24. Filips van Marnix van Sint Aldegonde

Transcriptie

1 24. Filips van Marnix van Sint Aldegonde Marnix werd geboren tussen maart en juli 1540 in een gezin dat de hervorming was toegedaan. Voor zijn studies in de rechten en mogelijk ook staatkunde werd hij naar Leuven en Dôle gestuurd en later studeerde hij ook theologie bij Calvijn in Genève. In 1560 keerde hij terug naar de Nederlanden. Daar was hij betrokken bij het Verbond der Edelen en eveneens bij de opstelling van de bekende smeekschriften. Daarom week hij uit naar Oost-Friesland toen de toestand in de Nederlanden, door de komst van Alva in augustus 1567, te bedreigend werd. Vanaf juni 1569 verbleef hij een tijdlang aan het hof van de keurvorst van de Palts: Frederik III de Vrome. Deze was eerst luthers geweest, maar was daarna overgegaan naar het calvinisme. Hij woonde in Heidelberg, de universiteitsstad, waar later Maurits en Willem Lodewijk zouden studeren. Maar reeds aan het eind van het volgende jaar stond Frederik III Marnix af aan Willem van Oranje, dus reisde hij naar de Dillenburg. De prins had dringend hulp nodig in verband met diverse militaire mislukkingen, daarom stuurde hij Marnix in de zomer van 1571 naar Denemarken om daar hulp te vragen. Het volgende jaar werd hij in dienst van de prins naar de eerste Statenvergadering in Dordrecht gestuurd, waar hij op 20 juli de provinciale vertegenwoordigers toesprak. Het jaar daarop fungeerde Marnix vanaf januari als gouverneur van Delft, Rotterdam en Schiedam. Maar toen hij in november 1573 het bevel voerde over de bezetting van een schans bij Maaslandsluis werd hij overrompeld door de Spanjaarden en op 4 november gevangengenomen en opgesloten in Utrecht. Van daar uit schreef hij brieven naar Willem van Oranje, waaruit bleek dat hij door de Spanjaarden onder druk werd gezet. De prins wilde hem graag ruilen tegen de in de slag op de Zuiderzee gevangengenomen bevelhebber Bossu, maar daar ging men niet op in. De volgende kans deed zich voor toen de Spaanse bevelhebber Mondragon bij de overgave van Middelburg op 18 februari 1574 gevangen was genomen. Hij werd pas vrijgelaten nadat hij had beloofd de vrijlating van Marnix te zullen bewerkstelligen. Hoewel de Spaanse landvoogd Requesens daar aanvankelijk niet aan wilde voldoen, deed hij het uiteindelijk wel op 15 oktober Reeds in januari van het volgende jaar kreeg Marnix een nieuwe opdracht. Willem van Oranje had tijdens het bezoek aan keurvorst Frederik III van de Palts in juni 1572 Charlotte de Bourbon ontmoet die daar, na haar vlucht uit het klooster en haar overgang naar het calvinisme, asiel had gezocht. Nu overwoog de prins een huwelijk met Charlotte en hij stuurde Marnix naar de Palts om de onderhandelingen over het huwelijkscontract te beginnen. Maar zijn huwelijk met Anna van Saksen was nog niet ontbonden, dus kreeg hij ook opdracht om in het slot Dillenburg de bewijsstukken van de ontrouw van Anna van Saksen, zijn tweede echtgenote, op te halen. Dat werd een mislukking want Jan van Nassau wilde de betreffende stukken niet meegeven. Daarna reisde Marnix door naar Heidelberg en voerde er zijn opdracht uit te zoeken naar docenten voor de op te richten universiteit in Leiden. Bij zijn terugreis nam hij Charlotte mee naar de Nederlanden, waar ze op 12 juni 1575 met Willem van Oranje in het huwelijk trad. Daar wachtte hem al snel een heel andere opdracht: het ontcijferen van enkele onderschepte brieven van de Spaanse koning, diens landvoogd en enkele bevelhebbers. Later werd dit ook aan de Spanjaarden bekend, want op 11 november 1581 schreef Mendoza, de Spaanse gezant in Engeland en Frankrijk, aan Filips II, dat Marnix in staat was de brieven van de koning te decoderen. Daaruit bleek dat onderwerping van de opstandige gewesten nog steeds het Spaanse hoofddoel vormde. Gewapend met die kennis kon hij zich toen bezighouden met de al in maart begonnen vredesonderhandelingen in Breda (pp. 8, 9), die bijna vanzelfsprekend op niets uitliepen. Maar er wachtte hem weer een nieuwe taak. In de eerste maanden van 1576 werd hij, met Paulus Buys (add. 20), naar Engeland gezonden om koningin Elizabeth de soevereiniteit over de Nederlanden aan te bieden. Reeds in april moest hij echter het mislukken van zijn opdracht rapporteren aan de Staten van Holland. 61

2 In datzelfde jaar was hij betrokken bij de totstandkoming van de Pacificatie van Gent en toen deze eenmaal een feit was geworden op 8 november, kreeg Marnix meteen een nieuwe opdracht. Don Juan, de opvolger van Requesens, was in de Nederlanden aangekomen en daarom werd Marnix naar Brussel gezonden om daar de vinger aan de pols te houden. De toestand in de Nederlanden was uiterst precair en daarom werden alle mogelijkheden om hulp te verkrijgen onderzocht. Daarom werd Marnix in april 1578 naar de Rijksdag in Worms gestuurd om te trachten de Duitse keizer over te halen tot hulp aan de Nederlanden. Deze maakten immers deel uit van de door keizer Karel V in 1547 herziene Bourgondische Kreits, die in 1548 was bekrachtigd in het verdrag van Augsburg. Om de keizer tot het verlenen van hulp te brengen maakte Marnix er op de rijksdag melding van dat keurvorst Eric van Brunswijk (p. 131) het plan had opgevat de Spanjaarden te helpen Munster en Keulen in een verrassingsaanval te veroveren om van daaruit heel Duitsland onder het Spaanse juk te brengen. Niets mocht baten, hij kreeg slechts de toezegging dat het Duitse Rijk het lot van zijn meest westelijke deel met belangstelling en sympathie zou blijven volgen. Teruggekomen in de Nederlanden moest Marnix zich in de loop van datzelfde jaar bezighouden met het optreden van de al te fanatiek optredende protestanten in Gent. Mede door zijn toedoen werd op 22 juni 1578 de Religievrede aangenomen. Aangezien er dus geen hulp kon worden verwacht van Engeland of het Duitse Rijk werd overwogen de soevereiniteit over de Nederlanden aan te bieden aan de hertog van Anjou, de broer van de Franse koning, en dat werd door Marnix aangemoedigd. Hij vertrok in augustus 1580 vanuit Vlissingen op weg naar Frankrijk en reeds op 29 september kwam het verdrag van Plessis-les-Tours tot stand, waarin de hertog van Anjou de soevereiniteit aanvaardde. Maar vooraf zou de hertog naar Engeland gaan voor een huwelijk met koningin Elizabeth. Marnix vergezelde hem en maakte de hele vertoning mee van aantrekken en afstoten door Elizabeth. Toen deze kwestie echter bleef voortduren kreeg Marnix begin 1582 van de Staten opdracht Anjou te manen nu naar de Nederlanden te komen, daar men anders naar een volgende soeverein zou uitzien. Als een teleurgesteld man begon Anjou aan zijn taak in de Nederlanden en toen hij tenslotte in januari 1583 een greep naar de macht deed (de Franse furie in Antwerpen) was zijn rol uitgespeeld. Marnix was door deze gebeurtenissen zo zwaar aangeslagen dat hij zich terugtrok op zijn kasteeltje te Souburg. Wel was hij op 12 april aanwezig bij het huwelijk van Willem van Oranje met Louise de Coligny. Lang zou zijn rustperiode niet duren, want Willem van Oranje benoemde hem op 30 november 1583 tot burgemeester van Antwerpen. Hoewel er werd gesproken over de functie van buitenburgemeester, dat is het bestuur over de buitenwijken en de omgeving van de stad, lijkt het er op dat hij een hogere post bekleedde. Later zou hij immers de onderhandelingen met Alexander Farnese voeren. Maar zover was het nog niet. Op 12 juni 1584 was Marnix in Delft bij de doop van de jongste telg van Willem van Oranje en Louise de Coligny: Frederik Hendrik. Korte tijd daarna begon Farnese zijn aanval op Antwerpen door de stad steeds verder te isoleren. Dat een extra verbinding over geïnundeerde polders, zoals door Willem van Oranje was geadviseerd, nu niet meer tot de mogelijkheden behoorde, had er mee te maken dat Marnix niet voldoende overwicht had op de Antwerpenaars (p. 38). Begin juli 1585 begonnen de besprekingen die er toe leidden dat Mechelen in Spaanse handen zou overgaan. Aanvankelijk stelde Farnese zeer harde voorwaarden aan het garnizoen van de stad, dat zich had misdragen ten opzichte van de bevolking, maar Marnix kon hem overhalen zijn eisen wat te matigen. Hoewel Marnix toen al wilde dat Mechelen en Antwerpen gezamenlijk de verzoeningsonderhandelingen zouden voeren, om zo betere voorwaarden te kunnen bedingen, werd dit door Farnese afgewezen. Vervolgens werd op 19 juli het Spaanse pardon voor Mechelen afgekondigd en was de verzoening van deze stad met de Spaanse koning een feit. Doordat Brussel was gevallen op 10 maart; Willem van Oranje was vermoord op 10 juli, Mechelen in Spaanse handen was gekomen en alle ontzettingspogingen waren mislukt, 62

3 raakte Marnix ontmoedigd. Toen dan ook de Antwerpse bevolking aandrong op onderhandelingen met de Spaanse bevelhebber kon hij daar niet langer weerstand aan bieden en werd de stad op 17 augustus 1585 overgegeven (pp. 38, 39). Wel waren er gunstige voorwaarden voor de capitulatie bedongen.. Aan Philipp von Hohenlohe had hij reeds op 15 augustus vanuit Beveren een brief geschreven, waarin hij zich verontschuldigde voor de capitulatie. Hij schreef dat hij de burgers en de bootsgezellen niet in bedwang had kunnen houden en ook dat er onvoldoende voorraden waren in de stad. Van buitenaf kwam er ernstige kritiek op de houding van Marnix. Hij had Parma bij de poort ontvangen en was kort daarna met hem naar Brussel gegaan. Tot oktober bleef hij nog in Antwerpen, maar zijn carrière was ten einde. Toen hij zich echter op zijn kasteeltje in Souburg wilde terugtrekken werd hem dat aanvankelijk geweigerd door de Staten van Holland en Zeeland, want er circuleerden kwade geruchten over hem. Pas na het opstellen van beperkende bepalingen kreeg hij toestemming zich daar te vestigen. Tenslotte zouden deze beperkingen na de aankomst van Leicester in december 1585 weer worden opgeheven. Pas na de periode met Leicester, in 1590, werd er opnieuw een beroep op hem gedaan. De gouverneur van Bergen op Zoom had brieven van de paus en koning Filips II in handen gekregen, maar die waren gecodeerd. En omdat Marnix in het verleden al blijk had gegeven geheimschrift te kunnen ontcijferen, vroeg men hem dit weer te doen. Toen hij erin was geslaagd de brieven grotendeels te decoderen, kreeg hij het verzoek deze berichten over te brengen aan zowel koningin Elizabeth van Engeland als koning Hendrik IV van Frankrijk. Marnix voerde deze opdracht uit en in juli van dat jaar keerde hij terug naar Souburg. Pas in drie jaren later werd er weer een beroep op hem gedaan. Louise Juliana, een dochter van Charlotte de Bourbon, zou huwen met Frederik IV van de Palts en nu vroeg Maurits hem zijn halfzuster te begeleiden op haar reis naar Heidelberg. Men kon Marnix ook nog niet missen voor het ontcijferen van brieven. Op 30 mei besloten de Staten-Generaal de gecodeerde brieven uit het belegerde Groningen, die Philipp von Hohenlohe had doorgestuurd (pp. 77, 116), door hem te laten ontcijferen. In hetzelfde jaar had hij het verzoek gekregen van de Staten-Generaal een bijbelvertaling te verzorgen. Daarvoor mocht hij zich vestigen in Leiden, zodat hij gebruik zou kunnen maken van de universiteitsbibliotheek Dit werk heeft hij bij lange na niet kunnen voltooien, maar anderen hebben later van zijn voorbereidingen gebruik kunnen maken. In 1596 kreeg hij weer een verzoek van Maurits, nu om in het prinsdom Orange orde op zaken te stellen. Hiervoor verleende de Staten-Generaal hem verlof en hoewel de gestelde termijn ruimschoots werd overschreden slaagde hij er niet in alle zaken tot een goed einde te brengen; er was teveel tegenwerking. Pas in het begin van 1598 keerde hij terug naar Leiden. Zijn gezondheid liet hem echter niet meer toe verder te gaan met zijn taak. Op 15 december van dat jaar overleed hij. Filips van Marnix van Sint Aldegonde stond bekend als een ijverig en rechtvaardig man en een welsprekend rechtsgeleerde. Hij wordt wel beschouwd als de dichter van het Wilhelmus, maar dat is niet bewezen. De schrijver Postmus zocht allerlei argumenten om te bewijzen dat het Marnix niet kon zijn geweest, maar ook deze zijn niet overtuigend. 63

4 Op de begraafplaats in West-Souburg staat een aan Marnix gewijde gedenknaald, die in 1872 werd opgericht. Op 3 september van dat jaar besloot de Geuzenbond te Antwerpen naar West- Souburg te gaan om het monument te onthullen. De deelnemers uit Antwerpen, Brussel, Leuven, Mechelen, Gent, Brugge enzovoort reisden met een extra trein naar Middelburg en werden daar ontvangen door een Nederlandse delegatie. Dit gezelschap ging in optocht naar West-Souburg, begeleid door een muziekcorps en vergezeld van vele belangstellenden. Aangekomen in het feestelijk versierde dorp begaf de stoet zich naar de begraafplaats. Daar werd de gedenknaald ter ere van Marnix onthuld. Bronnen: Aa. A.J.van der. Biografisch Woordenboek der Nederlanden. Amsterdam Encyclopedieën van Larousse en Oosthoek. Bor. P. Oorspronck, begin en vervolgh der Nederlandsche oorlogen, beroerten en borgerlijke oneenigheden. Amsterdam Kalken. F. van. T. Jonckheere. Marnix de Sainte Aldegonde Bruxelles Lacroix. A. Oeuvres de Ph. De Marnix de Sainte Aldegonde. Écrits politiques et historiques. Bruxelles Lefèvre. J. Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas. Tome II ( ). Bruxelles No Marnef. G. Het Calvinistische bewind te Mechelen Kortrijk-Heulen Middelburgsche Courant van 2 en 4 september Postmus. J. Het Wilhelmus. Kampen Rijks Geschiedkundige Publicaties 57. Schelven. A.A.van. Marnix van Sint Aldegonde. Utrecht Wilson. C. Queen Elizabeth and the revolt of the Netherlands. London

5 25. Lodewijk van Boisot Hij werd rond 1530 geboren in Brussel. Over zijn jeugd is niets bekend. In 1572 verleende hij steun aan Willem van Oranje en deze stuurde hem op een missie naar Frankrijk. Daar werd hij na de Bartholomaeusnacht in augustus van dat jaar gevangen genomen, maar hij wist te ontsnappen. In het volgende jaar werd hij benoemd tot admiraal van Zeeland. In die functie kreeg hij meteen te maken met de belegering van Middelburg. Deze belegering duurde al geruime tijd omdat de stad steeds over het water kon worden bevoorraad. Na het verzanden van de Arne, de eerste haven van Middelburg, was in de jaren een nieuw kanaal gegraven en dat werd beschermd door het in 1547 gebouwde fort Rammekens. Om Middelburg tot overgave te dwingen was het dus noodzakelijk dat sterke fort te veroveren, maar dat was al meerdere malen mislukt. Nu gelukte het Boisot wel, met een afleidingsmanoeuvre. Er werd een aanval ondernomen op Arnemuiden, waar Barthold Entens in een eerder stadium zijn hoofd al had gestoten. Toen er vanuit Rammekens hulp was gezonden om Arnemuiden bij te staan, werd het fort onverwachts zowel van de zeezijde als van de landzijde aangevallen en moest de bezetting zich op 4 augustus 1573 overgeven. Zeezijde fort Rammekens De verdere bevoorrading van Middelburg werd hierdoor onmogelijk gemaakt. Om de stad te ontzetten stuurden de Spanjaarden vanuit Bergen op Zoom een vloot naar Walcheren. Het ene deel van de vloot voer rechtstreeks naar Vlissingen en een ander deel zou via de Oosterschelde naar Walcheren zeilen en bij Borsele zouden de beide vloten zich weer verenigen. De laatste vloot werd door Boisot opgewacht bij Reimerswaal. Voordat het tot een treffen kwam kreeg Boisot de vraag van de prins een viertal van zijn grootste schepen naar Vlissingen te sturen. Maar Boisot besloot eerst de Spaanse vloot op de Oosterschelde aan te pakken en dat werd op 29 januari 1574 een klinkende overwinning. Voor hem persoonlijk had deze overwinning echter een nare bijsmaak: hij verloor reeds in het begin van het gevecht een oog. Vervolgens stuurde hij schepen naar Vlissingen, maar het andere deel van de Spaanse vloot had, na het vernemen van de nederlaag bij Reimerswaal, bij Neuzen meteen rechtsomkeert gemaakt. Ook deze poging tot het ontzet van Middelburg was dus mislukt. Bijgevolg moest 65

6 de stad zich op 18 februari (ratificatie 19 februari) overgeven en waren in 1574 alle Spanjaarden van Walcheren verdreven. Kort daarna hoorde Boisot dat er bij Lillo een Spaanse vloot voor anker lag en hij besloot tot een aanval. Boisot zeilde met ruim 60 schepen naar de Spaanse vloot. Daar meende men eerst bevriende schepen te zien, maar dat veranderde snel. Hoewel ze nog trachtten een goed heenkomen te zoeken in Antwerpen, konden de Spanjaarden niet voorkomen dat Boisot een aantal schepen tot zinken bracht en enkele van hun schepen veroverde. Tevens werd de vice-admiraal gevangengenomen. De Staatse schepen werden vanaf de Scheldedijken nog wel door de Spanjaarden met musketten onder vuur werd genomen, maar deze aanval kon met kanonvuur worden afgeslagen. Deze actie vond plaats in mei In datzelfde jaar was admiraal Boisot er bij om op 3 oktober over het geïnundeerde gebied haring en wittebrood naar het belegerde Leiden te brengen. Dat was evenwel niet van een leien dakje gegaan. Ook in het geïnundeerde gebied moesten nog dijken worden bezet en doorgestoken. En er kwam pas voldoende water binnen toen er eind september een hevige storm opstak, die het water hoog opstuwde. Later was Boisot, samen met Philipp von Hohenlohe, betrokken bij de pogingen tot ontzet van het door de Spanjaarden belegerde Zierikzee, maar daarbij verloor hij op 15 juni 1576 het leven (p. 12). Bronnen: Aa. A.J.van der. Biografisch Woordenboek der Nederlanden. Amsterdam Kloppers. P.J. Nederland en Oranje in beeld en schrift. Deel IV. Amsterdam Schueren. A.J.van der. Louis de Boisot. Leiden Members.home.nl/tettero/ZuidHolland/Boisot.htm Vloten. J. van. Middelburgs beleg en overgave. Middelburg Wallenburg. L.van. Het fort Rammekens. In: Nederlandse historiën. 9 e jrgng (1975) nr.1. 66

7 26. Maarten Schenck (Schenk) van Nideggen (Nijdeggen) Maarten werd in 1549 geboren in Goch, een Duits stadje ten oosten van Gennep, aan de Niers, dicht bij de Nederlandse grens. Hij begon zijn militaire loopbaan als schildknaap bij de Staatse overste IJsselstein. Later ging hij eerst eigen zaken behartigen. Hoewel hij als bastaardzoon geen rechten kon doen gelden op het kasteel Bleijenbeek (ten oosten van Afferden) veroverde hij het in april Daarna gebruikte hij het kasteel als basis voor roof- en plundertochten in het oosten van het land en schaarde hij zich aan Spaanse zijde. In Spaanse dienst veroverde hij op 20 maart 1579 Straelen (NO van Venlo op Duits grondgebied) en daarna op 9 juli Doetinchem, dat grondig werd geplunderd. Dit stadje werd vervolgens belegerd door de Staatse bevelhebber Kurbach, die er door Philipp von Hohenlohe naar toe was gestuurd. Het stadje werd overmeesterd en Maarten Schenck werd gevangengenomen. Maar Kurbach weigerde zijn gevangene over te dragen aan de Gelderse stadhouder Jan van Nassau, waarna hij zelf werd gearresteerd. Tenslotte is Maarten Schenck weer op vrije voeten gekomen, waarbij het onzeker is of hij is ontsnapt of vrijgelaten (p. 19). In 1580 bouwde Schenck een schans bij Well (O van Venray aan de Maas) en vatte zijn oude handwerk weer op: roof- en plundertochten. Omdat Rennenberg in maart 1580 de Spaanse zijde had gekozen, werd Groningen vanaf die tijd belegerd door Staatse troepen. Maar noch Rennenberg, noch de Staatse troepen konden een beslissing forceren. Daarom stuurden de Staten Philipp von Hohenlohe naar Groningen. De Staatse bevelhebbers bespraken de situatie eind mei bij Rolde (p. 22). Maar toen kwamen er berichten dat een Spaans ontzettingsleger onderweg was onder leiding van Maarten Schenck. Philipp von Hohenlohe kreeg van de Friese Staten het verzoek dit ontzettingsleger aan te vallen. Dat leidde tot de slag bij Hardenberg. Het werd een overwinning voor Schenck, met als gevolg dat het beleg van Groningen moest worden beëindigd (pp ). Vervolgens bleef Schenck een tijdlang bij Rennenberg en samen veroverden ze op 29 juli Delfzijl. Op 24 september werd ook Oldenzaal bezet (pp. 24, 25). De verovering van Zwolle mislukte, evenals die van Doetinchem. Vanaf 18 oktober werd Steenwijk belegerd en tijdens die belegering veroverden ze in Zuid-Friesland de stadjes Sloten en Stavoren. In de zomer van 1581 werd Breda overrompeld, dit wordt ook wel de furie van Houtepen genoemd (Haultepenne). Het was ook geen echte belegering, want een omgekochte Waalse soldaat liet de overvallers s nachts over de wallen van het kasteel klimmen, waarna dit werd bezet. Ondanks hevig verzet van de bevolking konden de Spaanse soldaten een poort bereiken, waarna de andere troepen konden binnenkomen. Breda werd geplunderd en bezet. Later werd ook Eindhoven overmeesterd (pp. 24, 25), maar in april 1582 was Schenck minder gelukkig. Bij Xanten werd hij gevangengenomen en opgesloten in Geldern. Deze gevangenschap zou bijna twee jaren duren, tot juni 1584 toen hij door Alexander Farnese werd vrijgekocht. Op 16 november van dat jaar deed hij in Spaanse dienst nog een aanval op Nijmegen. Hij was echter geïrriteerd omdat Farnese, na de dood van Rennenberg in 1581, Verdugo had aangesteld tot stadhouder van het noorden en hem had gepasseerd. Bovendien bemerkte Schenck dat zijn bezittingen door de Staatse troepen werden bedreigd. Daarom haastte hij zich met hen goede betrekkingen aan te knopen. Hij ging naar Adolf Nieuwenaar, die juist Neuss had veroverd, en bood hem zijn diensten aan en ook het gebruik van kasteel Bleijenbeek (add. 18). Daarna benoemde graaf Nieuwenaar hem tot zijn luitenant. Vervolgens toonde hij zijn goede wil door nog in diezelfde maand Overasselt (O van Grave) te veroveren. Op 20 mei 1585 werd een overeenkomst gesloten dat Maarten Schenck hulp zou verlenen aan Gebhard Truchsess, de aartsbisschop/keurvorst van Keulen. Deze was afgezet wegens zijn overgang naar het protestantisme, maar hij weigerde zijn functie op te geven en bond de 67

8 strijd aan met zijn opvolger (add. 29). Schenck zou hem nu bijstaan. De Staten gingen akkoord met deze regeling op 16 juni Maar ondertussen had de Spaanse bevelhebber Tassis zijn kamp opgeslagen bij Woudenberg (Z van Amersfoort) om de omgeving te kunnen plunderen. Daarom trokken stadhouder Nieuwenaar van Gelderland, Maarten Schenck en de Utrechtse stadhouder Villers er naar toe om hem te verjagen. In juni 1585 kwam het tot een treffen bij Amerongen. Eerst leek het Staatse leger aan de winnende hand, totdat de Spaanse bevelhebber zijn reserves in de strijd wierp, waarna de kansen keerden. Nieuwenaar kon zich in Amersfoort in veiligheid brengen, Schenck in Wijk bij Duurstede, maar Villers raakte in Spaanse gevangenschap. Maarten Schenck kreeg nu meteen opdracht het bedreigde Utrecht te verdedigen. Hij wierp daar schansen op en liet de omgeving inunderen. Tevens werden Amersfoort, Wijk bij Duurstede en Rhenen versterkt. Daarop trok Tassis zich terug naar Zutphen. Op 16 december van dat jaar trok Schenck Venlo binnen, waar hij hartelijk werd ontvangen. Vandaar ging hij naar het klooster Betersweert (tussen Arcen en Lom) dat hem op 20 januari 1586 in handen viel. Omdat inmiddels Leicester was gearriveerd in de Nederlanden, stuurde deze Engelse graaf bevelhebber Schenck in februari naar Neuss (W.van Düsseldorf). Vervolgens trok hij verder Duitsland in en plunderde op 18 maart de Westfaalse stad Werl (O van Dortmund). Daarna trok hij naar Lobith en bouwde daar in mei op een strategisch punt de naar hem genoemde Schenckenschans. Dat was een knap staaltje vestingbouw, omdat de schans werd gebouwd op een slappe moerassige bodem. Maar het was een strategisch punt, want de Rijn splitste zich daar in de Nederrijn en de Waal, daarom werd het wel de sleutel tot de Republiek genoemd. Het was nog niet zijn laatste wapenfeit, want op 26 januari 1587 viel Ruhrort (tegenover Duisburg) hem in handen. Later volgde Rijnberk (Rheinberg, NW van Duisburg) en daar maakte hij voorbereidingen voor een aanval op Bonn. Op 20 december vertrok hij en kon Bonn overmeesteren. Later volgde er een Spaanse tegenaanval en moest hij op 28 september deze stad weer prijsgeven. Sint Anthonispoort Nijmegen 68

9 Vervolgens raakte hij zijn kasteel Bleijenbeek kwijt, dat na een beleg van twee maanden moest capituleren op 25 juni Schenck had nog wel een poging gedaan het kasteel te ontzetten, maar dat mislukte. Hij moest terugtrekken naar Rijnberk en zijn onderbevelhebber verschanste zich in Rees. Later zou kasteel Bleijenbeek op last van Filips II worden verwoest, want zo kon worden voorkomen dat er een garnizoen moest worden gelegerd. Kasteel Bleijenbeek werd in de Tweede Wereldoorlog onherstelbaar beschadigd en biedt nu nog slechts onderdak aan vleermuizen. Het kasteel is omringd door een brede gracht 69

10 Op 9 augustus overviel Schenck op Duits gebied een Spaans convooi dat een groot geldbedrag naar Verdugo in Friesland moest brengen, maar dit zou zijn laatste militaire succes worden. De volgende dag deed hij een aanval op Nijmegen, de stad die zich op 15 april aan Spaanse zijde had geschaard. Met bootjes stak hij de Waal over en trachtte aan de noordzijde binnen te dringen bij de Sint Anthonispoort. Hij werd echter teruggedreven en daarbij sprong hij in een reeds overbelaste boot, die daarna zonk. Door zijn harnas kon hij zich niet in veiligheid brengen, hij zonk meteen en verdronk op 10 augustus Maar dat was voor de Spanjaarden nog niet genoeg. Ze dregden zijn lichaam op en sloegen hem het hoofd af. Dat werd op een paal gezet bij de Sint Anthonispoort. Vervolgens werd zijn lichaam gevierendeeld en eveneens daar opgehangen. Het was de Spaanse straf voor verraders. Uit dit overzicht blijkt dat Maarten Schenck een onbetrouwbare opportunist was. Bronnen: Atlas van historische vestingwerken in Nederland. Limburg. Stichting Menno van Coehoorn. Schenk van Nijdeggen van Houtepen Kloppers. P.J. Nederland en Oranje in beeld en schrift. Deel IV. Amsterdam Kok. J. Vaderlandsch Woordenboek. Amsteldam Lefèvre. J. Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas. Tome III. ( ) Bruxelles No Brief van Filips II aan Alexander Farnese op 13 september Molhuysen. P.C., P.J. Blok, L. Knappert. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. Leiden Rijks Geschiedkundige Publicaties 47. p Strada. F. Nederlandsche oorlogen. Dordrecht Deel II. 70

11 27. Barthold Entens van Mentheda Hij werd geboren iets vòòr Eerst ging hij studeren in Groningen, maar, nadat hij door zijn losbandig leven een groot deel van zijn bezittingen had verloren, gaf hij daar de brui aan. Toen hij zich later had aangesloten bij het Verbond der Edelen werd hij door Alva verbannen en werden zijn overige bezittingen verbeurdverklaard. Omdat hij zich aangetrokken voelde tot het krijgsbedrijf schaarde hij zich aan de zijde van Willem van Oranje en was daarom ook aanwezig bij de overwinning in Heiligerlee en later de nederlaag bij Jemmingen. Daarna sloot hij zich aan bij de watergeuzen en maakte zich daarbij schuldig aan plunderingen. Ondanks dat werd hij korte tijd later benoemd als onderbevelhebber bij Lumey en met hem nam hij deel aan de bezetting van Den Briel. Vandaar zeilde hij met een dertigtal schepen door naar Dordrecht en bezette ook die stad op 23 juni Vervolgens zond de prins hem naar Goes. Dat stadje werd van ongeveer 26 augustus tot 21 oktober belegerd door de geuzen. Aanvankelijk konden de Spanjaarden het beleg niet breken omdat de geuzen met hun scheepjes de waterwegen beheersten. Pas toen de Spaanse bevelhebber Mondragon met man uit Brabant was aangekomen moesten de geuzen wijken, waarbij zij gevoelige verliezen leden. Entens deed nog een aanval op Arnemuiden, maar ook dat mislukte. Daarna viel hij het kasteel Westhove op Walcheren aan en stak het in brand, waardoor de achterzijde en de beide zijvleugels verloren gingen. Kasteel Westhove Vervolgens keerde hij terug naar Holland, maar ook daar leed hij door zijn roekeloos gedrag zware verliezen. Dat vormde voor Willem van Oranje een reden hem in 1573 naar Delft te ontbieden om zich voor zijn handelwijze te verantwoorden. In de volgende jaren kreeg hij opdracht Friesland binnen te vallen om daar de Spanjaarden te verdrijven. Hij landde in mei 1576 bij Oostmahorn aan de Lauwerszee, maar reeds in juni werd hij door de Spaanse gouverneur Caspar de Robles verdreven. Ook hielp hij Rennenberg, toen nog Staats bevelhebber, om Groningen te onderwerpen. Nadat hij nog aan enkele acties had deelgenomen trok hij naar Groningen, omdat hij had vernomen dat Rennenberg zich naar de Spaanse zijde wilde wenden (p. 21). Toen dit eenmaal een feit was geworden en Groningen daarna werd ingesloten door de Staatse troepen, onder andere met Philipp von Hohenlohe erbij, kwam ook hij in het leger. Daar deed hij in een dronken bui een aanval op Groningen, maar moest deze dolle actie met zijn leven bekopen (p. 22). 71

12 Bronnen: Aa. A.J.van der. Biografisch woordenboek der Nederlanden. Amsterdam Members.home.nl/tettero/ZuidHolland/Entens.htm Dekker. C. Een schamele landstede: geschiedenis van Goes tot aan de Satisfactie in Goes Woltjer. J.J. Friesland in hervormingstijd. Leiden

13 28. Willem Blois van Treslong Hij werd in 1529 geboren in Den Briel. Als 26-jarige jongeman ging hij naar zee en voer mee op een van de schepen die keizer Karel V naar Spanje moesten begeleiden na zijn troonsafstand. Kort daarop begon Frankrijk, ondanks de wapenstilstand van Vaucelles, opnieuw met vijandelijkheden, maar werd verslagen en bij die strijd was ook Treslong betrokken. Deze oorlog eindigde in 1559 met de Vrede van Le Cateau Cambrésis. Deze vrede was voor Spanje noodzakelijk omdat er een constante dreiging was van de Turken, voornamelijk in het gebied van de Middellandse Zee. Ook daar heeft Treslong dienst gedaan. Eind 1565 keerde hij terug in het vaderland en sloot zich aan bij het Verbond der Edelen. Daarna was hij, volgens sommigen wel maar volgens anderen niet, betrokken bij het aanbieden van het Smeekschrift der Edelen. Waarschijnlijk kan dit verschil van mening zo worden verklaard dat Treslong niet was betrokken bij het eerste en het tweede smeekschrift respectievelijk op 5 april en 28 juli 1566, maar hij heeft wel het derde smeekschrift aangeboden op 16 februari van het volgende jaar. Toen echter ook dit verzoek door landvoogdes Margaretha was afgewezen, verliet Treslong het land en week uit naar Emden in Oost-Friesland. Kort daarna nam hij dienst bij Lodewijk van Nassau en was in 1568 aanwezig bij de overwinning bij Heiligerlee. Twee maanden later raakte hij bij de nederlaag bij Jemmingen echter zwaargewond en kon slechts ternauwernood ontkomen. Omdat een vonnis van Alva hem belette terug te keren naar de Nederlanden, nam hij dienst bij de graaf van Oost-Friesland. Maar toen hij bezig was een schip uit te rusten om zich als watergeus aan de zijde van Willem van Oranje te scharen, werd hij door de graaf van Oost- Friesland gearresteerd. Er kwamen immers steeds meer klachten binnen over de watergeuzen die schade toebrachten aan de Oost-Friese scheepvaart. Daarom zouden in december 1574 zelfs de families van de watergeuzen worden verdreven uit de stad. Vrijgelaten op borgtocht verliet hij Emden en voegde zich toen met zijn schip bij de watergeuzenvloot. In februari 1572 kreeg Treslong moeilijkheden bij Wieringen. Samen met twee andere bevelhebbers raakte hij met zijn schip vast in het ijs. Nadat een aantal boerderijen was geplunderd dreigde er strijd met de Wieringers. Treslong wilde onderhandelen, maar zijn collega s waagden een aanval, die echter verkeerd afliep. Daarna dwongen de Wieringers Treslong tot de belofte geen wraak te zullen nemen. Daar ging hij op in en hij gaf zijn zwaard als onderpand. Zwaard van Treslong in kerk van Oosterland op Wieringen 73

14 Toen hij kort daarop werd bedreigd door een groep Spanjaarden uit Enkhuizen kon hij deze op afstand houden met zijn geschut terwijl de Wieringers hem hielpen zijn schip los te hakken uit het ijs. Na deze ontsnapping zeilde hij naar Engeland. Daar was hij echter niet welkom want koningin Elizabeth had op 1 maart, na een verzoek van Alva, de geuzenschepen de toegang ontzegd en de daar liggende schepen verjaagd. Deze maatregel leidde op 1 april tot de min of meer toevallige overval op Den Briel, de geboorteplaats van Treslong. Hoewel hij daarna tot gouverneur van Den Briel werd gekozen wilde hij er niet blijven. Hij zeilde naar Vlissingen, dat op 6 april de zijde van de prins had gekozen. Daar werd de Spaanse bouwmeester don Pacheo gevangengenomen. Dat hij werd opgehangen wordt wel aan Treslong toegeschreven. Die was namelijk verbitterd door de dood van zijn oudere broer Jan, die enkele jaren tevoren in Brussel door de Spanjaarden was onthoofd. Een aanval op Middelburg door de geuzen werd geen succes. Ook een belegering van de stad mislukte, want Treslong moest wijken voor een Spaans ontzettingsleger. Na nog een korte diensttijd in Vlissingen ging hij weer naar Den Briel, waar hij zich een tijdlang bezig hield met het bestuur. Het jaar daarop werd hij aangesteld tot admiraal van Holland en nam hij deel aan meerdere zeeslagen tegen de Spanjaarden, maar toch was hij niet in staat de bevoorrading van Middelburg te beletten. Dat zou Boisot pas lukken in 1574, nadat hij eerst fort Rammekens had veroverd.. Treslong was betrokken bij de versterking van Goeree en toen Boisot bij Zierikzee was gesneuveld werd hij in 1576 ook benoemd tot admiraal van Zeeland. Omdat hij daardoor tevens de Schelde onder zijn hoede kreeg hield hij de bevelhebber van Antwerpen, de hertog van Aarschot, te vriend. Ook de prins wilde immers een goede relatie met deze hertog, zo zelfs dat hij een huwelijk van zijn dochter Maria met de zoon van deze hertog overwoog (add. 3). Treslong moest meerdere mislukkingen incasseren. Het plan om in 1578 de kust van Spanje aan te vallen en een ander plan om kapitein De la Noue uit zijn gevangenschap bij Alexander Farnese te bevrijden liep op niets uit. Mogelijk was Treslong betrokken bij een aantal dubieuze zaken. Later werd hij ook beschuldigd van een poging tot moord op de hertog van Anjou. Na meerdere affaires waartegen hij zich moest verdedigen werd Treslong benoemd tot bevelhebber van Oostende. Van daar uit werd hij ontboden naar Middelburg, waar hij op 11 februari 1585 aankwam. Er wachtte hem een andere taak. Hij moest de ontzetting van Antwerpen organiseren (p. 36), maar dat leverde allerlei problemen op. Daardoor geïrriteerd ontstond er een hevige ruzie met de leden van de Admiraliteit in Middelburg, die hem verweten dat hij de insluiting van Antwerpen niet had kunnen verhinderen (p. 37). Deze ruzie liep zo hoog op dat hij zei geen dienst meer te kunnen doen als admiraal zo lang deze heren van de Admiraliteit niet werden afgezet. Hiervan werd verslag gedaan bij de Staten van Zeeland en tenslotte leidde dit tot zijn afzetting als admiraal en zijn arrestatie eind februari Dit alles lijkt misschien een wat overdreven reactie van de Zeeuwse Staten, maar er waren in de voorafgaande jaren reeds teveel problemen met Treslong geweest. Hij onttrok zich dan aan het gezag en handelde eigenmachtig. Als niet meteen aan zijn wensen werd voldaan kwam hij het college der Gecommitteerde Raden vertellen dat hij er genoeg van had het land te dienen. Bovendien had hij ook Engelse schepen gekaapt en de goederen verkocht, waarover vanuit Engeland klachten waren binnengekomen. Nu was de maat vol en zijn heftige reactie was de laatste druppel die de emmer deed overlopen. Pogingen van Philipp von Hohenlohe en andere hogere officieren hem op borgtocht vrij te laten, werden afgewezen. Aan Treslong werd gezegd dat hij zich maar tot de Algemene Staten moest wenden. Maar toen hij dat deed werd hem te verstaan gegeven, dat hij zich tot het gerecht moest richten. Philipp deed nog een poging hem te helpen, maar ook zonder resultaat. Op 4 en 5 april 1585 werd hij voor het eerst ondervraagd door de wethouders van Middelburg en reeds enkele dagen later verscheen hij voor de vierschaar. De beschuldiging 74

15 luidde: weerspannigheid, majesteitsschennis, meineed, verduistering van overheidsgelden, doodslag en roof. Het vonnis dat daarop volgde luidde: onthoofding, waarna zijn hoofd drie uur lang op een staak zou worden tentoongesteld. Zijn goederen zouden worden verbeurdverklaard. Nu waren er in die tijd juist onderhandelingen aan de gang met Engeland (p. 40) en Treslong had relaties aan het Engelse hof. Dit leidde ertoe dat Elizabeth op 11 juli een brief schreef ten gunste van Treslong. Dat kon echter de Raad v an Middelburg nog niet overtuigen. Pas toen de graaf van Leicester zich ermee bemoeide werd het omgezet in huisarrest, mits hij onder ede beloofde niet te zullen vluchten. Het zou nog tot 25 november 1586 duren eer hij werd vrijgelaten, na de belofte te zijner tijd voor het Hof van Holland te zullen verschijnen Pas een aantal jaren later was alles afgehandeld. Op 11 maart 1591, dat is meer dan zes jaren later, werd hij onschuldig verklaard door het Hof van Holland. Toen deed Treslong nog pogingen zijn beschuldigers voor het gerecht te brengen, maar dat liep op niets uit. In het volgende jaar stelde prins Maurits Treslong aan als luitenant-houtvester en het jaar daarop als luitenant-groot-valkenier van Holland en West-Friesland, als een soort vergoeding voor het leed dat hem was aangedaan. Hij voelde zich evenwel niet thuis in deze functies en een aanstelling door koning Karel van Zweden leek een uitkomst. Ook dit liep echter, door de binnenlandse en buitenlandse problemen van Zweden, op een mislukking uit, hij heeft er zelfs nooit een vergoeding voor ontvangen. Hij trok zich terug in zijn huis te Zwieten (bij Leiden) en overleed daar op 17 juli 1594 als een teleurgesteld man. Bronnen: Aa. A.J.van der. Biografisch Woordenboek der Nederlanden. Amsterdam 1969 Grol. H.G.van. Het beheer van het Zeeuwsche zeewezen Vlissingen Kemp. C.M.van de. Maurits van Nassau, prins van Oranje, in zijn leven. Rotterdam Kok. J. Vaderlandsch Woordenboek. Amsteldam

16 29. Gebhard Truchsess von Waldburg Gebhard werd geboren op 10 of 11 november Na studies aan de universiteiten van het Duitse Ingolstadt en Dillingen, het Italiaanse Perugia en mogelijk ook Bologna en het Zuid- Nederlandse Leuven, bekleedde hij functies in Augsburg, Keulen en Straatsburg. In die tijd werden er enkele klachten gemeld over zijn levenswandel, maar die bleek niet af te wijken van die van zijn collega s. Op 5 december 1577 werd hij gekozen tot aartsbisschop van Keulen. Daar waren jarenlange verwikkelingen aan voorafgegaan. De Wetterauer Grafenverein, met Jan van Nassau als voornaamste woordvoerder, had zich met succes verzet tegen de pogingen om in Keulen een Beierse aartsbisschop te benoemen. De Noord-Duitse graven vreesden namelijk een te grote invloed van zowel de Beierse paus als de keizer via Beierse kerkvorsten. Gebhard Truchsess werd dus benoemd als aartsbisschop van Keulen. Een paar maanden later, 19 maart 1578 ontving hij de priesterwijding en in april volgde de belening met het keurvorstendom Keulen, door de keizer. Er ontstonden echter ernstige problemen toen Gebhard in de herfst van 1579 verliefd raakte op gravin Agnes von Mansfeld van het bij Düsseldorf gelegen klooster Gerresheim. De liefde werd beantwoord, maar een concubinaat, een buitenechtelijke samenleving zat er niet in, dat liet de positie van de gravin niet toe. Mogelijk werd Gebhard door haar familie onder druk gezet, in ieder geval besloot hij haar te zullen huwen. Vanzelfsprekend waren er nu grote moeilijkheden te verwachten en zocht hij steun. Jan van Nassau vroeg zijn broer Willem van Oranje of deze eventueel bereid zou zijn Gebhard te steunen. Maar de prins hield de boot af; de Duitse vorsten hadden tot dusver niets gedaan om hem te helpen, dus waarom zou hij een aartsbisschop helpen die zich in de nesten had gewerkt. Ook de Wetterauer Grafenverein was niet enthousiast om steun toe te zeggen, ondanks het aandringen van Jan van Nassau. Inmiddels had de paus iets gehoord van de problemen in Keulen en hij schreef Gebhard een vaderlijke brief, waarin hij hem waarschuwde voor onbezonnen stappen. Toch kon ook dat hem niet van zijn huwelijksplannen afhouden. Eind 1582 maakte hij bekend over te stappen naar het lutheranisme en in een plakkaat van 16 januari lichtte hij deze beslissing nader toe. Hij verwees daarbij ook naar de Augsburger godsdienstvrede. In deze overeenkomst van 1555, die zowel door de lutheranen als de rooms-katholieken was ondertekend, werd geregeld dat de vorsten hun overtuiging konden opleggen aan hun onderdanen. Overigens had de paus deze overeenkomst nooit erkend. De volgende stap van Gebhard was het huwelijk met Agnes op 2 februari 1583 in Bonn. Na de bruiloft vertrok het echtpaar naar Jan van Nassau en maakte daarna een rondreis langs meerdere vorstendommen. Er was door deze geloofsovergang en dit huwelijk een onmogelijke situatie ontstaan, want de aartsbisschop van Keulen was, volgens oude regels, één van de zeven kiesmannen, die bij het wegvallen van de keizer zijn opvolger moest kiezen. Paus Gregorius XIII reageerde op 1 april: Gebhard werd afgezet en geëxcommuniceerd. Ook werd de in 1577 afgewezen kandidaat Ernst van Beieren op 23 mei benoemd als de nieuwe aartsbisschop van Keulen. Gebhard was echter niet van plan zijn positie op te geven en dus kwam het tot oorlog, de zogenaamde Keulse oorlog (add. 30), die meerdere jaren zou duren. In 1584 was de situatie voor Gebhard zo moeilijk geworden dat hij met zijn echtgenote uitweek naar het slot van Werl, in Westfalen. Na diverse nederlagen vluchtte hij naar de Nederlanden. Na de aankomst van Robert Dudley, de graaf van Leicester, zocht Gebhard contact met hem om zijn hulp te vragen voor het heroveren van zijn keurvorstendom. Truchsess onderhield ook betrekkingen met Paulus Buys en besprak allerlei zaken met hem. De bezwaren van Buys tegen de handelingen van Leicester bracht hij echter over. Zo werd hij min of meer 76

17 medeplichtig aan de latere verwikkelingen tussen die twee (add. 20). Ook met deze hulp kon hij Leicester echter niet overhalen hem te steunen. Een minder betrouwbare bron vermeldt zelfs een bezoek van Agnes aan de Engelse koningin Elizabeth, waarbij ze smadelijk zou zijn afgewezen. Tijdens zijn verblijf in de Nederlanden woonde Gebhard eerst in Delft en later in het westelijk van Delft gelegen Honselersdijk. Omdat hij een goed contact had met Leicester trachtte hij te bemiddelen in diens geschillen met Philipp von Hohenlohe (pp. 46, 47) om zo een dreigende breuk nog af te wenden. Maar evenals Maurits lukte ook hem dit niet. In 1589 gaf Gebhard zijn pogingen tot heroveren op: Het stichten van een protestants Keuls vorstendom was mislukt. Hij vertrok in juni met Agnes naar Straatsburg, waar hij een kerkelijke functie op zich nam. Sommige bronnen maken melding van ziekte en gebrek, andere noemen een te groot alcoholgebruik en losbandigheid. Hoe het ook zij, op 31 mei 1601 overleed hij in de leeftijd van 53 jaar. Bronnen: Brandi. K. Keizer Karel V Amsterdam. Bruce. J. (red.) Correspondence of Robert Dudley, Earl of Leicester, during his government of the Low Countries in the years 1585 and London p. 372, brief van 29 juli Glawischnig. R. Niederlande, Kalvinismus und Reichsgrafenstand Nassau- Dillenburg unter Graf Johann VI. Marburg Diverse internetsites: Gebhard von Truchsess. Kok. J. Vaderlandsch Woordenboek. Amsteldam

18 30. De Keulse Oorlog Omdat Gebhard Truchsess (add. 29) zijn positie als keurvorst van Keulen wilde behouden ontstond er oorlog met zijn door de paus benoemde opvolger Ernst van Beieren. Gebhard had de leiding van de militaire operaties opgedragen aan graaf Johan Casimir van de Palts. Omdat er evenwel nauwelijks steun kwam van de Wetterauer Grafenverein ontstonden er problemen met de betaling van het krijgsvolk, waarvan de bevolking de kwalijke gevolgen ondervond. Toen Johan Casimir in augustus 1583 in de richting van de Rijn trok kwamen er berichten binnen dat Spaanse troepen de rivier reeds waren overgestoken. In diezelfde maand kreeg Johan Casimir ook een verzoek van de Gentse calvinisten Hembyze en Petrus Datheen om Ieper te komen ontzetten. Maar om dit plan van de uit Gent verbannen fanatieke calvinistische leiders te torpederen kreeg Johan Casimir van de Staten- Generaal hulp toegezegd als hij in het vorstendom Keulen zou blijven. In oktober 1583 bevond Johan Casimir zich in de omgeving van de Rijn, maar omdat zijn soldaten niet werden betaald kon hij niets uitrichten. Nu ontving hij ook bericht dat zijn broer Lodewijk, de keurvorst van de Palts, ernstig ziek was en niet lang meer zou leven. Bovendien kreeg hij een bevel van de keizer dat hij zijn hulp aan Gebhard moest staken. Het besluit om daaraan te gehoorzamen werd vergemakkelijkt toen hij de melding ontving van het overlijden van zijn broer Lodewijk op 12 oktober. De troepen werden afgedankt en op 20 oktober vertrok Johan Casimir naar Heidelberg, in de Palts. Slechts een deel van zijn troepen ging over naar Gebhard en deze wilde daarmee trachten het belegerde Bonn te ontzetten. Dit mislukte en door verraad was Bonn op 19 januari 1584 gedwongen te capituleren. Gebhard trok zich terug en week uit naar het slot Werl in Westfalen, Omdat hij zich ook daar niet kon handhaven trok hij met zijn troepen in de richting van de Republiek en toen op 31 maart zijn achterhoede werd verslagen, restte hem niets anders dan zich op Staats gebied in veiligheid te brengen. De oorlog was hiermee feitelijk beëindigd. Graaf Jan van Nassau was door deze afloop zo zwaar aangeslagen dat hij zich een tijdlang terugtrok uit de buitenlandse politiek en zich uitsluitend bezighield met theologische vraagstukken. Toch waren er aan de Rijn op Duits gebied nog jarenlang oorlogshandelingen, waarbij ook Staatse troepen waren betrokken. Zo veroverde de Gelderse stadhouder Nieuwenaar in 1585 de stad Neuss aan de Rijn met een aantal kleinere plaatsen in de omgeving (add. 18). Later zou Alexander Farnese Neuss weer heroveren (p. 46), waarna hij ook Rijnberk belegerde (p. 47). Omdat er voortdurend Spaanse troepen opereerden op Duitse gebied, werd daarover geklaagd door de Keulse keurvorst/aartsbisschop Ernst van Beieren (p. 68). Aan de daarop volgende Duitse militaire actie om daaraan een einde te maken, namen meerdere Staatse bevelhebbers deel, onder andere Philipp von Hohenlohe (pp. 85, 88-90, 98). Bronnen: Bolk. D.P. e.a. Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Haarlem Deel 6. Glawischnig. R. Niederlande, Kalvinimus und Reichsgrafenstand Nassau- Dillenburg unter Graf Johann VI. Marburg Hertog Johan Casimir. Truchsessischer Krieg. Httm.//de.wikipedia.org/wiki/Truchsessischer Krieg 78

19 31. Durfde Philipp zelf geen toestemming vragen voor zijn huwelijk? De schrijver Scherft stelt het voor alsof Philipp von Hohenlohe het aan Maria van Buren overliet toestemming voor hun huwelijk te vragen, omdat hijzelf zich niet bij de Staten- Generaal wilde of durfde te vertonen. De reden daarvan zou dan zijn omdat het bekend was geworden welke rol hij had gespeeld in Groningen (pp. 77, 78). Maar is dit wel juist? In januari 1594 kon Maria enkele gedeputeerden naar de Zeeuwse Staten sturen om toestemming te vragen voor het bedijken van ongeveer 1500 ha. bij Noord-Beveland (p. 76 en p. 147, noot 43). Met het vooruitzicht op vergroting van de inkomsten van Maria had Wolfgang, het familiehoofd van het geslacht Hohenlohe, het gewijzigde huwelijkscontract reeds goedgekeurd. Op 10 oktober 1593 schreef hij hierover aan Jan van Nassau, het familiehoofd van de Nassaus. Deze hield echter de boot af, want hij wilde hierover geen problemen krijgen met de Staten-Generaal en met Maurits (p. 76 en add. 10). Daarom schreef hij in november een afwijzende brief aan Wolfgang. Philipp maakte in die tijd een reis naar Duitsland om zijn huwelijkszaken te regelen en verbleef van november 1593 tot april 1594 in het graafschap Hohenlohe. Weer in het land teruggekeerd maakte hij meteen een inspectiereis langs de grenzen in Brabant en bracht daarover een rapport uit, dat op 26 april door de Staten-Generaal werd goedgekeurd (p. 75). Scherft vermeldt op bladzijde 174 van zijn boek, dat de genoemde inspectiereis van Philipp de laatste maal was dat hij zich daar vrij kon bewegen. Dat is evenwel onjuist en strijdig met de feiten (pp. 78, 88, 89, 91, 97, 99). Wel moet worden bedacht dat de positie van Maurits als opperbevelhebber en stadhouder sterker was geworden en dat er reeds meerdere botsingen waren geweest met Philipp, onder andere in september 1591 bij Hulst (p. 70) en in 1593 bij Geertruidenberg (p. 73). Daarom is het begrijpelijk dat de Staten-Generaal beide figuren een beetje uit elkanders buurt wilden houden. Omdat Maurits en Willem Lodewijk vanaf begin mei 1594 de stad Groningen belegerden moest Philipp in het centrum van het land blijven. Toen hij op 7 mei verzocht naar Tholen te mogen gaan kreeg hij daarom ten antwoord dat hij bij de hand moest blijven (p. 77). Op 30 mei bracht Philipp een, hem door boden ter hand gestelde, gecodeerde brief bij de Staten-Generaal. Deze werd naar Marnix van Sint Aldegonde gestuurd om te ontcijferen. De boden uit Groningen werden op 1 juni ondervraagd door gedeputeerden, in aanwezigheid van Philipp. Deze gedeputeerden meldden een dag later, dat Philipp de boden wilde terugsturen, waarbij hij reeds melding had gemaakt van zijn contacten met Groningen. Toen op 4 juni de inhoud van de brieven bekend werd, bleken de Staten-Generaal verwonderd te zijn over de rol van Philipp. Op 19 juni werd door de Staten-Generaal een brief besproken van Héraugières, de gouverneur van Breda. Hij liet weten dat de vijand iets van plan was in Holland of Zeeland. 79

20 Philipp kreeg daarna opdracht naar Tholen en de grensplaatsen in Brabant te gaan om er de nodige maatregelen te treffen. Op 28 juni kwam Oldenbarnevelt in de vergadering van de Staten-Generaal met berichten van Philipp over vijandelijke plannen voor een aanval op Tholen, waarvoor hij voetvolk uit de Bommelerwaard had opgeroepen. De Staten-Generaal lieten Philipp weten dat er inmiddels bericht was ontvangen van Héraugières, dat de dreiging was verminderd, omdat de vijandelijke troepen deels naar Namen en deels naar diverse Brabantse steden waren getrokken. Daarom diende slechts de helft van de troepen uit de Bommelerwaard naar Tholen te gaan; de andere helft kon daar blijven. In deze periode zou ook aan de Staten-Generaal toestemming moeten worden gevraagd voor het huwelijk van Philipp en Maria. Scherft stelt het voor alsof Philipp, na het bekend worden van de Groningse kwestie zich niet meer bij de Staten-Generaal durfde te vertonen en dat hij het daarom op 25 juni aan Maria overliet toestemming te vragen. Het toestemmende antwoord kwam op 3 juli (p. 78). Philipp verbleef echter nog steeds in Brabant, want de berichten van Héraugières over de verminderde dreiging waren blijkbaar te voorbarig geweest. Hij schreef nu over nieuwe troepenconcentraties en over het bijeenbrengen van bootsgezellen in Wouw. Daarom verwachtte hij een actie over water. De Staten-Generaal namen deze berichten blijkbaar serieus want er werden drie of vier schepen naar Tholen gestuurd en de defensie van Bergen op Zoom werd op peil gebracht (p. 78). Uit deze gegevens blijkt dat Philipp in die tijd niet in de gelegenheid was zich met zijn huwelijkszaken bezig te houden. Tevens blijkt hieruit dat de opmerking van Scherft over het zich niet meer vrij mogen bewegen aan het front, onjuist is. Dat de Staten-Generaal Philipp en Maurits voorlopig uit elkanders buurt wilden houden is niet zo vreemd, gezien de bovengenoemde botsingen. Maar hieruit de conclusie trekken dat de contacten definitief waren beëindigd is ook niet juist, zoals uit de volgende feiten blijkt: - In 1596 waren Maurits en Philipp in het door Spaanse troepen bedreigde Hulst (p. 83). 80