleven (of gesublimeerd werden) in het schaakspel (en in die 78 Voetnoot van Rueben FINE onder zijn artikel over Morphy. Tekst te raadplegen op: (blz. 3/5) 80 Vergelijk het artikel van Rueben FINE over Morphy (blz. 4/5). 81 Reuben FINE spreekt in dit verband over voyeurisme, een term die naar mijn smaak te sterk is (zie voetnoot 68) 18

19 zin zou men met evenveel recht kunnen stellen dat het (abrupt) stoppen met schaken evenzeer oorzaak is geweest als het schaken zelf). Op te merken valt wel dat de context van de patronen veranderd was (spelsituatie alledaagse leven), zodat de patronen zelf ook wijzigden (weliswaar niet in essentie, maar slechts in gedaante). Zo zal Morphy tijdens zijn periode dat hij het schaken haatte niet meer over de koning (als schaakstuk) spreken (volgens Steinitz wilde Morphy absoluut niet meer over het schaakspel praten), maar toch heeft hij het nog over steeds over een koning met name de kleine beteuterde koning van Spanje. De obsessie van Morphy met de koning (als schaakstuk), transformeerde aldus in het dagelijkse leven (gedurende een bepaalde periode) in het klaarblijkelijk voortdurend herhalen van het zelfde zinnetje ( le petit roi s en ira tout penaud ). Patronen die heel normaal waren (zoals het noteren van zetten: gedeeltelijk cijfers, gedeeltelijk letters) werden getransformeerd naar het noteren van adressen (eveneens gedeeltelijk cijfers, gedeeltelijk letters). De obsessie met de dame (als schaakstuk) transformeerde mogelijkerwijs eveneens naar een particuliere, eigenaardige houding ten aanzien van dames. Gelet op het feit dat deze (obsessieve) patronen zo vertrouwd waren voor Morphy, maar de natuurlijke omgeving waar deze patronen konden floreren (in casu het schaakbord) plots wegviel, is het mogelijk dat deze patronen zich noodgedwongen hebben gevestigd in het alledaagse leven. Er kan overigens worden vastgesteld dat de schaakpatronen bij beroepsschakers op een of andere manier "doorschemeren" in het alledaagse leven en dat hun ontwikkelde "schaakreflexen" blijkbaar kunnen worden uitgelokt (door externe prikkels) in alledaagse situaties. Blijkbaar kunnen alledaagse ervaringen worden "vertaald" naar schaaktaal. In een tamelijk recent interview van 22 maart 2003 (F. FRIEDEL, "On the brink of madness" te raadplegen op stelde de jonge grootmeester Vladislav Tkachiev ( 09 november 1973) omtrent dit eigenaardige aspect van het schaakdenken, zeer openhartig: "Even when I am not playing it doesn't mean that chess leaves my mind. I am speaking with you, but at the same time the position against Kortschnoi is going through my mind. It is difficult to explain: I am talking with you, and everything we say is beginning to translate into chess language. You looked at me, Nf3, the girl over there smiled, Nf6, somebody fell over there, c4. This has not been described, because unfortunately the books about the subject have not been written by real chess players. Let me explain it again: Today I talked with you, I went to the swimming pool, I played a game, I went to the bar, I had dinner. And all this is beginning to be translated into chess moves. Nf3, Nf6, c4, g6. It is on the brink of madness, but I have asked many players and they have the same experience. I translate everyday life into chess moves, and it happens even if I don't want it to. Sometimes I ask myself "are you nuts?" The answer is definitely yes. Well, slightly, but it is true." Indien het juist is om te stellen dat alledaagse leven kan worden "vertaald" in schaaktermen, waar blijkbaar anekdotische evidentie voor bestaat, dan is het niet onaannemelijk om te stellen dat ook de omgekeerde beweging zich kan voordoen, met name dat de schaakpatronen ook kunnen worden vertaald naar gedragingen in het alledaagse leven. Deze behoefte aan "vertaling" zou dan bij Morphy in sterkere mate aanwezig kunnen geweest zijn doordat hij het professioneel schaken abrupt heeft gestaakt. Het voorgaande zou dus mijn stelling in verband met Morphy kunnen ondersteunen. De uitleg die ik geef lijkt mij mogelijk, maar aan de andere kant dient men toch voorzichtig te zijn (per slot van rekening ben ik geen psychiater), aangezien de vermelde symptomen (bv. afzondering, vervolgingswaanzin, obsessief gedrag enz.) uiteraard ook totaal onafhankelijk van 19

20 het schaakspel optreden, zodat de invloed van het schaakspel in die zin ook niet mag worden overdreven (het schaakspel lijkt mij dan ook hoogstens een contextuele dimensie toe te voegen aan de symptomen). Bovendien, nogmaals, is het gevaarlijk om op basis van partiële historische informatie conclusies te trekken (de kranten van die tijd schenen te overdrijven, en mogelijkerwijs vertelden de familieleden en vrienden (uit schaamte) ook niet het gehele verhaal). Veel belangwekkende historische informatie is overigens verloren gegaan: de nauwe verwanten van Morphy stierven in een relatief korte periode na hem (zijn moeder in 1885; zijn zuster Helena in 1886, zijn broer Edward in 1893 en zijn zuster Malvina in 1894). De meeste bezittingen van Morphy werden verkocht. De familiedocumenten verdwenen samen met de verkoop met het huis. Zelfs de schaakclub brandde af, waardoor ook de documenten die daar aanwezig waren, jammer genoeg verloren gingen. 82 Bovendien zijn er onvermijdelijk in de loop der tijd bepaalde aspecten verwrongen geraakt (bv. het fetisjisme in de analyse van Rueben Fine, dat later kritiekloos door andere auteurs werd overgenomen: bepaalde bronnen vermelden dat Morphy dood werd gevonden in een badkuip en dit omringd met vrouwenschoenen 83. Sarah Beth Cohen verzekert mij dat voor de aanwezigheid van deze vrouwenschoenen geen andere historische basis bestaat dan de hiervoor vermelde verklaring van Regina Morphy-Voitier, zie voetnoten 70-71), zodat historische waarheid allicht niet meer binnen ons bereik ligt. 9. De mentale ineenstorting van Steinitz ( ) 84 had waarschijnlijk o.m. te maken met het feit dat hij het verlies van zijn wereldtitel aan Emmanuel Lasker in 1894 bijzonder moeilijk kon verteren. Kort daarvoor waren zijn eerste vrouw en zijn dochter trouwens overleden. 85 Steinitz verloor ook van Lasker in de in Moskou gehouden revanchematch (1896/97). Steinitz weet het verlies van zijn wereldtitel trouwens aan slapeloosheid (hetgeen in de gegeven omstandigheden aannemelijk is). 86 Ergens in deze periode is Steinitz (voor een tweede maal) gehuwd en heeft hij ook nog twee kinderen gekregen. Echter toen hij in 1897 in Moskou verbleef (Steinitz is dan 61 jaar), werd hij verliefd op een (veel jongere) 18-jarige schaakster. Steinitz wilde zich laten scheiden van zijn (tweede) echtgenote, maar zij stemde hier niet mee in. De teleurgestelde schaakster (en haar voogd) zouden er vervolgens voor gezorgd hebben dat Steinitz werd opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij werd later ontslagen uit het ziekenhuis, omdat hij niet waanzinnig zou zijn, maar een zeer ernstige zenuwinstorting zou hebben gehad. Steinitz heeft zich blijkbaar gedurende een korte periode weten te herpakken. In een groot toernooi in Wenen 1898 behaalde hij nog een eervolle vierde plaats en in hetzelfde jaar haalde hij nog een vijfde plaats in Keulen. In het dubbelrondige toernooi in Londen 1899 eindigde hij slechts 11 de. Een zware zenuwinzinking (en een nieuwe opname) volgde en hij stierf op 12 augustus 1900 in grote armoede. 87 Zijn tweede vrouw en twee kleine behoeftige kinderen bleven achter. Steinitz werd in september begraven in een armengraf 88 (het professioneel schaken in de 19 de eeuw was dus zeker geen bron van groot financieel gewin). 82 Informatie verstrekt door Sarah Beth Cohen (via privé- correspondentie). 83 Zie bv. D. EDMONDS en J. EIDINOW, Bobby Fischer trekt ten strijde: 2 schakers, 2 supermachten en de koude oorlog (oorspronkelijke titel: Bobby Fischer goes to war), Ambo, Amsterdam, 2003, Over de exacte geboortedatum bestaat discussie (14, 17 of 18 mei 1836): zie (blz. 1/5). 85 Het chronologische verloop van de huwelijken van Steinitz zijn mij niet helemaal duidelijk: B. WALL, William Steinitz ( ) : zie (blz. 4/5) 86 B. WALL, William Steinitz ( ), (blz. 4/5). 87 SILBERMANN en UNZICKER, Geschiedenis van het schaakspel, I, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1977, (oorspronkelijke titel: Geschichte des Schachs). Aldaar kunnen nog een aantal specifieke details worden teruggevonden over Steinitz affaire met de 18-jarige schaakster. 88 B. WALL, William Steinitz ( ), (blz. 5/5). 20