DE ZILVEREN EEUW GOUDEN KANSEN!

Transcriptie

1 DE ZILVEREN EEUW GOUDEN KANSEN!

2

3 KONINKLIJKE HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ DER WETENSCHAPPEN DE ZILVEREN EEUW GOUDEN KANSEN! Verslag van de Derde Jan Brouwer Conferentie 17 januari 2007 te Haarlem Summary in English Uitgave: Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds)

4 Colofon Deze uitgave 'De zilveren eeuw - gouden kansen!' vormt de neerslag van de Derde Jan Brouwer Conferentie gehouden op 17 januari 2007 in het Hodshonhuis te Haarlem. De conferentie stond onder voorzitterschap van Prof. Dr. Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau en is georganiseerd door de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en het Jan Brouwer Fonds. Het is de derde conferentie in een reeks over de demografische transitie. Uitgave: Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (mogelijk gemaakt door het Jan Brouwer Fonds) Redactie: Ger Tielen en Boudi Dortland Vormgeving en druk: StyleMathôt, Haarlem Drukkerij: StyleMathôt, Haarlem ISBN Nummer April 2007 Exemplaren van deze uitgave kunnen (zolang de voorraad strekt) worden besteld bij de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen Postbus LR Haarlem hollmij@wxs.nl

5 Inhoud Maarten van Veen - Voorwoord - De zilveren eeuw - gouden kansen! Ir. M.C. van Veen, voorzitter Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en voorzitter Jan Brouwer Fonds Paul Schnabel - Voorwoord - Dagvoorzitter Mr. P. Schnabel, directeur Sociaal en Cultureel Planbureau Karien van Gennip - Economische kansen van vergrijzing Mevrouw Ir. K. van Gennip MBA, Staatssecretaris van Economische Zaken Uitgesproken door Kaisa Ollengren Mevrouw Drs. K. Ollengren, plaatsvervangend Directeur-Generaal Ministerie van Economische Zaken Antony Burgmans A. Burgmans MBA, voorzitter Unilever N.V. Elco Brinkman - Bouwen op mensen van alle leeftijden Mr. Drs. L.C. Brinkman, voorzitter Bouwend Nederland Bert Mulder - Innovatieve en strategische inzet van ICT in economie en samenleving B. Mulder, lector Haagse Hogeschool Jacques Schraven - Slotwoord Mr. J.H. Schraven, voorzitter ILC Zorg voor Later Summary - Silver age - golden opportunities! Deelnemerslijst Pag

6 6

7 Voorwoord De zilveren eeuw - gouden kansen! In de fraaie titel van de Derde Jan Brouwer Conferentie weerspiegelt zich de evolutie in het denken over vergrijzing en ontgroening. Wij krijgen oog voor de rijkdom aan kansen die productief ouder worden biedt aan economie en samenleving. Het Jan Brouwer Fonds en de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen presenteren daarom met genoegen dit verslag over de conferentie, waaraan zoals in eerdere jaren toonaangevende wetenschappers en personen uit het bedrijfsleven, de vrije beroepen, de overheid en de kunstwereld hebben deelgenomen. De eerste Jan Brouwer Conferentie in 2005 gaf een breed beeld van de uitdaging van de vergrijzing. Minister Aart Jan de Geus van Sociale Zaken en Werkgelegenheid constateerde toen dat de werknemer vroeger veertig werkjaren de tijd had om voor gemiddeld zeven inactieve jaren inkomen op te bouwen, terwijl thans diezelfde werknemer dat in 35 jaar voor 17 inactieve jaren moet doen. Om uiteindelijk het hoofd te kunnen bieden aan vergrijzing en ontgroening zijn daarom een dynamische arbeidsmarkt en een modern sociaal zekerheidsstelsel nodig, met meer arbeidsparticipatie van vrouwen en betere mogelijkheden om arbeid en zorg te combineren. In 2006 was het thema 'Van nazorg naar voorzorg'. De huidige informateur Herman Wijffels, toen nog voorzitter van de SER, betoogde toen dat de allergrootste uitdaging ligt in het op peil houden van ons sociaal-economisch bestel, door voldoende vitaliteit en aanpassingsvermogen en dát in de gegeven context van de vergrijzing. Er zou een responsief bestel moeten ontstaan dat kan reageren en anticiperen op de veranderingen die zich ook internationaal voor doen. Dat betekent, aldus Wijffels, majeure institutionele veranderingen op het gebied van onderwijs, arbeidsmarkt, arbeidsverhoudingen en sociale zekerheid. Vergrijzing moet aldus de aanstoot geven tot institutionele vernieuwing. In een interview in de Volkskrant van 13 januari naar aanleiding van een conferentie van de Sociaal Economische Raad en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over de toekomst van de verzorgingsstaat, zei de nieuwe SER-voorzitter Alexander Rinnooy Kan dat we in Nederland nog altijd veel te weinig gebruik maken van de kwaliteiten van de groep van 55 tot 75 jaar, zo u wilt de derde generatie. Dat is in een notendop het thema van de conferentie 'De zilveren eeuw - gouden kansen!'. Maak beter gebruik van de kansen van de vergrijzing. Op het terrein van werkvermogen, ervaring, inzetbaarheid en andere kwaliteiten van senioren. En op het gebied van nieuwe producten en diensten, die bijdragen aan langer gezond en vitaal leven. Kortom: speel in op de werkkracht en de koopkracht van de zilveren generatie. 7

8 Aandacht is nodig voor de internationale dimensie van het thema. Op de eerdere Jan Brouwer Conferenties hebben verschillende sprekers aandacht gevraagd voor aansluiting vanuit Nederland bij het wereldwijd opererende International Longevity Center, waarin op hoog niveau opbouw en uitwisseling van kennis plaatsvindt. Inmiddels is in Nederland de Stichting ILC-Zorg voor Later opgericht als een fusie tussen dit streven naar een Nederlandse tak van het ILC en de reeds bestaande beweging Zorg voor Later. De oprichting en de samenwerking is mede mogelijk gemaakt door een aantal sponsoren. De nieuwe organisatie is in het najaar officieel erkend door en toegetreden tot de internationale ILC organisatie, met zelfstandige vestigingen in onder meer New York, Londen, Parijs en Tokyo. Het accent in dit netwerk ligt thans bij 'productive ageing', productief en creatief ouder worden. Uit de doelstelling van ILC Zorg voor Later citeer ik graag het eerste punt: Wij zien de vergrijzing als een ongekende maatschappelijke prestatie. Nog nooit is het voorgekomen dat zoveel mensen zo oud kunnen worden in relatief goede gezondheid en onder zulke goede omstandigheden. Door deze prestatie komt maatschappelijk en economisch kapitaal van nog vitale burgers beschikbaar. Dit moet en kan worden verzilverd. Maarten van Veen Voorzitter Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen Voorzitter Jan Brouwer Fonds V.l.n.r. de heren Schnabel, Van Veen en Schraven. 8

9 Paul Schnabel Directeur Sociaal en Cultureel Planbureau Dagvoorzitter Deze Jan Brouwer Conferentie snijdt een actueel onderwerp aan, dat ook aan de orde was op de recente conferentie van de Sociaal Economische Raad en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Daar zijn toch wel een aantal schokkende uitspraken gedaan. Zo zei Coen Teulings van het Centraal Planbureau met zoveel woorden: We hebben het allemaal internationaal uitgezocht, maar het heeft dus geen zin om te investeren in ouderen, met name niet om ze nog iets te leren, want ten eerste kunnen ze dat biologisch gezien niet zo goed, ten tweede houden ze het niet vast, en ten derde verdienen ze het niet terug. De zaal was ook niet zo jong dus u begrijpt dat er een behoorlijke opstand in de gelederen kwam. Teulings' commentaar moet ons wel te denken geven. Langzamerhand worden de generaties die uitstromen groter dan de generaties die instromen. Dat betekent een ander economisch perspectief en de noodzaak om wel te investeren in ouderen, er wel van uit te gaan dat ze nog kunnen leren en dat ook willen. We zullen daaraan niet ontkomen. Interessant is trouwens dat de arbeidsparticipatie van ouderen toeneemt. Dat is al een enorme stap geweest in de afgelopen jaren. Vooral tussen 55 en 60 jaar is de participatie heel sterk gestegen en ook daarboven schuiven we door. Uit onderzoek blijkt bovendien dat bij mannen de tevredenheid met het bestaan enorm toeneemt na het 55e levensjaar, vooral in samenhang met het hebben van werk. Dat is natuurlijk een tevredenheid over het feit dat je het nog kunt. Maar kennelijk is het ook leuk om het te doen en draagt het bij aan het gevoel van zinvolheid in het bestaan. Actief zijn en deel te nemen aan het bestaan. Vandaag gaan we daarover in een positieve toonzetting praten. De zilveren eeuw met gouden kansen. Een prachtig beeld, dat goed past in de lijn die we in de Jan Brouwer Conferenties de afgelopen jaren hebben getrokken. Kijken we bijvoorbeeld naar ziekteverzuimcijfers in relatie tot leeftijd, dan zie ik geen verband, in de zin dat ouderen meer ziek, zwak of misselijk zijn. Het zijn eerder jongeren die op maandagochtend zich een dagje afmelden. Vroeger dacht je ze hebben teveel gedronken in het weekend, maar tegenwoordig blijkt dat er gevaarlijke sporten zijn beoefend, en dat er blessures zijn opgelopen. De beelden over het verzuim van ouderen blijken in elk geval niet waar te zijn. Zoals meer beelden niet kloppen. De meeste ouderen blijken over een auto te beschikken, vaak zelfs twee. Waarom dan alle ouderen generiek gratis openbaar vervoer aanbieden? Alsof je op je 65e plotseling in een wereld staat waarin je moet gaan zitten achter geraniums die en masse worden aangevoerd, en waarin je in een bloemetjesjurk bij het loket van de spoorwegen staat te stuntelen. Allemaal onzin. Het blijft belangrijk om daar steeds weer op terug te komen. Er is geen reden om 9

10 op die manier met ouderen en ouder wordenden om te gaan. Nu de babyboomgeneratie zelf in die oudere leeftijdsfase komt, zal het wel net zo gaan als in de jaren zestig en zeventig: we zijn met velen en we zetten de zaak gewoon naar onze hand. De jongeren zullen nog wat mee maken! De inleiding van de staatssecretaris (die vanmorgen een blessure heeft opgelopen) zal worden uitgesproken door Kaisa Ollengren, plaatsvervangend directeur-generaal Economische Politiek van het ministerie van Economische Zaken. Ze neemt deze taak van de staatssecretaris over. U zult in haar verhaal een aantal thema's tegenkomen die voor vandaag van belang zijn. Daarover wil ik met u de discussie openen straks. 10

11 Karien van Gennip Staatssecretaris van Economische Zaken Economische kansen van vergrijzing De seniorenmarkt biedt volop mogelijkheden. Ook buiten onze landsgrenzen. Het zou mooi zijn als er over tien jaar tijdens handelsmissies niet langer alleen naar onze milieu- en waterkennis wordt geïnformeerd, maar ook naar onze innovatieve zilveren producten en diensten. Er liggen grote kansen voor de high-tech industrie, voor bouwers, de 'gewone' industrie, toerisme en recreatie. De overheid moet voorwaarden scheppen voor innovatie en regels en stelsels silverproof maken. Uitgesproken door Kaisa Ollengren Plaatsvervangend Directeur-Generaal Ministerie van Economische Zaken De staatssecretaris vindt het erg jammer dat ze hier niet bij kan zijn, omdat het onderwerp haar zeer aan het hart gaat. Ik kan er zelf van getuigen dat zij dit onderwerp binnen het ministerie en binnen het kabinet op de kaart heeft gezet. Vanuit het standpunt van de jeugd is het leven een oneindig lange toekomst; vanuit het standpunt van de ouderdom een zeer kort verleden." Voor de vitale ouderen van tegenwoordig heeft deze uitspraak van Arthur Schopenhauer sterk aan betekenis ingeboet. Het leven is voor hen geen zeer kort verleden, maar een toekomst vol mogelijkheden en uitdagingen. Reizen, werk, sport, cultuur - de oudere van nu staat met beide benen in het volle leven. Senioren zijn gezond en actief. Ze zijn bovendien kapitaalkrachtiger. Het vermogen van een 65-plusser is gemiddeld anderhalf keer zo hoog als dat van een werkende onder de 50. Het vermogen van een 65-pusser is gemiddeld anderhalf keer zo hoog als dat van een werkende onder de 50. Tussen nu en 2038 zal het aantal 65-plussers toenemen van 2,4 miljoen naar 4,3 miljoen. En hun aantal groeit. Volgens het CBS zal tussen nu en 2038 het aantal 65-plussers toenemen van 2,4 naar 4,3 miljoen. Daarmee zit het CBS hoger dan in haar vorige prognose. Dat komt doordat de levensverwachting sterker toeneemt dan eerder verwacht. Bij mannen van 77,6 jaar in 2006 naar 81,5 jaar in 2050, bij vrouwen van 81,7 naar 84,2 jaar. Vergrijzing biedt kansen, zeker in de dienstverlening. De zilveren economie is 'booming 11

12 business'. Bedrijven als Philips - dat onlangs het Amerikaanse Lifeline overnam - Numico en ABN AMRO hebben dat al langer door. Numico produceert voedingsmiddelen voor specifieke doelgroepen, waaronder ouderen, en is op dat gebied marktleider in Europa, maar ook in landen als China en Brazilië. ABN AMRO werkt al geruime tijd, samen met de ANBO, aan verbetering van de toegankelijkheid en bereikbaarheid van het betalingsverkeer voor senioren en levert specifiek op senioren gerichte sociaaljuridische informatie. Ik zou graag zien dat andere bedrijven volgen, zich realiseren dat de seniorenmarkt volop mogelijkheden biedt. Ook buiten onze landsgrenzen. Het zou mooi zijn als er over tien jaar tijdens handelsmissies niet langer alleen naar onze milieu- en waterkennis wordt geïnformeerd, maar ook naar onze innovatieve zilveren producten en diensten. Er liggen kansen voor de high-tech industrie, voor bouwers, maar ook voor de 'gewone' industrie. Aparte vermelding verdient de toeristische en recreatieve sector. Vakanties die recreatie Taak van de overheid is om de voorwaarden voor innovatie te scheppen.we moeten onze regels en stelsels silverproof maken. combineren met gezondheid, kuren en afroepbare zorg. Ze kunnen de positie van Nederland als seniorenvakantieland versterken. De provincies Limburg en Zeeland zijn al actief in het bevorderen van seniorentoerisme. En dat verdient intensivering en navolging. Taak van de overheid is om de voorwaarden voor innovatie te scheppen - denkt u aan de samenwerking met kennisinstellingen, aan de innovatievouchers, aan de borgstellingsregeling voor snelle groeiers. We moeten ook onze regels en stelsels silverproof maken en nagaan of ze nog wel voldoen aan de wensen van de nieuwe zilveren generatie. Dat geldt vooral voor de arbeidsmarkt, de woonmarkt en de gezondheidszorg. Arbeidsmarkt Meer mensen om voor te zorgen en minder mensen die dat kunnen doen. Hoe kunnen we het aantal werkenden op peil houden? Door een beroep te doen: 55-plussers, vrouwen en mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Van de 55-plussers werkt slechts 40%, van de 60-plussers zelfs maar 20%. Daar is nog een wereld te winnen. Werkgevers zullen anders over senioren moeten denken, hun rijke ervaring en vaardigheden meer moeten waarderen en inzetten. Ze zullen langer doorwerken aantrekkelijk moeten maken, zich flexibel moeten opstellen, bereid moeten zijn om taken en werkzaamheden aan te passen. Meer aandacht dus voor employability gedurende de gehele carrière en niet alleen bij een reorganisatie. Van nazorg naar voorzorg dat moet het motto zijn. 12

13 En de overheid? Dit kabinet heeft ervoor gezorgd dat minder werknemers voortijdig de arbeidsmarkt verlaten en het gemakkelijker gemaakt om ook na de 'deadline' van 65 door te werken. Het scheelt, maar voldoende is het niet. We moeten de barrières om 65-plussers in dienst te nemen verder opruimen, het nog gemakkelijker en aantrekkelijker maken. Zij die willen moeten ook makkelijk kunnen (door)werken. Een groeiend aantal senioren, een groeiend aantal kapitaalkrachtige senioren. Het zal leiden tot een grotere vraag naar persoonlijke diensten. Om de markt te stimuleren heeft dit kabinet de 'regeling dienstverlening aan huis' geïntroduceerd. Particulieren die minder dan vier dagen per week hulp inhuren voor werk in en rondom de woning worden vrijgesteld van premies en loonbelasting. Het inhuren van diensten wordt daarmee een stuk eenvoudiger en goedkoper. Wonen Vroeger trokken vader en moeder als ze oud waren bij de kinderen in. Tegenwoordig wonen de kinderen ver weg, hebben het druk met hun werk, hun eigen kinderen en sociale leven. Maar ook ouderen zelf voelen er steeds minder voor om een beroep op hun kinderen te doen. Ze blijven liever, zo lang het kan, zelfstandig wonen. Zorg en ondersteuning moeten dus gemakkelijk geleverd kunnen worden. Is individualisering leeftijdsspecifiek, een ontwikkeling die aan ouderen voorbij is gegaan? Gelukkig niet. Ook de moderne senior wil maatwerk. Zeker als het om wonen gaat. Er zijn senioren die in een woonzorgcomplex het beste op hun plaats zijn. Er zijn er die de voorkeur geven aan een appartement in de stad, met culturele voorzieningen en een fysiotherapeut om de hoek. En er zijn er die het liefst in een buurt met gezinnen wonen, een buurt waar kinderen op straat De provincies Limburg en Zeeland spelen, waar ze deel uitmaken van het zijn al actief in het bevorderen van lokale sociale leven. seniorentoerisme. Dat verdient Alles zoveel mogelijk gelijkvloers, met intensivering en navolging. zorg in de buurt. Tot 2015 zijn er in de categorie verzorgd wonen woningen extra nodig. Daarvan zal ongeveer 40% nieuw gebouwd moeten worden. De rest moet komen uit de aanpassing en doelmatige toedeling van bestaande woningen nieuwe woningen die geschikt zijn voor senioren. Kan dat, is dat haalbaar? In de komende tien jaar zal 1 op de 5 woningen worden vernieuwd. Ruim een miljoen woningen in tien jaar, dat is ruim voldoende. Zeker als het levensloopbestendig bouwen - bredere deuren, geen steile trappen - een grotere vlucht zal nemen. Het is de taak van gemeenten, woningbouwcorporaties en private partijen om een 13

14 aantrekkelijk en passend aanbod van woningen voor ouderen te realiseren. Gelukkig begint dat besef door te dringen. Steeds meer woningcorporaties zoeken samenwerking met zorgaanbieders, om de kosten van domotica (technische verbetering) en zorg te delen. Ook projectontwikkelend Nederland heeft de groeiende markt voor senioren ontdekt. De rijksoverheid heeft de afgelopen jaren een aantal stimulansen gegeven voor innovatie en samenwerking en belemmeringen weggenomen. Gemeenten, corporaties en private partijen moeten elkaar nu vinden en aan de slag gaan, zodat we goed voorbereid zijn op de toekomst. Stoepen die niet te hoog zijn, parkeren voor de deur, gemakkelijk bereikbaar openbaar vervoer, straatverlichting, de politie die regelmatig patrouilleert. Voor senioren is de woonomgeving minstens zo belangrijk als de woning zelf. Ze moeten kunnen wonen - en dat geldt zeker voor de oudere senior - in een toegankelijke en veilige omgeving. Zorg De vraag naar zorg stijgt met bijna 3% per jaar. Dat betekent: extra banen, veel extra banen. Om de vraag bij te houden is het wel noodzakelijk om de arbeids-productiviteit te verhogen. Grotere doelmatigheid, minder bureaucratie en regels, en het beter tegemoetkomen aan de wensen van senioren gaan hier hand in hand. ICT staat hierbij centraal. Er lopen veel mooie innovatieve projecten maar ze zijn te Zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Domotica - handige technische snufjes als een versnipperd en te klein. licht bedienbaar deurslot, een alarmsysteem, Het stelsel van financiering rookmelders - en telecommunicatie kunnen dat van zorg prikkelt instellingen ideaal binnen bereik brengen. Videozorg, medische consulten en bewaking op afstand, het kan onvoldoende tot innovatie en allemaal. Een goed voorbeeld is het Nocturneproject (Groningen). Door intensieve samen- ondernemerschap. werking van alle betrokken partijen is een dialysebehandeling ontwikkeld die dankzij ICT thuis kan plaatsvinden. Kwaliteit en doelmatigheid gaan hier hand in hand. Er lopen een heleboel mooie innovatieve projecten. Dat is hoopvol, maar er is helaas ook een andere kant: ze zijn te versnipperd en te klein. Belangrijke oorzaak: de financiering van de zorg. Het stelsel van AWBZ prikkelt instellingen onvoldoende tot innovatie en ondernemerschap. De klant moet centraal staan, aanbieders en verzekeraars geprikkeld worden om goede zorg te bieden. We kunnen leren van de nieuwe Zorgverzekeringswet: de groei van de uitgaven is verminderd, de wachttijden zijn afgenomen en cliënten en hun organisaties zijn tevreden. Gemeenten hebben er met de WMO een belangrijke taak bij gekregen. Dat biedt kansen om oudere inwoners optimaal huishoudelijke diensten ter beschikking te 14

15 stellen. Wat mij betreft blijft het daar niet bij. Gemeenten kunnen allerlei ondersteunende diensten die nu nog in de AWBZ zitten veel beter en op maat aanbieden. Ze moeten dan wel een succes maken van de WMO door goede diensten te leveren vanuit één loket. Slot Het is aan het bedrijfsleven om de kansen van de zilveren economie te benutten. Het is aan de overheid om de woon-, zorg- en arbeidsmarkten 'silverproof' te maken, om regels en stelsels tegen het licht te houden. Opgave voor ons allemaal is om economie en maatschappij zo vorm te Nederland vergrijst niet, Nederland verzilvert. geven dat senioren zich er thuis voelen en een actief leven kunnen leiden. Alleen dan zal het bedrijfsleven volop profiteren van de zilveren vraag, de arbeidsmarkt van zilveren ervaring en expertise, de samenleving van de kwaliteiten, wijsheid en het relativeringsvermogen van onze vitale opa's en oma's. Arthur Schopenhauer vond dat de eerste veertig jaren van ons leven de tekst leveren en de volgende dertig het commentaar daarop. Ik denk dat onze ouderen zinnig commentaar kunnen leveren op onze teksten. 'Nederland vergrijst niet, Nederland verzilvert'. Karien van Gennip (1968) behaalde de titel Natuurkundig Ingenieur in 1993 in Delft en in 1995 haar MBA in Frankrijk. Zij werkte in 1994 en van 1996 tot 2002 bij McKinsey&Company, in Amsterdam en San Francisco. Van september 2002 tot mei 2003 werkte ze bij de Autoriteit Financiële Markten. Zij was staatssecretaris van Economische Zaken in het Tweede Kabinet- Balkenende ( ). Discussie Voorzitter Schnabel: Ook al is de staatssecretaris er zelf niet bij, ik wil toch graag met de zaal het debat hierover aangaan. In de toespraak namens de staatssecretaris zijn heel veel thema's aangeroerd rond het wonen, werk, zorg, vrijetijdsbesteding en rond allerlei technische ontwikkelingen. Het zou aardig zijn als wij de tijd goed gebruiken om nog wat boodschappen mee te geven, in de hoop dat deze nog een plekje kunnen vinden in de departementale plannen voor een nieuw kabinet. Een nieuwe regering, van welke signatuur dan ook, hoe samengesteld ook, zou daar haar voordeel mee kunnen doen en op sommige punten een stevige stap naar voren kunnen zetten. Met zoveel braintrust als nu hier, moet dat kunnen. De heer Philips: Mijn gedachten gaan uit naar het punt van het in dienst nemen van 55-plussers. Een groot probleem daarbij is dat bedrijven en organisaties alleen maar 15

16 jongeren in dienst willen nemen. Dat is een punt voor oudere mensen die zonder werk zitten. Hun uitkering is gerelateerd aan het laatst verdiende loon en als ze voor een lager salaris ergens gaan werken, en ze zouden na 6 maanden weer werkloos worden, dan gaat hun uitkering ook weer naar beneden. Dat zijn dingen waar iets aan gedaan moet worden. Dus fiscale maatregelen om het echt aantrekkelijker te maken voor bedrijven om oudere werknemers in dienst te nemen en garanties, via het UWV bijvoorbeeld, om te zorgen dat mensen niet terugvallen naar een lager niveau van uitkering, als ze tussendoor een half jaar of een jaar voor een lager salaris gewerkt hebben. Schnabel: Interessant is dat u het meteen relateert aan het bedrijfsleven. Eigenlijk is het heel gek dat we dat altijd doen: als we gaan kijken waar de meeste banen zitten, ook voor ouderen, is dat nou niet zozeer het bedrijfsleven, maar eerder het gebied van zorg, onderwijs, en niet te vergeten de overheid zelf. Hebben we wel een beeld van hoe de overheid en dit soort organisaties zijn als werkgevers voor ouderen? Nemen die ze wel in dienst? De heer Vijlbrief: Ik werk bij de Algemene Bestuursdienst, verantwoordelijk voor de werving en selectie bij de top van het Rijk. De samenleving, en dat vind je ook in de manifesten van politieke partijen terug, doet een dringend beroep op een verlaging van de stand van ambtenaren. Wat ik graag zou willen meegeven is, dat als je toch de kwaliteit van het ambtelijk apparaat heel hoog in je vaandel hebt, dat je dan niet moet vervallen in maatregelen zoals een vacature stop en een tweede Remkesregeling. We moeten op een veel creatievere manier nadenken, hoe we met de verschillende doelgroepen binnen de ambtenaren, om kunnen gaan. Dus een balans vinden tussen de kwaliteit van ouderen, de noodzaak van instroom van jongeren, en toch tegemoet komen aan de wens van de samenleving om iets te doen aan de bureaucratie. Voorzitter Schnabel: Is het nu zo dat bij de Algemene Bestuursdienst, waar het toch gaat om de hogere ambtenaren bij het Rijk, van alle departementen, dat men daar nu ook die creatieve gedachte al heeft ontwikkeld? De heer Vijlbrief: Ik kan daarop heel positief reageren: twee jaar geleden toen ik bij de Algemene Bestuursdienst kwam en geconfronteerd werd met de Remkes-regeling, is daar gezegd: dit zou eigenlijk niet meer moeten gebeuren. En we zijn met ideeën gekomen, zoals het project 'verzilvering'. Ik ben zeer blij dat dit begrip, dat al een hele tijd doorzingt, nu ook al hier in deze conferentie een rol speelt. Het houdt in dat wij op dit moment ambtenaren in de leeftijdscategorie van 57 jaar en ouder, dus in de top van de departementen, heel direct vragen wat zij denken nog te kunnen bijdragen aan de rijksdienst. Een heel interessant en redelijk succesvol project. Maatwerk natuurlijk, maar we hebben al heel wat mensen aangesproken op wat ze op hun 57e, 58e,59e nog zouden willen. En wat ze het Rijk nog te bieden hebben op basis van al hun kennis en ervaring. Sommige zeggen: ik zit goed in mijn vel, ik heb een fantastische functie, die maak ik af en dan ga ik met pensioen. Anderen zeggen: ik word uitgedaagd om er echt 16

17 over na te denken. En die mensen komen met originele ideeën. Zo ontmoette ik anderhalf jaar geleden een ambtenaar die wat ontevreden was binnen het departement. Toen ik zei dat hij moest ophouden met zeuren en zeggen wat hij wil, zei hij dat hij graag zijn studie af wilde maken naar de toekomst van de verzorgingsstaat. Dat heeft hij kunnen verwezenlijken bij de WRR, waar zoals iedereen weet nu een mooi rapport ligt. Hij heeft er 1,5 jaar aan gewerkt, dus wat betreft de productiviteit valt het weer mee en dit naar aanleiding van de opmerking van Teulings. We hebben nu zo'n 50 mensen in de top in de beschouwing en proberen hen uit te dagen om te formuleren onder welke voorwaarden ze verder willen binnen hun eigen departement of daarbuiten. Voorzitter Schnabel: Er ligt een wetsvoorstel dat mensen in bestuurlijke functies zoals burgemeesters en commissarissen van de koningin toestaat na hun 65e door te werken als ze dat willen. Gaat het Rijk daar actief zelf iets aan doen? Of blijft het initiatief bij de betrokkenen? Worden deze oudere ambtenaren ook echt actief benaderd? Vijlbrief: Dat gaat gebeuren, dat voel ik. Mevrouw Salden: De provincie Limburg is zelf heel actief op het gebied van het stimuleren van de 'silver economy.' Maar ook de provincie Limburg heeft een zeer aantrekkelijke regeling gemaakt voor senioren om er uit te stappen. Er zijn mensen die 100 % of zelfs meer dan 100% van het eerdere salaris verdienen, maar dan wel buiten de provinciale organisatie. Ik zal zelf wel nooit een beroep kunnen doen op die regeling, want als we jaar verder zijn zal het allemaal stukken schaarser zijn. Dat de provincie zo'n regeling heeft is wel lastig te rijmen met de beleidsmatige activiteiten rond het provinciale programma voor de 'silver economy' dat zich richt op de economische kansen, maar ook op de arbeidsmarkt, invoering van leeftijdsbewust beleid, inzetten op workability en employability en noem maar. De provincie wil daar een leidende en sturende rol in hebben, maar zal dat nieuwe beleid dus ook intern moeten vertalen. De heer Blokland: Als personeelsman van de spoorwegen dank ik Paul Schnabel voor de opmerking dat het gratis reizen voor senioren niet gestimuleerd moet worden. Als lid van de Nederlandse Vereniging Personeelsbeleid moet ik opmerken dat oudere werknemers nog steeds een fors risico moeten nemen als ze van baan veranderen of van werkgever. Dat is voor ons erg hinderlijk. Ze geven bij de overstap naar een nieuwe werkgever veelal over een groot aantal jaren opgebouwde rechten weg. Het is goed dat we geen hangmat constructie hebben waardoor mensen in luxe naar hun pensioen kunnen glijden, maar ik doe toch een klemmend beroep op het kabinet om een goed vangnet te construeren voor met name oudere mensen die het risico nemen om over te stappen. Dit is prohibitief, er is kapitaal te verdienen als je bij je oude werkgever blijft en je hebt veel te verliezen als je overstapt. Dat is een fundamentele belemmering voor mobiliteit. Personeelsmensen met hun mobiliteitscentra in veel bedrijven in Nederland kost het de grootst mogelijke moeite om mensen in beweging te krijgen. Wij stuiten op een fors wantrouwen bij werknemers die hun risico's inschatten. Onze mooie verhalen over mobiliteit zien ze dan als een truc om hen weg te krijgen. Dat staat haaks 17

18 op wat er macro gezien gedaan moet worden aan bevordering van heel veel te doen. arbeidsdeelname, een betere marktpositie, duidelijkere informatie, minder risico. De heer Burgmans: Ik heb bij Zalm wel eens neergelegd dat mensen na 37 of 38 jaar werken en premies betalen hun bijdrage wel geleverd hebben en dat je na een bepaalde leeftijd zou moeten komen tot een halvering van belastingbetaling. Een verlaging van 52% toptarief naar 26 % toptarief zou een behoorlijke prikkel zijn voor iedereen om gewoon door te werken. Voorzitter Schnabel: Klinkt aantrekkelijk. De heer Kohnstamm: Op het moment dat je 65 wordt, wordt de arbeidstoeslag gehalveerd, op het moment dat je 65 wordt houdt de zelfstandigenaftrek op. Eigen ondernemersschap kan niet meer. We hebben een grens van 1200 werkuren, dus we mogen dan parttime verder opereren. Kunnen we die volstrekt antieke leeftijdsgrens van 65 jaar niet schrappen? Een ander punt betreft een van de meest wezenlijke vergissingen die we de afgelopen 15 tot 20 jaar gemaakt hebben, namelijk dat we gedacht hebben dat ouderen op een gegeven moment bereid zouden zijn om te verhuizen naar dichte stedelijke gebieden. We hebben vergeten dat met name ouderen ingeworteld zijn in een bepaald sociaal netwerk. Als we dus voorzieningen willen aanbrengen of woningen willen bouwen dan zal dat in hun oude sociale omgeving moeten zijn. Ouderen zijn niet bereid om alleen maar vanwege een goed toegankelijke flat plotseling te verhuizen naar het midden van een stad waar je niemand kent. Mensen willen meestal gewoon wonen en leven met degenen waar ze groot mee geworden zijn, waarmee ze gevoetbald, gebridged of getennist hebben. En dat is stelselmatig gewoon vergeten. Voorzitter Schnabel: Dit is een van de dingen waar het Sociaal en Cultureel Planbureau in zijn publicaties op wijst en ook benadrukt heeft in bijvoorbeeld contacten met het ministerie van VROM. De doorstromingsgedachte is zo'n macrogedachte, vanuit volkshuisvestingsprincipes, die haaks staat op wat we willen. Mensen willen helemaal niet doorstromen. In de meeste gevallen willen ze zolang mogelijk blijven op de plek waar ze zich gevestigd hebben en geworteld zijn en het rare is dat dit eigenlijk nog steeds niet is doorgedrongen tot het beleid. Ik was ook nog benieuwd of iemand internationaal vergelijkende ervaringen heeft. Zijn we in ons land op een aantal punten antiek, of archaïsch? Zetten onze regelingen mensen vast? Terwijl andere landen laten zien dat het beter kan? Mevrouw Buien: In mijn contacten met sommige landen, zoals Israël, zie ik dat ouderen wel functies houden na hun pensionering. Ze genieten wel pensioen maar worden allemaal ingezet. Dat zie je hier veel minder: de vanzelfsprekendheid waarmee mensen zich ook verantwoordelijk voelen om een aandeel te leveren aan het grotere geheel. De heer Knipscheer: We spreken hier over een lange termijn kwestie. Eigenlijk hebben 18

19 we het over de leeftijdsgroep 40 tot 55 jaar, want die zal de komende vijftien twintig jaar de omschakeling naar een vergrijsde samenleving moeten realiseren. Van die leeftijdsgroep zijn hier niet zo heel veel mensen vertegenwoordigd. We moeten ons dus goed realiseren tot welk publiek we ons richten. Maar ik werk zelf ook een beetje aan de korte termijn problematiek. Ik zou de zorgsector en met name de intramurale ouderensector willen bewegen om 50-plussers in dienst te nemen. Terwijl de praktijk daar nu doorgaans is dat men op die leeftijd mensen begint te ontslaan. Mijn argument om toch meer 50-plussers in dienst te nemen is dat op de eerste plaatst deze mensen veel beter in staat zijn om met de bewoners te communiceren en een leefklimaat te creëren waar de bewoners zich thuis voelen. Ten tweede geeft het werkgelegenheid voor 50-plussers wat een heel moeilijke aangelegenheid is in dit land en het geeft oudere vrouwen een extra mogelijkheid om op de arbeidsmarkt terecht te komen. In die zin vangen we drie vliegen in één klap. Voorzitter Schnabel: Kunt u ook iets zeggen over de vraag waarom de drang om te ontslaan kennelijk zo groot is? De heer Knipscheer: Het beeld is nog heel sterk dat de verplegende en verzorgende sector zware belastende sectoren zijn. Dat geldt natuurlijk voor sommige of voor een deel van de activiteiten van verzorgenden en verplegenden. In verzorgingshuizen en verpleeghuizen is er 's morgens vaak fysiek zwaar werk te doen, maar de rest van de dag is het veel meer leefklimaat en helpen bij het eten en dat soort zaken en dat kan heel goed door 50-plussers over genomen worden De heer Van Eeghen: In de VS zie je dat er gewoon veel minder geregeld is en dat daar dus een veel natuurlijker overgang bestaat tussen jong en oud. Men heeft een eigen pensioen, er is strakke wetgeving tegen discriminatie, dus je moet ongelofelijk uitkijken als werkgever met uitspraken over leeftijd, gender, of wat dan ook. Dat heeft als nadeel dat de risico's misschien wat groter zijn, aan de andere kant zie je dat het probleem van plotselinge confrontatie met je leeftijd (je wordt 62 of 63) nauwelijks bestaat. Je bepaalt je bezigheden voor een groot gedeelte zelf, rechtstreeks in relatie met je werkgever. Voorzitter Schnabel: Maar stellen Amerikanen dan ook geen vragen in de trant van: hoelang moet jij nog? Van Eeghen: Als het gebeurt, is het tijdens de borrel. Mevrouw Geling: De Bertelsmann Stichting in Duitsland heeft onlangs een prijs voor goed omgaan met leeftijd bij de arbeid uitgereikt aan Finland. Opvallend is daar dat er allerlei maatregelen op gebied van preventie en gezondheid en allerlei fiscale maatregelen zijn getroffen, maar ook dat de overheid zelf heel erg het goede voorbeeld geeft, en allerlei maatregelen en personeelsbeleid ontwikkelt juist om oudere werknemers in dienst te houden. Dat is allemaal uitvoerig gedocumenteerd. 19

20 Voorzitter Schnabel: Ik ga dit punt afsluiten. We hebben een aantal punten verzameld, ik denk dat we er zeker iets mee kunnen gaan doen in de verslaglegging, misschien in een brief of stuk of een voorstel aan het kabinet of aan de informateur. We gaan eerst kijken, hoe het gaat met de ouder wordende mens, die in vitaliteit wil leven, gezond wil blijven, zich gezond wil voelen, en allerlei producten nodig heeft, waardoor dat ook kan. Niemand die ons dat beter kan vertellen dan Antony Burgmans, voorzitter van Unilever. Enkele foto-opnamen tijdens de discussie. 20