West-Europese beeldvorming van Rusland:

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT: Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Academiejaar West-Europese beeldvorming van Rusland: De Jeltsinjaren in de Belgische strip Proefschrift tot het behalen van de graad van licentiaat in de Geschiedenis Robin De Boeck Studentennummer: Promotor: Prof. Dr. Bruno De Wever 1

2 2

3 Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende,... afgestudeerd als Licentiaat / Master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar en auteur van de scriptie met als titel: verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: * de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; * de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); * de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van.. jaar (maximum 10 jaar); * de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar). Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen. Gent, (datum) ( handtekening) 3

4 4

5 Dankwoord.. p 7 Inleiding p 8 Deel 1: Europese beeldvorming van Rusland ( )..p Rusland als oriëntaals despotisme, een geladen voorgeschiedenis.p Oriëntalistisch denken en het oriëntaals despotisme.p Het eeuwige Rusland.p Rusland als Ancien Regime.p Peter De Grote en de uitbreiding naar het westen.p Rusland binnen het Europese statensysteem.p Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden p Rusland als verlicht despotisme..p Catharina De Grote: Semiramis of Messalina van het noorden?..p Prins de Ligne in het Rusland van Catharina De Grote p Rusland in de 19 de eeuw..p Rusland als culturele bedreiging voor Europa..p Rusland als culturele redder van Europa..p Rusland en België in de 2 de helft van de 19 de eeuw..p Rusland door de ogen van De Molinari, een Belgische liberaal...p Rusland door de ogen van Belgische arbeiders.p Oorlog en Revolutie.p De Russische omwenteling p De Russische Revolutie vanuit Belgisch perspectief.p De Russische Revolutie door de ogen van een Belgische socialist p De Russische Revolutie door de ogen van een flamingant p De USSR onder Stalin: de rode tsaar p Het interbellum...p Beeldvorming van de USSR in de Belgische pers..p Beeldvorming van Rusland in Belgische kinderboeken.p Beeldvorming van de USSR in de Belgische strip.p De Tweede Wereldoorlog...p Belgen in de strijd tegen het barbaars bolsjevisme..p België en de Koude Oorlog p Het begin..p De periode van toenadering.p Beeldvorming van de Koude Oorlog in de Belgische strip.p109 Besluit deel 1..p 117 5

6 Deel 2: De Jeltsinjaren in de Belgische strip ( )..p De negende kunst als historische bron.p Rusland en West-Europa vanuit historisch perspectief: een schizofrene relatie.p Rusland en het Westen: deel van Europa of de eeuwige vijand?..p Beeldvorming van de Koude Oorlog in de jaren 1990: een vertrouwde vijand.p Implosie van de USSR ( ): het einde van een referentiekader p Postcommunistisch Rusland in de Belgische strip ( ).p Het einde van de Koude Oorlog in de Belgische strip p Het nieuwe Rusland in de Belgische strip..p Russische criminaliteit p De Russische georganiseerde misdaad, mythe en realiteit..p De Russische maffia in de Belgische strip...p Epiloog: een blik naar de toekomst.p 173 Besluit deel 2...p 177 Conclusie.p 180 Bibliografie.p 183 Bronnenlijst p 190 Bijlagen...p 201 6

7 DANKWOORD Bij deze wens ik iedereen te bedanken die, elk op hun eigen manier, een bijdrage hebben geleverd tot het totstandkomen van deze thesis. Om te beginnen draag ik deze thesis op aan alle leden van mijn familie die mij geïnspireerd, gesteund en geholpen hebben bij het volbrengen van deze taak. Speciale dank aan Annemie en Elke Delaere voor het grondig nalezen van dit werk. Zonder hun hulp zou het aantal schrijf- en typfouten aanzienlijk geweest zijn. Bij deze ook een woord van dank aan alle professoren van de universiteiten van Gent en Maynooth van wie ik zoveel heb geleerd. Ik voel mij vereerd om de kans te hebben gekregen om via hen mijn kennis over de wereld in het algemeen, en de geschiedenis in het bijzonder verruimd te hebben. Speciale dank aan mijn promotor Bruno De Wever voor de begeleiding op maat, en aan Gita Deneckere bij wiens vak Kolonisatie en Dekolonisatie ik voor het eerst op het basisidee van deze thesis kwam. Aan allen die gehoopt hadden hier hun naam tegen te komen maar wie ik spijtig genoeg moet teleurstellen, dank u. Uw hulp en steun was meer dan welkom! 7

8 INLEIDING Centraal in deze thesis staat het concept van de creatie van een algemeen aanvaard vijandbeeld. Joden, Islamieten en Russen vormen de onheilige drievuldigheid waarin men in West-Europa al eeuwen lang afwisselend de grootste bedreiging voor de eigen cultuur heeft gezien. Via de beeldvorming van het gele gevaar werd de Chinese bevolking in de 20 ste eeuw eveneens een deel van de volkeren waar men in het Westen een culturele bedreiging in ziet. Deze vier volkeren hebben twee zaken gemeen: ze situeren zich geografisch ten oosten van West-Europa en hebben andere religies dan de West-Europeanen. Dit zorgt ervoor dat men de beeldvorming van deze groepen in West-Europa zou kunnen koppelen aan wat Edward Saïd omschreven heeft als oriëntalistisch denken. Om de doelstellingen van dit onderzoek binnen haalbare proporties te houden is er voor gekozen om enkel te focussen op de beeldvorming omtrent de Russische dreiging. Het is echter wel het doel van deze thesis om de manier waarop een dergelijk algemeen aanvaard vijandbeeld wordt gecreëerd te bestuderen via een bepaald voorbeeld. Voorts zullen we nagaan of de West-Europese perceptie van Rusland wel degelijk beïnvloed wordt door wat Saïd heeft omschreven als het oriëntalistisch discours. Het voorgaande verklaart de keuze van de beeldvorming omtrent Rusland, als een vijand van de westerse cultuur, als onderwerp van deze studie. In deze thesis spitst het onderzoek zich toe op de creatie van het Russisch vijandbeeld binnen een bepaald medium van de bevolking van een bepaald West-Europees land. Er is gekozen om de Belgische bevolking als voorbeeld te nemen en het medium strip als historische bron. Andere media zoals dagbladen, televisie en langspeelfilms hadden evengoed in aanmerking kunnen komen voor dit onderzoek. Het is echter onmogelijk om binnen het kader van dit onderzoek alle verschillende media, die bijdragen tot de creatie van een vijandbeeld, aan bod te laten komen. Het belang van de andere media voor ons onderwerp wordt echter niet onderschat en hun invloed zal sporadisch ter sprake worden gebracht. Het eigenlijke onderwerp van deze thesis is bijgevolg de eeuwenoude beeldvorming van Rusland bij de bevolking van de West-Europese staten. Nu, aan het begin van de 21 ste eeuw, 8

9 is het overduidelijk geworden dat het laatste decennium van de vorige eeuw een historisch scharnierperiode genoemd kan worden. In het Westen was men namelijk niet voorbereid op het verdwijnen van de geopolitieke situatie en het bijbehorende bipolaire wereldbeeld. Het is bijgevolg uiterst interessant om na te gaan welke invloed deze gigantische omwenteling had op het dominant beeld van Rusland als aartsvijand van het vrije Westen. Het voorgaande verklaart de keuze van de jaren 1990 als afbakening voor de analyse van de historische bronnen. In het collectieve geheugen van de Russen staat dit decennium namelijk synoniem voor chaos en onzekerheid. Deze onzekerheid over de toekomst vond hoogstwaarschijnlijk een weerslag in het Westen en had ongetwijfeld een bepaalde impact op de West-Europese perceptie van Rusland. Het beschrijven van de manier waarop deze verandering zich manifesteerde is een doelstelling van deze thesis. Voorts zullen we eveneens pogen aan te duiden welke factoren de veranderende perceptie van Rusland in West-Europa beïnvloedden. Aangezien, door het beperkte karakter van dit onderzoek, het onmogelijk is om van het voorgaande een totaalbeeld te geven, spitst dit onderzoek zich dus toe op de beeldvorming van Rusland bij de bevolking van één bepaald West-Europees land, namelijk België, en één bepaalde historische bron, namelijk de Belgische strip. De keuze van de negende kunst als bron voor dit onderzoek is niet toevallig. Gebruik makend van de kennis uit de werken Effectief beeldvormen; La bande dessinée à l'université... et ailleurs en Comics and visual culture, vormt het beeldverhaal een schat aan informatie met betrekking tot de doelstellingen van dit onderzoek. Een uitgebreide argumentatie voor de keuze van de Belgische strip, en een bespreking van de gevolgde methodologie, zal echter pas gegeven worden aan het begin van de eigenlijke analyse van de historische bronnen. Het doel van deze thesis is niet om simpelweg een overzicht te geven van de manieren waarop Rusland en haar bevolking in de Belgische strip worden verbeeld gedurende de jaren Een bepaalde situatie of houding kan men pas verklaren wanneer men ze plaatst binnen een bepaalde historische context en/of evolutie. Wanneer men dus de Belgische beeldvorming van Rusland wenst te begrijpen is het noodzakelijk om eerst na te gaan hoe dat zich in het verleden manifesteerde en waarom. Om het onderzoek in een bepaalde context te plaatsen is er dus voor gekozen om deze thesis in twee delen te splitsen. In het eerste deel zal er een historisch overzicht gegeven worden van de evolutie van de beeldvorming van Rusland in 9

10 West-Europa. Hierbij zal regelmatig naar Belgische voorbeelden verwezen worden om de inhoudelijke continuïteit van deze thesis te garanderen. Dit overzicht begint in 1700 en eindigt in De keuze van 1700 als startpunt is niet arbitrair. Het is namelijk in dat jaar dat Peter De Grote een grote westwaartse territoriale uitbreiding van Ruslands territorium forceerde. Deze uitbreiding plaatste Rusland definitief in wat men geografisch als Europa definieert. Het beleid van Peter De Grote introduceerde Rusland echter niet alleen in geografisch opzicht binnen Europa. Onder zijn bewind werd er een actieve politiek gevoerd van Europeanisering van de Russische elite, waardoor Rusland ontegensprekelijk binnen de Europese culturele invloedsfeer werd gebracht. We zullen bijgevolg beginnen met na te gaan welke invloed de verwestersing van de Russische samenleving had op de West-Europese perceptie van Rusland. Vóór 1700 werd de West-Europese perceptie van Rusland namelijk gedomineerd door de associatie met een Oosters/Aziatische beschaving. Na 1700 zal men dus waarschijnlijk een veel complexere perceptie van Rusland in West-Europa kunnen constateren, waarbij men nooit echt zeker is of men nu met een Europese of Aziatische beschaving te maken heeft. Men kan het jaar 1700 dan ook beschouwen als het beginpunt van een schizofrene relatie tussen Rusland en het Westen, waarbij Rusland afwisselend als bedreiging voor, en als deel van, de Europese cultuur ervaren wordt. Het historisch overzicht van het eerste deel heeft dan ook als bijkomend nut om aan te tonen welke factoren bepalend zijn voor het veranderen van de perceptie van Rusland in West-Europa. Op deze wijze hopen we een historisch precedent te vinden voor de veranderende beeldvorming van Rusland in West-Europa gedurende de jaren De keuze van 1989 als eindpunt van het historisch overzicht, is eveneens een logische beslissing. Sinds de Russische revolutie van 1917 werd de perceptie van Rusland in het Westen namelijk gedomineerd door de communistische bedreiging die dat land uitstraalde. Dat deze vijand niet meer in de realiteit bestond begon al door te dringen bij de westerse bevolking vóór de verdwijning van het Sovjetimperium. De val van de Berlijnse muur eind 1989 kan men dan ook terecht beschouwen als het begin van het einde van het bipolaire wereldbeeld. Dat Rusland in de periode maar één staatshoofd kende, namelijk Boris Jeltsin, verhoogt eveneens het nut van 1990 als beginpunt voor het onderzoek. 10

11 Zoals eerder vermeld, zal de wijziging van de West-Europese perceptie van Rusland, onder invloed van de implosie van de USSR, onderzocht worden met behulp van de casus België en met de Belgische strip als voornaamste historische bron. Het tweede deel van deze thesis is dan ook in zijn geheel gewijd aan deze analyse. Om het onderzoek naar de beeldvorming van Rusland in de Belgische strip van 1990 tot 2000 overzichtelijk te houden, is er gekozen voor een thematische indeling. Verschillende aspecten van de beeldvorming van Rusland in de Belgische strip zullen bijgevolg apart besproken worden. Aangezien deze verschillende aspecten niet louter op zichzelf bestaan, is het onvermijdelijk dat sommige thema s gedeeltelijk zullen overlappen. Dit ondergraaft echter niet het nut van de thematische aanpak. Wanneer men alle verschillende aspecten door elkaar zou bespreken loopt men namelijk het gevaar dat de uitleg zo complex wordt dat men door het bos de bomen niet meer kan zien. Er is gekozen voor het jaar 2000 als eindpunt van dit onderzoek wegens twee belangrijke overwegingen. Ten eerste kan men sinds 2000 spreken over een nieuwe situatie in Rusland. Dat jaar werd namelijk Vladimir Poetin president van Rusland en begon er geleidelijk aan een nieuwe golf van confrontatie tussen Rusland en het Westen te ontstaan. De invloed van het presidentschap van Poetin op de relatie tussen West-Europa en Rusland is ongetwijfeld van groot belang, maar is tegelijk te recent om er een correcte historische evaluatie van te geven. Alhoewel hij sinds 2008 geen president van Rusland meer is, blijft zijn politieke invloed in het huidige Rusland nog steeds zeer groot. De periode van zijn presidentschap wordt bijgevolg buiten de afbakening van dit onderzoek geplaatst. Eén van de doelstellingen van deze thesis is om vast te stellen hoe men in West-Europa reageerde op het verdwijnen van een vertrouwd en algemeen aanvaard vijandbeeld, en op welke wijze dit de beeldvorming van Rusland in het Westen beïnvloedde. Sinds 11 september 2001 is er echter een ander algemeen aanvaard vijandbeeld opgedoken, namelijk het islamitisch fundamentalistisch geïnspireerd terrorisme. Net zoals de westerse beeldvorming van Rusland, kent de beeldvorming van de islamitische landen in Europa een eeuwenoude voorgeschiedenis. Er zou zelfs voor beiden een gezamenlijke oorsprong aangeduid kunnen worden via hetgeen Edward Saïd omschreven 11

12 heeft als, het oriëntalistisch denken dat zijn oorsprong vindt in de Klassieke Oudheid. 1 De beeldvorming omtrent de dreiging van het islamitisch fundamentalisme valt dus wel degelijk te koppelen aan het onderwerp van dit onderzoek. Een dergelijke koppeling zou ons echter te ver van de oorspronkelijke doelstellingen brengen. Dit is de tweede reden waarom het jaar 2000 als eindpunt voor het onderzoek wordt genomen. 1 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, p 89 12

13 Deel 1: West-Europese beeldvorming van Rusland ( ) Wat is taal anders dan een mobiel leger van metaforen, metoniemen en antropomorfismen, kortom, een som van menselijke betrekkingen die worden versterkt, overgebracht en poëtisch en retorisch verfraaid, en die na langdurig gebruik de mensen standvastig, canoniek en verplicht toeschijnen: waarheden zijn illusies waarvan men is vergeten dat ze dat zijn. Friedrich Nietzsche If men define situations as real, they become real in their consequences. Auteur ongekend It is not the consciousness of men that determines their being but, on the contrary, their social being that determines their consciousness. 2 Karl Marx, A Contribution to the Critique of Political Economy Everything that may plunge Russia into chaos and make her return to obscurity is favourable to our interests. 3 Lodewijk XV van Frankrijk (1763) 2 Citaat uit ROSE, R., MISHLER,W. en MUNRO, N., Russia Transformed: developing popular support for a new regime, Cambridge, 2006, p Citaat uit SHAW, D., Russia in the modern world, Oxford, 1999, p

14 1.1 Rusland als oriëntaals despotisme, een geladen voorgeschiedenis Oriëntalistisch denken en het oriëntaals despotisme Europa kent een eeuwenlange traditie van, hetgeen Edward Saïd omschreven heeft als, oriëntalistisch denken. Het oriëntalistisch denken is gebaseerd op een ontologisch en kennistheoretisch onderscheid tussen de Oriënt en de Occident. 4 Hierbij wordt één grote landmassa mentaal opgedeeld in een Europees en Aziatisch deel. Binnen deze gedachtegang wordt Europa (of het Westen) gedefinieerd als het tegenovergestelde van Azië (of het Oosten). 5 Het oriëntalisme is in wezen een politieke doctrine die aan de Oriënt werd opgelegd omdat deze zwakker was dan het Westen, waardoor het anders-zijn van het Oosten werd gelijkgesteld aan zijn zwakheid. 6 Samen met alle andere volkeren die afwisselend werden aangeduid als achtergebleven, ontaard, onbeschaafd en achterlijk, werden oosterlingen beoordeeld binnen een kader dat bestond uit biologisch-cultureel determinisme en moreel-politiek paternalisme. 7 Aldus, door iets als oosters te bestempelen, vertolkt men een impliciet waardeoordeel. Geografisch-culturele sectoren zoals het Oosten en het Westen zijn mentale producties die geen rechtstreekse weerspiegeling vormen van de realiteit, maar die realiteit wel in een bepaald interpretatiekader gieten. De termen het Oosten en het Westen zijn dus denkbeelden met een eigen geschiedenis en traditie van denken. 8 Dit is een gevolg van een universeel menselijke gewoonte om een groepsidentiteit te creëren via de definitie van een externe vijand. Hierbij worden alle negatieve aspecten van het leven verklaard door ze toe te schrijven aan een bepaalde zij-groep. Via de negatieve definitie van een zij-groep ontstaat er gelijktijdig een positieve definitie van de wij-groep. Deze gedachtegang kan ernstige gevolgen hebben want het legitimeert bijvoorbeeld het gebruik van geweld van de wij-groep tegen de zij-groep. Geweld is binnen dit wereldbeeld een uiting van het goede van de wij-groep aangezien hierdoor het slechte vernietigd wordt. 9 Deze dynamiek is uiteraard niet uitsluitend aanwezig binnen de westerse cultuur. Wel typisch 4 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, p 27 5 Ibid. p 26 6 Ibid. p Ibid. pp Ibid. p 29 9 Ibid., p 11 14

15 westers is de gewoonte om aan het slechte van de vijand de eigenschappen van een ziekte toe te schrijven. 10 Een groepsidentiteit wordt dus gecreëerd door het accentueren van de verschillen tussen de wij-groep en de zij-groep. Een dergelijke identiteitscreatie mondt echter niet noodzakelijk uit in een (gewapend) conflict tussen de twee groepen. Dat de Oost/West-tegenstelling door de eeuwen heen wel degelijk uitmondde in gewapende confrontaties kan mede verklaard worden via Freuds concept van het narcisme van kleine verschillen. Volgens deze theorie zijn het juist de groepen met de kleinste verschillen in de realiteit, die elkaar in gedachten als de grootste bedreiging ervaren. De geschiedenis bevat vele voorbeelden die deze theorie bevestigen: het eeuwenoude conflict tussen (en binnen) Christenen, Joden en Islamieten; burgeroorlogen zoals de Spaanse of de Amerikaanse; explosies van etnisch geweld zoals in Joegoslavië of Rwanda. 11 De creatie van een algemeen aanvaard vijandbeeld valt altijd tezamen met een bepaald belangenconflict. De breuklijnen waarrond dergelijke belangenconflicten ontstaan kunnen van religieuze, sociaal-economische, geopolitieke of culturele aard zijn. Wanneer twee partijen tegengestelde belangen bezitten, dan kan men het verwezenlijken van het eigen belang ten koste van dat van de ander enkel legitimeren door de eigen positie als intrinsiek goed te bestempelen. Het gevolg daarvan is dat de belangen van de ander automatisch als slecht worden ervaren en dat men aldus een vijandbeeld creëert dat het standpunt van de ander totaal negeert. Belangrijk is dat men beseft dat de creatie van een algemeen aanvaard vijandbeeld een fenomeen is dat haast nooit door één bepaald persoon alleen tot stand kan worden gebracht. Doorgaans is een dergelijk vijandbeeld een gezamenlijke creatie waarbij praktisch elk individu binnen een bepaalde samenleving een bijdrage levert aan de instandhouding en verspreiding ervan. De belangrijkste middelen voor de creatie en instandhouding van een algemeen aanvaard vijandbeeld zijn: rechtbanken, mythologieën, scholen, preekgestoeltes en de media. 12 Binnen het oriëntalistisch denken krijgt het Westen dus enkel positieve kenmerken toegeschreven en het Oosten diens negatieve tegenhangers. Men beweert bijvoorbeeld dat het 10 DILLINGER, J., Terrorists and witches: popular ideas of evil in the early modern period, History of European Ideas, Vol. XXX, BLOK, A., Honour and Violence, Oxford, 2001, pp AHO, J., This thing of darkness: A sociology of the enemy, Seattle, 1994, p 6 15

16 Westen een eeuwenoude democratische traditie bezit en dat het Oosten wordt gekenmerkt door een despotische traditie. Voortbouwend op deze veronderstelling heeft men vaak beweerd dat de westerse cultuur meer belang hecht aan de vrijheid van het individu en dat de oosterse culturen gekenmerkt worden door het ondergeschikt stellen van de bevolking aan de heerser en/of de staat. De oriëntalistische invalshoek ziet de oosterling aldus als een mens die van nature de lovenswaardige eigenschappen van de westerling ontbeert. 13 De Oost/West tegenstelling wordt op deze manier voorgesteld als een strijd tussen beschaving en barbarendom. 14 De beeldvorming omtrent het oriëntaals despotisme is minstens zo oud als de literaire werken uit de Klassieke Oudheid die de strijd tussen het vrije Griekenland tegen de Perzische despoot beschrijven. 15 In het moderne tijdperk maakte Montesquieu van het oriëntaals despotisme een sociologische categorie om de primitiefste van alle staatsvormen mee te benoemen. Hegel maakte er een metafysische categorie van om één van de laagste stadia van zijn wereldgeschiedenis mee aan te duiden. Vervolgens hernam Marx deze aloude negatieve beoordeling van het Oosten en hernoemde het de Aziatische productiemethode, de allerlaagste vorm van economische activiteit. 16 In 1998 is het denkbeeld van het oriëntaals despotisme onder andere terug te vinden in de strip 300 van Frank Miller en Lynn Varley, dat de slag bij Thermopylae verhaald en uitbeeld. De auteur haalde zijn inspiratie uit de film The 300 Spartans (1962), een film die Miller had gezien toen hij nog jong was. Ten gevolge van het groot commercieel succes van de verfilming van zijn graphic novel (2007), kenden de denkbeelden die erin verwerkt zijn een zeer algemene verspreiding in het Westen aan het begin van de 21 ste eeuw. Daarom volgt nu een korte bespreking van voornoemde graphic novel, ter illustratie van het feit dat de media film en strip een aanzienlijke bijdrage leveren tot het instandhouden en verspreiden van eeuwenoude vooroordelen. 13 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005,p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 6 15 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, pp MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, pp

17 Koning Xerxes van Perzië door de eeuwen heen 17 Frank Millers scenario voor het verhaal wordt best omschreven als historische fictie. Een fictief verhaal dat gebaseerd is op historische feiten. Doordat deze vertelstijl vaak wordt toegepast in boeken, films en strips, hebben dergelijke verhalen het potentieel om het beeld van de geschiedenis bij miljoenen mensen te beïnvloeden. De historische betekenis van de veldslag te Thermopylae wordt in deze strip totaal verdraaid en in een bedenkelijk ideologisch kleedje gestoken: a beast approaches, ( ) savoring the meal to come. But this beast is made of men and horses and spears and swords. It is an army, vast beyond imagining, ready to devour tiny Greece, to snuff out the world s one hope for reason and justice 18 (de vetgedrukte woorden zijn overgenomen uit het origineel). In navolging van Herodotus, wordt in deze strip het vrije en rationele Griekenland (het Westen) gecontrasteerd met het despotische en irrationele Perzië (het Oosten): One hundred nations descend upon us. Snorting, snarling desert beasts. Howling barbarians. The armies of all Asia pledged to crush the impertinent republics of Greece to make slaves of the only free men the world has ever known. 19 Het meest flagrante is het contrast tussen de Spartaanse koning Leonidas en de Perzische koning Xerxes. Leonidas wordt als een West-Europeaan afgebeeld terwijl de afbeeldingen van Xerxes een mengeling van Aziatische en Afrikaanse kenmerken zijn. Terwijl er nauwelijks verschil is tussen de klederdracht van de Spartaanse koning en zijn onderdanen 17 en 18 MILLER, F. en VARLEY, L., 300, Dark Horse Comics, Ibid. 17

18 wordt Xerxes afgebeeld als een in decadente luxe getooide despoot die geen onderdanen heeft, enkel slaven. Xerxes is dan ook de enige van het Perzische kamp die consequent als een individu wordt afgebeeld. Alle andere Perzen zijn naamloze slaven die regelmatig niet eens een gezicht krijgen waardoor men deze personages ontmenselijkt. Aldus laat deze graphic novel er geen twijfel over bestaan wie de goeden en de slechten van deze historische confrontatie waren. Koning Leonidas van Sparta en koning Xerxes van Perzië Ibid. 18

19 1.1.2 Het eeuwige Rusland Al eeuwenlang bestaat er in het Westen een beeldvorming omtrent Rusland die schatplichtig is aan voornoemde Oost/West tegenstelling, namelijk dat van het eeuwige Rusland. Het eeuwige Rusland is een bepaalde westerse visie op de Russische geschiedenis die gedomineerd wordt door het geloof in een bepaald cultureel determinisme. 21 Binnen deze visie is de dreiging van communistisch Rusland een mutatie van de dreiging van de tsaristische autocratie 22, hetgeen op zijn beurt een mutatie is van het oriëntaals despotisme. Aldus wordt Rusland al eeuwenlang beschouwd als een bedreiging voor de westerse vrijheden. Dit is een gevolg van de Europese vaardigheid in het aan door mensen gemaakte verschillen een schijn van onvermijdelijkheid te geven. 23 Om de oorsprong van het geloof in het eeuwig barbaarse Rusland te vinden moet men eerst terugkeren naar de 13 de eeuw na Christus. In de 11 de eeuw was het namelijk nog logisch dat een Franse koning in teken van een alliantie tegen de Duitse keizer huwde met een prinses uit Kiev Rus. 24 Deze eerste versie van een Europees Rusland verdween met de inval van de Tartaren in Sindsdien kreeg Rusland de negatieve reputatie een onderdeel te zijn van het Oosten. De negatieve beoordeling van Rusland in het Westen eindigde niet met de verdrijving van de Mongolen omstreeks Doorheen de 16 de en 17 de eeuw plaatsten West- Europeanen het hertogdom Moskou (Moskovië in de volksmond) in dezelfde Aziatische categorie als de Ottomaanse Turken. 26 Tot de 18 de eeuw, werd de term Europa hoofdzakelijk gebruikt als een geografische categorie en de inwoners benoemden hun wereld als het Christendom (Christianitas of de Respublica Christiana). Deze termen zijn een symptoom van het superioriteitsgevoel van het Latijnse Westen tegenover alle heidenen en ongelovigen. Tegen het einde van de 17 de eeuw begon Europa de term Christendom te vervangen. Sindsdien bedoelde men met Europa geen plaats meer maar een aparte beschaving. Ondanks het feit dat de Russen eveneens christenen waren, werden ze nooit ervaren als een deel van de Respublica Christiana, en nog minder als deel van de latere protestantse geloofsovertuigingen. De Russen identificeerden hun wereld als 21 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, pp Ibid. p 3 23 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 17 19

20 orthodox. Deze term betekent het juiste geloof en werd gebruikt om het Griekse Oosten te onderscheiden van het Latijnse Westen. 27 Tot het einde van de 17 de eeuw definieerde de bevolking van West- en Oost-Europa hun beschaving aldus hoofdzakelijk in religieuze termen. Binnen deze gedachtegang was de relatie tussen het orthodoxe Oosten en het Latijnse Westen één van vijandigheid. De niet-aflatende bekeringsijver van het Westen verhoogde sporadisch dergelijke culturele wrijvingen. 28 Deze bekeringsijver werd in Rusland als een bedreiging ervaren aangezien ze gekoppeld werd met een militaire aanwezigheid van de republiek Polen-Litouwen aan haar westelijke grenzen. Tezelfdertijd zorgde het koninkrijk Zweden ervoor dat de Russen afgesneden bleven van de Baltische Zee, hetgeen toen een virtueel Zweeds meer was. In het zuiden voelde Rusland eveneens de dreiging van een andere groep heidenen, namelijk die van de Turken die toen de gehele kustlijn van de Zwarte Zee onder hun controle hadden. Dit alles had als gevolg dat Rusland afgesneden bleef van de belangrijkste vaar en handelsroutes, met enkel de Noordelijke IJszee tot hun beschikking. Rusland werd dus omringd door drie machtige buren die, wegens een combinatie van geopolitieke en religieuze overwegingen, er alle belang bij hadden om Rusland afgesneden te houden van de meer ontwikkelde delen van Europa en haar aldus zwak te houden. Deze gedwongen isolatie verhoogde de Russische gevoelens van gemengde trots en vernedering. 29 Het was gedurende deze periode van grote wederzijdse vijandigheid en tegengestelde belangen, dat de negatieve beeldvorming omtrent Rusland tot stand kwam. In het Westen ontstond de overtuiging dat de Russen van hun vroegere Tartaarse heersers een slaafse vorm van politiek despotisme hadden geërfd, hetgeen gekoppeld werd aan de barbaarsheid en armoede van de antieke Scythen. Tot de heerschappij van Peter De Grote werd Rusland in het Westen aldus gepercipieerd als een barbaars en Aziatisch land, dat enkel minachting kon opwekken. Men beschouwde Rusland toen nog niet als een bedreiging aangezien haar activiteiten voor het grootste deel van Europa geen enkel gevolg hadden. 30 Deze situatie veranderde drastisch onder invloed van de overwinningen van Peter De Grote in zijn Noordelijke Oorlog tegen Zweden ( ) Ibid. p Ibid. p Ibid. 30 Ibid. 31 Ibid. p 21 20

21 De verandering in de relatie tussen Rusland en Europa realiseerde zich dus in eerste instantie op het militaire en diplomatieke vlak. Deze verandering drong uiteindelijk eveneens door op het institutionele en sociale niveau aangezien Rusland meer en meer alle kenmerken van een klassiek Europees Ancien Regime begon over te nemen. In de loop van de 18 de eeuw drong deze verandering eveneens door op het culturele niveau toen deze jongste van alle Ancien Regimes zich openstelde voor de culturele invloeden van de Verlichting. Sindsdien werd Rusland in het Westen niet meer louter gepercipieerd als een onderontwikkeld Aziatisch grensgebied van Europa. Voor de eerste keer in haar geschiedenis had Rusland een vaste voet op Europese bodem en werd ze voor een deel van de West-Europese bevolking een land dat bewondering kon afdwingen Ibid. 21

22 1.2 Rusland als Ancien Regime In een periode van slechts twintig jaar, van 1700 tot 1721, werd Rusland één van de grote Europese mogendheden. De militaire overwinning op Zweden zorgde ervoor dat Rusland niet meer afgesloten was van de Baltische Zee en de bijbehorende handelsroutes naar West- Europa. Het Russische leger had tegelijkertijd de dreiging van de vroegere vijand Polen- Litouwen weten uit te schakelen door van deze republiek een virtueel protectoraat te maken. 33 Rusland had in 1684 al een bescheiden debuut gemaakt op het Europese politieke toneel, als lid van de Heilige Alliantie tegen de Turken, maar de oorlog tegen Zweden was de eerste keer dat Rusland een Westerse macht succesvol had uitgedaagd en oorlog voerde in Europa zelf. 34 Deze territoriale uitbreiding viel ongeveer samen met een belangrijke mentaliteitswijziging op het politieke niveau in Europa. De vrede van Westfalen in 1648 betekende het einde van de confessionele oorlogen. Sindsdien begon langzaamaan de raison d état de hoofdreden voor oorlogvoering te worden, ten koste van religieuze 35 en uiteindelijk ook dynastieke, overwegingen. Aldus evolueerden de Europese staten geleidelijk aan naar een internationaal politiek systeem gedomineerd door het principe van de balance of power. 33 Ibid. 34 Ibid. p ASCH, R., The Thirty Years War, New York, 1997, pp

23 1.2.1 Peter De Grote en de uitbreiding naar het Westen De militaire overwinningen van Peter De Grote forceerde de intrede van Rusland in the concert of Europe. Elk lid van dit nieuw unitair Europa beschouwde de anderen als juridische gelijken binnen een familie van Europese staten. Het principe van de balance of power, dat op dat moment door alle Europese staten gedeeld werd, zorgde voor grote onderlinge competitiviteit en de constante hertekening van de Europese grenzen, aangezien de territoriale uitbreiding van de ene macht gecompenseerd diende te worden met de uitbreiding van de ander. Men zou kunnen verwachten dat de komst van de Russische Aziatische hordes aan de oever van de Elbe, gecombineerd met de plotse aanwezigheid van een Russische vloot in de Baltische Zee, een grote paniekreactie in de rest van Europa zou veroorzaken. Maar alhoewel men in het Westen in eerste instantie wel verontrust was over deze plotse uitbreiding, sloeg dit echter niet over in een panische angst. Men kan dus stellen dat de intrede van Rusland tot Europa, rekening houdend met de omstandigheden, immens vlot is verlopen. Na de dood van Peter De Grote in 1725, pasten de Europese grootmachten hun houding ten opzichte van Rusland aan naargelang hun geopolitieke belangen. De negatieve reputatie van Rusland als een Aziatische beschaving verdween aldus geleidelijk aan naar de achtergrond. 36 De veronderstelde Aziatische oorsprong van de Russische samenleving bleef echter een argument voor de politieke vijanden van Rusland. Zweden en Polen waren, ten tijde van de annexatie van een deel van hun territorium door Peter De Grote, geallieerd met Frankrijk die deze alliantie beschouwde als een dam tegen Habsburgse expansie. Na de westelijke veroveringen van Peter De Grote werd deze alliantie gezien als een dam tegen Russische uitbreiding. De rivaliteit tussen Frankrijk en Rusland zou voortduren gedurende de rest van de 18 de eeuw. 37 Ten gevolge van deze geopolitieke situatie ontstond er een hardnekkig en wederzijdse negatieve beeldvorming tussen deze twee landen. 38 In de jaren 1760 vervalsten Franse diplomaten een politiek testament van Peter De Grote als onderdeel van hun anti- Russische propaganda. Dit document werd gebruikt om aan te tonen dat Rusland een geheim plan bezat om het grootste deel van Europa te veroveren. 39 Het politiek testament van Peter De Grote werd voor russofoben wat De protocollen van de wijzen van Zion werd voor 36 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, pp MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 24 23

24 antisemieten. Alhoewel beide documenten overduidelijke vervalsingen zijn, met als doel een bepaalde bevolkingsgroep te beschuldigen van het streven naar werelddominantie, blijft men deze documenten hardnekkig reproduceren en gebruiken ter verklaring van het inherent slechte van respectievelijk de Russische en Joodse bevolkingsgroepen. Tsaar Peter I 40 Het politiek testament van Peter I werd door verschillende staten gedurende de Napoleontische Oorlogen nog steeds serieus genomen en in de 20 ste eeuw gebruikte de Amerikaanse president Truman dit document nog als een verklaring voor Stalins agressieve expansiepolitiek. Terwijl Rusland voor het eerst deel begon uit te maken van het Europese statensysteem, werd er dus tegelijk gesuggereerd dat men niet kon vertrouwen dat het volgens de regels van beschaafde staten zou spelen. 41 Deze stelling werd beargumenteerd met de Oosterse, dus onbeschaafde en barbaarse, oorsprong van Rusland. Men kan echter de vrees in het Westen voor een Oosters complot tot werelddominantie beschouwen als een projectie van de eigen Europese ambities. Het waren namelijk de Europese staten zelf die zich in de 19 de eeuw het recht toeeigenden om de rest van de wereld onder elkaar te verdelen MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 24 24

25 1.2.2 Rusland binnen het Europese statensysteem Eén van de oorzaken van het succes van Rusland in de 18 de eeuw was dat haar opgang paste binnen het opkomende Europese statensysteem. Winst voor Rusland betekende namelijk meestal ook winst voor Oostenrijk, Pruisen en Engeland. Alleen Frankrijk, wiens buren sowieso al vonden dat ze te machtig was, werd regelmatig benadeeld door Russische territoriale expansie. Desondanks was het passen binnen het Europese statensysteem niet de enige reden voor het aanvaarden van Rusland als een Europese staat. 42 In dat geval had het heidense Turkije immers evengoed in aanmerking kunnen komen. Een cruciale factor die leidde tot de aanvaarding van de opgang van Rusland binnen het Europese statensysteem, was dat Rusland beantwoordde aan de toenmalige definitie van beschaving. In de 18 de eeuw betekende beschaving een geavanceerd niveau van materiële, intellectuele en morele ontwikkeling op het niveau van de staat. Op deze manier was de term ook van toepassing op het Rusland van Peter De Grote, waar westerse methodes werden ingevoerd via autocratisch fiat. Tot de vooravond van 1789 percipieerden Europeanen beschaving namelijk als iets dat van boven naar beneden werd opgedrongen, van de verlichte minderheid naar de onwetende massa. 43 Deze gedachtegang zou uiteindelijk de ideologie achter het kolonialisme vormen. Dit elitaire perspectief verklaart waarom, tot de jaren 1760, Europeanen de hoogste vorm van menselijke ontwikkeling niet benoemden via de abstracte term beschaving, maar via de meer concrete, institutionele term la police. 44 In de 17 de en 18 de eeuw betekende la police de promotie van maatschappelijke orde, via het ontwikkelen van verfijnde omgangsnormen en de rationele regulatie van recht en economie, door de staat. Bijgevolg betekenden de termen état policé en état civilisé grotendeels hetzelfde gedurende het grootste deel van de 18 de eeuw. Pas na verloop van tijd begon men de eerste term te beschouwen als een onderontwikkelde vorm van het tweede. Het was dus via de culturele normen van la police dat het rijk van Peter De Grote geïntegreerd werd in het Europese statensysteem Ibid. p Ibid. p Ibid. 45 Ibid. p 28 25

26 Hier dient men het duidelijke onderscheid te maken tussen staat en natie. Om een te enge definitie te voorkomen, die zich baseert op etnische afkomst, wordt hier de term natie verkozen boven etnie of volk. Alhoewel men met recht kan beweren dat men voor de 19 de eeuw niet zonder gevaar voor anachronisme over naties kan spreken, valt het niet te ontkennen dat de naties van de 19 de eeuw hun wortels hebben in een ver verleden. Alhoewel naties geen rechtstreekse weerspiegeling vormen van de realiteit worden ze wel als reëel gepercipieerd. De natie wordt namelijk ervaren als het volk: een combinatie van uitgebreide verwantschap, een collectief geheugen en gedeelde geschiedenis. De band die een natie vormt ligt niet noodzakelijk in het territorium, de fysieke verwantschap of de staat, maar in de nationale mythologie, religie, kunst, tradities en taal. Territorium en nationaal zelfbewustzijn zijn nauw met elkaar verbonden maar diaspora-naties, zoals Armenen, Koerden en Joden, zijn erin geslaagd om eeuwenlang te overleven door de kracht van het geloof in een historisch thuisland. Aldus kan men de natie beschouwen als de grootste verzameling van mensen die zichzelf als verwant beschouwen. 46 In de 18 de eeuw werd de staat niet gezien als de vertegenwoordiging van een bepaalde natie, maar als een dynastieke eenheid waarvan de bevolking onderdanen waren en geen burgers. Toen men Rusland aanvaardde als een deel van Europa was het dus de Russische staat die hierbij betrokken was, niet de natie. 47 De transformatie van oorlogvoering had een grote invloed op de verdere ontwikkeling van de dynastieke staat. Oorlog was nu eenmaal de hoofdbezigheid van deze staten. Onder invloed van de vroeg moderne militaire revolutie werden de kosten en de inzet van deze bezigheid echter vele malen groter. De Europese staten zagen zichzelf verplicht om hun fiscale en administratieve instellingen te hervormen om aldus een grotere inkomst te kunnen verzekeren. Al deze veranderingen hadden uiteindelijk een grote invloed op de structuren van de dynastieke staat. 48 De hervormingen van Peter De Grote hadden eveneens een versterking van de militaire macht als doel. Dit zorgde er echter niet voor dat Rusland in zijn geheel een klassiek Europees Ancien Regime werd. Lijfeigenschap, bijvoorbeeld, was in de meeste West-Europese staten afgeschaft in de loop van de 13 de eeuw, terwijl Peter De Grote dit systeem verder versterkte. Dit bemoeilijkte de opkomst van een civiele maatschappij. Desondanks had Rusland onder 46 ALLENSWORTH, W., The Russian question, Lanham, 1998, p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p 32 26

27 Peter De Grote de eerste stap gezet richting de opkomst van een dergelijke maatschappij. Europeanisering stopte namelijk niet bij het verbeteren van de militaire technologie en de rationalisering van de administratie en financiën. Deze praktische innovaties veroorzaakten namelijk ook de adaptatie van Europese elitaire culturele waarden in Rusland. Deze stap verhoogde op zijn beurt de beïnvloedbaarheid en ontvankelijkheid van Rusland voor nieuwe Europese culturele invloeden. 49 Na de hervormingen van Peter I begonnen de Russische elites dus meer en meer te gelijken op hun westerse tegenhangers, zowel in taal, kleding als gedragscodes. Doorheen de 18 de eeuw kende de Europese elite alleen dit gepoederd en gepolijst deel van Rusland. Men had geen enkel oog voor de armzalige toestand van de Russische bevolking. Volgens de toenmalige standaarden betekende de aanvaarding van de Russische elite echter eveneens de aanvaarding van Rusland in zijn geheel. Gedurende het grootste deel van de 18 de eeuw werd Rusland in het Westen aldus gezien als het meest oostelijke en recentste Ancien Regime van Europa. 50 Peter De Grote bracht Rusland dus niet alleen op politiek en geografisch niveau binnen Europa, maar eveneens op het sociale en culturele niveau van de internationale Europese aristocratie 51, die via het Frans als lingua franca intensief met elkaar in contact stonden. 49 Ibid. 50 Ibid. p Ibid. p 39 27

28 1.2.3 Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden Zoals we later meermaals zullen zien, is de beeldvorming omtrent de belangrijkste figuren uit de Russische geschiedenis in West-Europa onderhevig aan de geopolitieke omstandigheden. De evolutie van deze beeldvorming loopt namelijk parallel met de beeldvorming van Rusland in zijn geheel. Binnen dit onderzoek is het dus nuttig om rekening te houden met de beeldvorming in onze contreien omtrent figuren zoals Peter I door de eeuwen heen. In 1697 ondernam Peter I een grote reis naar het Westen dat hij uit eerste hand wilde leren kennen. Zijn keuze viel op Nederland. De kennismaking met dat voor die tijd vooruitstrevend land heeft verstrekkende gevolgen gehad voor Rusland: na zijn terugkeer heeft Peter zijn land grondig hervormd en gemoderniseerd. 52 Bij deze eerste reis naar het Westen had de tsaar de Zuidelijke Nederlanden totaal links laten liggen. Dit belette de Zuid-Nederlandse bevolking echter niet om te beweren dat Peter De Grote eveneens incognito in hun contreien was geweest. 53 Deze legende ontstond hoogstwaarschijnlijk uit afgunst voor de fascinatie van Peter De Grote voor de afgescheurde noorderbuur. Peter de Grote aan het werk op de scheepswerf van de VOC in Amsterdam WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, p 9 53 Ibid. p

29 Het zou duren tot 1717, tijdens zijn tweede grote reis naar het Westen, voordat Peter I werkelijk onze contreien bezocht. In gezelschap van 61 man begon hij op 10 april aan zijn reis door de Zuidelijke Nederlanden: Antwerpen, Willebroek, Brussel, Aalst, Gent, Brugge, Oostende, Nieuwpoort en Veurne. In Duinkerken bereikte hij de Franse grens. Tot 4 mei verbleef hij in Calais, waarna hij de reis voortzette naar Parijs. In Parijs verbleef hij tot 19 juni. De terugreis voerde hem via Reims nog eens door de Zuidelijke Nederlanden: per schip zakte hij de Maas af, naar Dinant, Namen en Luik. Verder ging de reis per koets naar Spa, waar de tsaar een waterkuur ging volgen. Op 25 juli verliet Peter Spa, passeerde via Limburg en kwam s avonds aan in Aken. 55 Toen Peter De Grote in 1697 in Nederland aankwam, was hij nog een onbekende: bijna iedereen spotte toen met hem en deed ironisch of neerbuigend. In 1717 was dat helemaal anders: Peter kwam nu niet meer als de timmerman, de leerling, de scheepsbouwer, maar als de held van Poltova, die in 1709 de toen machtige heerser van Noord-Europa, Karel XII van Zweden, verslagen had. Hij was nu heerser over een groot land in Oost-Europa, dat de Baltische regio en Noord-Duitsland beheerste. Het Westen kon hem nu niet langer negeren. 56 Het doel van de tweede reis was om Frankrijk ertoe te kunnen brengen zijn financiële steun aan Zweden op te zeggen en bondgenoot van Rusland te worden. Het bezoek aan de Oostenrijkse Nederlanden was dus eigenlijk eerder toevallig: België als doorgangsweg tussen Nederland en Frankrijk. 57 Net als tijdens zijn eerste reis wierven Peters agenten specialisten aan, maar niet zoals in scheepsbouwers, ingenieurs en dergelijke, maar architecten, kunstenaars, beeldhouwers, juweliers en geleerden. Terwijl de eerste golf van buitenlanders Rusland tot een zeemacht had gemaakt, zou de tweede immigratiegolf de Westerse kunst in Rusland introduceren. 58 Het bezoek van de tsaar aan de Oostenrijkse Nederlanden liet een positieve indruk na over Rusland en zijn heerser bij de inwoners van deze contreien. Contemporaine getuigenissen tonen dit aan. In zijn memoires beschrijft Eugène de Mérode de positieve indrukken van zijn ontmoetingen met Peter I in Brussel: Je soupai chez le marquis de Prié avec ce prince, qui, quoique dépourvu d éducation et de science, est devenu, par la seule force de son génie et par 55 WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, p Ibid. p Ibid. p Ibid. p 39 29

30 son application, un homme extraordinaire. Il a policé sa nation, et, de barbare qu elle étoit, il l a civilisée, et appliquée aux arts et aux sciences. Ce prince s occupe surtout de mécanique et de mathématiques, ainsi que de la marine. Il a voulu voir l Europe, et l a vue presque toute entière. 59 Na deze positieve beoordeling van Peter I volgt echter een passage die aantoont hoezeer men de barbaarse oorsprong van Rusland nog niet vergeten was en dit land nog niet helemaal als een deel van Europa beschouwde: depuis son retour chez lui, l Europe s est étonnée de la mort de son fils, qui pourtant étoit un très pauvre sujet. Il vouloit faire passer ses vastes Etats aux enfants qu il a de la femme d un bas officier suédois, qu il a épousée. Ces deux actions sentiront encore un peu le barbare parmi la postérité. 60 Dat Peter zelf een Europese negatieve beoordeling bezat over de cultuur van zijn thuisland, komt naar boven in een opmerking van de tsaar die De Mérode later in zijn memoires opnam. Peter I zou namelijk over Lodewijk XIV het volgende gezegd hebben: C étoit un grand prince mais il a eu une éducation qui convenoit à sa grandeur, et il est né roi d un peuple civilisé; mais, moi, je suis élevé dans l ignorance et sans éducation, et j ai trouvé un peuple bête; et d ours qu ils étoient, j en ai fait des hommes. 61 Dat men toen in het Westen een positief beeld had over de historische rol van Peter De Grote is het duidelijkst merkbaar in Spa waar de tsaar een waterkuur volgde. Voor de inwoners van Spa is het verblijf van de Russische monarch een mijlpaal in de geschiedenis van hun kuuroord: Nous pouvons dire, nous qu il est l un des plus populaires ici, qu il est plus familier aux oreilles des Spadois que celui d aucun autre héros de l histoire. C est qu en effet l arrivée de Pierre à nos fontaines inaugura pour notre petite cité une ère de gloire éclatante et de vogue souveraine. 62 Dat men in Spa zo lovend sprak over Peter De Grote is dan ook een gevolg van het feit dat de inwoners van Spa op alle manieren probeerden munt te slaan uit Peters bezoek aan hun kuuroord. 63 Indien men toen in het Westen Peter De Grote als een Aziatische despoot had gezien zouden de inwoners van Spa zijn bezoek niet gebruikt hebben als publiciteit voor hun kuuroord. 59 Ibid. p Ibid. 61 Ibid. p Ibid. p Ibid. p

31 1.3 Rusland als verlicht despotisme Peter De Grote had de traditionele troonopvolging in de mannelijke lijn opgeheven. Vanaf dan kon iedereen die over Rusland regeerde zijn opvolger zelf aanduiden en deze beslissing ten gunste van een andere kandidaat herroepen. Tsaar Peter I stierf echter zonder te laten weten wie zijn werk moest voortzetten. Dit had als gevolg dat er in Rusland een tijdperk aanbrak van paleisrevoluties. In de periode tussen de dood van Peter De Grote (1725) tot de omwenteling die Catherina II aan de macht bracht (1762), pleegden de gardeofficieren vijf keer een succesvolle coup. 64 Deze periode was, vergeleken met het tijdperk van Peter I, een tijd van verzwakking, van afnemende staatkundige en economische activiteiten. 65 Deze troebele periode en de manier waarop Catharina II aan de macht kwam, is voldoende beschreven door meerdere historici en is uiteindelijk overbodig voor het onderwerp van deze thesis. Het beleid van Catharina II is echter van groot belang omdat zij immens veel belang hechtte aan haar reputatie in het Westen en bijgevolg ook voor die van Rusland. Getuige hiervan is haar uitspraak de roem van dit land is ook de mijne NEUMANN-HODITZ, R., Catharina II De Grote, Roeselare, 2007, p Ibid. p Ibid. p 94 31

32 1.3.1 Catharina II De Grote: Semiramis of Messalina van het noorden? Catherina II wist al van voor haar machtsovername hoe belangrijk propaganda is voor het beïnvloeden van de publieke opinie. Gedurende de machtsstrijd met haar man tsaar Peter III liet ze geen kans ongemoeid om de Russische nationale trots te paaien. Dit stond in schril contrast met de openlijke afkeer voor de Russische cultuur van Peter III die totaal vergroeid was met zijn Duitse hertogdom. Rusland, zijn zeden, taal en geschiedenis interesseerden hem dan ook geen barst. 67 Catharina daarentegen had sinds haar aankomst in Rusland haar best gedaan om de plaatselijke taal en cultuur onder de knie te krijgen. Terwijl de tsaar in het geheim luthers bleef en aldus vijanden maakte bij de orthodoxe clerus 68 deed de tsarina haar best om zich te houden aan al de uiterlijkheden van het orthodox geloof. Onder het motto Moskou vaut bien une icône, bekeerde ze zich al op 28 juni Getuigen beklemtoonden dat Catharina II de teksten van haar belijdenis, die ze gedeeltelijk van buiten had geleerd, in een verbazingwekkend goed Russisch had voorgedragen. 69 Toen de machtsstrijd tussen Catharina II en Peter III al volop was losgebroken meldde de Franse gezant Breteuil begin 1762 aan Parijs het volgende: met een opvallende precisie observeert ze feesten, vasten, spijsregels en dergelijke, allemaal dingen die de keizer tot de bagatellen rekent, hoewel ze in Rusland niemand onverschillig laten. 70 Met andere woorden, Catharina II verwaarloosde niets waarmee ze in de smaak kon vallen. Deze schijnbare natuurlijke aanleg voor propaganda zou één van de bepalende kenmerken van haar beleid vormen. Catharina II hechtte veel belang aan het creëren van een bewonderenswaardige reputatie en propaganda was hierbij haar belangrijkste hulpmiddel. Haar machtsovername ging duidelijk in tegen de toenmalige maatstaven van Europa. Geen enkel weldenkend mens besefte niet dat Catherina II in feite een usurpator was aangezien de tsarenkroon wettelijk gezien aan haar zoon toebehoorde. Eens aan de macht was haar grootste bekommernis dan ook om haar besmeurde reputatie op te poetsen. Met dit doel voor ogen verspreidde ze een leugen over de werkelijke doodsoorzaak van haar man. De publieke opinie kreeg een gefabriceerde ziektegeschiedenis voorgeschoteld. 71 Deze verklaring misleidde echter niemand en uit West- 67 Ibid. pp Ibid. p Ibid. p Ibid. p Ibid. p 89 32

33 Europa hoorde men in eerste instantie alleen verontwaardigde stemmen. Er werd zelfs beweerd dat ze haar man zelf had vermoord. 72 Iets pijnlijker had de tsarina bij het begin van haar heerschappij niet kunnen overkomen. Daarom begon ze aan een taak waarvan ze hoopte dat ze bij de voltooiing ervan voor altijd de liefde van haar onderdanen, de lof van het buitenland en een roemrijke naam in de geschiedenis zou oogsten. Deze taak was een nieuwe wetgeving creëren die in de geest van de Verlichting was opgesteld. 73 Het kon haar echter niet schelen of haar maatregelen het Russische volk werkelijk ten goede kwamen, maar wel of ze er lof mee oogstte. Als ze een wet of een verordening publiceerde, luisterde ze hoofdzakelijk naar de echo 74, de reactie van het Westen. Hoe verlicht het autocratisch beleid van Catherina II in werkelijkheid was is echter van geen belang voor dit onderzoek. Wel van groot belang is hoe haar propaganda de westerse opinie over Rusland beïnvloedde. Catharina De Grote 75 De belangrijkste pijler waarop Catharina II haar goede reputatie in het Westen steunde waren westerse verlichte denkers, zoals Voltaire. Het rooskleurige imago van Rusland dat Voltaire in de rest van Europa verspreidde kan men echter alleen begrijpen door te beseffen dat de strijd van de philosophes tegen de bestaande orde geen frontale aanval was, maar een onderneming om het systeem van binnenuit te ondergraven. Hierbij werd gebruik gemaakt van de bestaande instituties en waarden van de dynastieke staat. 76 In 1748 brak het tijdperk 72 Ibid. 73 Ibid. pp Ibid. p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 42 33

34 van de Hoge Verlichting aan met de publicatie van Montesquieus De l esprit des lois. Hierin verklaarde de auteur dat Peter De Grote de manieren van Europa aan een Europees land had geschonken. 77 Het Rusland van Peter De Grote was dus een slogan en een symbool in de campagne van de philosophes voor hervormingen in eigen land. 78 Het is vanuit dit opzicht dat men Voltaires Histoire de Charles XII, Roi de Suede (1731) dient te interpreteren. Dit werk gebruikte Voltaire om het klassieke despotisme te juxtaposeren met het verlicht despotisme. De vertegenwoordigers van deze twee staatsstructuren waren in dit werk respectievelijk Karel XII en Peter De Grote. Volgens Voltaire was Karel XII een betekenisloos figuur, die met zijn militaire ondernemingen alleen was geslaagd in het verspillen van de rijkdommen van zijn koninkrijk. Ondanks het feit dat diens vijand Peter I ook een militair veroveraar was en de ruwe kenmerken van zijn land bezat, vond Voltaire dat diens ondernemingen constructief waren geweest: hij bracht beschaving naar zijn volk, bouwde een nieuwe hoofdstad in de wildernis en bevorderde de materiële vooruitgang van zijn rijk. Deze positieve beoordeling van Peters hervormingen werd toen aanvaard door de meerderheid van de Westerse publieke opinie. 79 De vermeende barbaars Oosterse oorsprong van Rusland werd door de philosophes eerder als een voordeel dan een nadeel ervaren. Leibniz verklaarde dat deze tot voor kort barbaarse samenleving een perfecte tabula rasa vormde waarop men kon verder bouwen. Hij zag in Rusland het ideale terrein om een staat te creëren die het religieuze concept van de civitas dei combineerde met de filosofieën van la république des lettres. 80 De intensiteit en duurzaamheid van de toewijding van de Europese hervormers aan Rusland dient niet onderschat te worden. De beeldvorming die gecreëerd werd over Rusland door mensen zoals Voltaire en Leibniz domineerde de verlichte publieke opinie tot het laatste kwart van de 18 de eeuw. 81 De beeldvorming omtrent de verlichte aard van het beleid van Catharina II, begon vlak na haar troonsbestijging in 1762 dankzij de inzet van Voltaire. Beiden hadden namelijk een groot 77 Ibid. 78 Ibid. p Ibid. p Ibid. p Ibid. p 47 34

35 voordeel aan het elkaar bewieroken. 82 De motieven die Catharina II hiervoor had zijn eerder al vermeld. Zij zocht legitimatie door zich voor te doen als de morele erfgenaam van Peter De Grote. Dit betekende dat haar beleid er één diende te zijn van imperiale uitbreiding en doorvoering van westerse, verlichte waarden. Voor Voltaire kwam de interesse van Catherina II voor zijn werk als een geschenk uit de hemel. Hij was namelijk op dat moment alweer op zoek naar een gekroond hoofd om patroon te zijn voor zijn werk en ideeën. 83 De onbeschaafde Aziatische reputatie van Rusland in het Westen bestrijden was één van de ambities van Catharina II. Toen de volksopstand onder leiding van Poegatsjov (1773) uitbrak was haar grootste bekommernis niet alleen de oorzaak van deze opstand aanpakken, maar ook de slechte naam die het Rusland in de rest van Europa zou geven te voorkomen. Een brief die ze in 1773 schreef naar de gouverneur van Novgorod getuigt van deze ingesteldheid: Europa zal ons, in gedachten, weer in de tijd van Ivan Vassiljevitsj (De Verschrikkelijke) plaatsen. 84 Voorts probeerde ze de Westerse publieke opinie te beïnvloeden door in haar correspondentie met Westerse pennenvrienden de oorzaken en de gevolgen van deze opstand te bagatelliseren zoals ze dat deed in een brief aan Voltaire van 4 maart Vanaf het laatste kwart van de 18 de eeuw begonnen verlichte denkers zich te distantiëren van de voorgaande, overdreven positieve beoordeling van Rusland. De eerste aanzet hiertoe werd gegeven door niemand minder dan Rousseau. Het Poolse verzet tegen Russische dominantie had de hulp ingeroepen van de toen bekende auteur van Du contrat social (1762). Rousseau antwoordde hierop met zijn essay Considérations sur le gouvernement de Pologne (1771), hetgeen Voltaire s geïdealiseerde versie van Rusland aanviel via een geïdealiseerde versie van Polen. In Rousseau s Polen was er namelijk geen plaats voor despotisme, verlicht of niet. 86 Afkeer voor Rusland kan men al terugvinden in Rousseau s Du contrat social. Hier merkt men voor het eerst dat wanneer de houding ten opzichte van Rusland wijzigt, de beeldvorming omtrent Peter De Grote mee verandert. Rousseau schreef namelijk dat Les Russes ne seront jamais vraiment policés, parce qu ils l ont été trop tôt. Pierre avoit le génie imitatif; il n avoit pas le vrai génie, celui qui crée et fait tout de rien. Quelques-unes des 82 Ibid. 83 Ibid. p NEUMANN-HODITZ, R., Catharina II De Grote, Roeselare, 2007, p Ibid. 86 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p 52 35

36 choses qu il fit étoient bien, la plupart étoient déplacées. Il a vu que son peuple étoit barbare, il n a point vu qu il n étoit pas mûr pour la police ; il a voulu civiliser quand il ne falloit que l aguerrir. Il a d abord voulu faire des Allemands, des Anglois, quand il falloit commencer par faire des Russes. 87 Vervolgens kwam een waarschuwing die het dominante beeld van de volgende eeuw anticipeerde: Rusland zou graag Europa onderwerpen en zal uiteindelijk zelf onderworpen worden. De Tartaren, Ruslands onderdanen en/of buren, zullen haar meester worden en tegelijk de onze. 88 Kritiek op Rusland werd aldus hernomen door de tweede generatie van philosophes. Deze sceptische blik zou tot 1789 echter de Westerse beeldvorming van Rusland niet zozeer domineren, maar ze slechts verdelen WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, pp MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, pp Ibid., p 54 36

37 1.3.2 Prins de Ligne in het Rusland van Catharina II De Grote In 1783 had Rusland de Krim geannexeerd, het gebied dat beheerst werd door de nazaten van de Tartaren. Door deze annexatie was een geduchte vijand van Rusland verdwenen. De toenmalige gunsteling van Catharina II, Grigori Potjomkin (beter gekend onder de naam Potemkin), begon met de kolonisatie van de nieuw veroverde gebieden. Deze belangrijke verovering bracht de Russische keizerin op het idee een reis door de nieuwe gebieden te organiseren, waarop ook buitenlanders uitgenodigd zouden worden. Dit gaf de reis een extra politieke dimensie: het Westen laten zien dat Rusland rijk en machtig was en in staat zichzelf te ontwikkelen en potentiële bondgenoten (met name de twijfelende Jozef II) ervan te overtuigen dat Rusland een nieuwe oorlog met Turkije aankon. 90 Grigori Potjomkin 91 De reis door de nieuw veroverde gebieden startte in Kiëv vanwaar men via de rivier de Dnjepr aan een luxeboottocht begon. Op 1 mei 1787 vertrok de vloot onder leiding van Potemkin. De van de Oostenrijkse Nederlanden afkomstige prins de Ligne was aanwezig als deel van het entourage van keizer Jozef II. 92 Het begrip Potemkinse dorpen, hetgeen zoveel betekent als bedrieglijke façade, vindt zijn oorsprong in deze propagandareis. Alfred Duchesne, die de brieven van prins de Ligne over deze Krim-reis (die hij een opérette épique noemt) uitgegeven heeft, herhaalt in zijn voorwoord de in het Westen aanvaarde hypothese over de Potemkinse dorpen : Le ministre Potemkin, précédant l impératrice de quelques étapes, dressait en tout hâte dans le désert des villages en carton qu il peuplait de figurants déguisés 90 WAEGEMANS, E., Prins de Ligne in het Rusland van Catharina de Grote, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp WAEGEMANS, E., Prins de Ligne in het Rusland van Catharina de Grote, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p 13 37

38 en paysans. L impératrice passait, et des maisons en papier maché surgissaient des indigènes de contrebande qui, avec un ensemble méthodique, acclamaient la souveraine. 93 Een potemkins dorp 94 Voorgaande negatieve beeldvorming, die weliswaar op feiten berust maar genuanceerd dient te worden, overschaduwt tot de dag van vandaag de herinnering aan deze beroemde boottocht en het beeld dat men in het Westen van Rusland heeft. Maar wat waren de indrukken van prins de Ligne? De Ligne noemde het pas veroverde gebied le plus beau pays du monde en niet erg vleiend voor zijn vaderland zou hij tot Catherina II gezegd hebben: Il vaut mieux, pour Votre Majesté et pour moi, que je sois avec les gentilshommes tartares qu avec les gentilshommes flamands. Het is waarschijnlijk dat deze woorden geïnspireerd waren door de berichten over de onrust in de Zuidelijke Nederlanden die toen ook Rusland bereikten. 95 De tegenstellingen beschaving/barbarij, heden/verleden, Europa/Azië, werden druk gecultiveerd tijdens de reis: Elle (Catharina II) savait qu alors beaucoup de gens, surtout en France et à Paris, regardaient encore la Russie comme un pays asiatique, pauvre, plongé dans l ignorance, les ténèbres et la barbarie; que l on y affectait de confondre la nouvelle et européenne Russie avec l asiatique et rustique Moscovie. 96 Toen Catharina erin geslaagd 93 Ibid. p WAEGEMANS, E., Prins de Ligne in het Rusland van Catharina de Grote, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. 38

39 was haar politieke vrienden te overtuigen van haar kracht en van de geslaagde combinatie van Griekse oudheid en exotische Oriënt onder Russische scepter, kon de oorlog tegen Turkije beginnen. De westerse pers was nog niet uitgepraat over de Taurische reis of de oorlog brak al uit. 97 Het hoogtepunt van de reis was Sebastopol: aan de oever van de Zwarte Zee konden de buitenlandse gasten het werk van Potemkin bewonderen. In drie jaar tijd had hij een indrukwekkende haven gebouwd met een vloot die een jaar later de Turken zou verslaan. Het feit van de oorlog met Turkije heeft een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan van het begrip Potemkinse dorpen. Potemkin heeft immers willens nillens een groot aantal van zijn grootse bouwplannen laten varen om zich te kunnen concentreren op deze oorlog. 98 Er bestaan nog altijd twijfels omtrent De Lignes brieven uit de Krim: zijn de brieven toen geschreven of heeft De Ligne ze achteraf geschreven met bepaalde bedoelingen? Inmiddels was immers de Franse Revolutie uitgebroken en Catharina II was niet langer een monarch naar wie werd opgekeken. Rusland en Catharina zijn in de Franse pers tijdens de revolutiejaren herhaaldelijk het mikpunt van de republikeinse kritiek geweest. In Duitsland daarentegen spraken de monarchistisch gezinde critici ten gunste van de verlichte absolute monarchie. Het zou best kunnen dat De Ligne door middel van deze geantidateerde brieven een late apologie van Catharina II heeft willen brengen. Dit is zeker niet onwaarschijnlijk voor iemand die door een vriend als volgt gekarakteriseerd werd: courtisan par habitude, flatteur par système, bon par caractère et philosophe par goût. 99 Charles-Joseph de Ligne Ibid. pp Ibid. p Ibid. p

40 Noch in zijn memoires noch in zijn brieven uit de Krim heeft de prins de Ligne een gedetailleerde of systematische beschrijving nagelaten van de beroemde Taurische reis van Catharina II. Al in zijn voorwoord bij de uitgave in boekvorm zegt De Ligne dat hij zijn brieven uit de Krim publiceert om bepaalde geruchten rond Catharina te weerleggen. In zijn korte beschrijving van de reis zegt De Ligne: Il ne m est pas possible de m empêcher de dire que les gazettes qui ont eu la bonté de s occuper de nous nous ont bien amusés. ( ) Volgens de Russische historicus Bilbasov zou prins de Ligne de brieven aan markiezin de Coigny geschreven hebben als Wiederlegung der Abgeschmacktheiten (...), die in der Presse in Bezug auf die taurische Reise, auf welche sie sich beziehen, verbreitet wurden. 101 Een bepaalde passage van voornoemde brieven is echter een perfecte illustratie van het feit dat, tenminste voor een deel van de Europese elite, Rusland ontegensprekelijk Europees was geworden onder invloed van de hervormingen van Peter I en Catharina II: On ment dans le nord, Madame, sur l occident, comme à l occident sur le nord; il ne faut pas plus croire les porteurs de chaises de Versailles que les iswaschick de Czarskozelo. 102 Dat De Ligne in deze brief Rusland tot Noord-Europa rekent, illustreert perfect de mentale opwaardering van Rusland gedurende de 18 de eeuw. 101 WAEGEMANS, E., Prins de Ligne in het Rusland van Catharina de Grote, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. 40

41 1.4 Rusland in de 19de eeuw In de 18 de eeuw maakte Rusland zijn mentale en geografische intrede tot Europa. De verschillende Europese culturele elites, alhoewel in conflict met elkaar, waren het in essentie eens over Rusland: zij was Europa s recentste en ruwste oostelijk aanhangsel. 103 In het begin van deze eeuw werden de verschillen tussen het ultieme voorbeeld van absolutistische monarchie (Frankrijk) en zijn jongste leerling (Rusland) niet als fundamenteel geïnterpreteerd: ze werden ervaren als een verschil in niveau van dezelfde beschaving, niet als kenmerken van twee verschillende beschavingen. Aan het eind van de 18 de eeuw verdween deze visie geleidelijk aan. 104 Catharina II was gechoqueerd over de gevolgen van de Franse Revolutie en begon gedurende de laatste periode van haar heerschappij een uiterst reactionaire koers te varen. 105 Hierdoor begon Rusland geleidelijk aan haar progressief aura te verliezen. Rusland paste aan het begin van de 19 de eeuw dus niet meer binnen de idealen van het opkomende liberale Europa ten westen van de Rijn. Voor het eerst sinds de intrede van Rusland tot Europa, begonnen de transformaties van het Westen ervoor te zorgen dat Rusland als iets anachronistisch en on-europees ervaren werd. De gouden legende van het Russisch verlicht absolutisme kwam tot een einde; de duistere legende van de eeuwige Russische autocratie begon aan zijn opgang. 106 Vanaf de 19 de eeuw werd de Russische staat door een aanzienlijk deel van de West-Europese bevolking ervaren als een bedreiging voor de westerse vrijheden. In de tweede helft van deze eeuw verdween deze negatieve beeldvorming niet, maar ze werd wel geleidelijk aan naar de achtergrond verbannen. In de vroege 20 ste eeuw eindigde deze evolutie in de mentale herintrede van Rusland tot Europa. Rusland werd toen niet meer als iets vreemds ervaren maar als een aparte nationale cultuur die deel uitmaakte van de Europese beschaving MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p NEUMANN-HODITZ, R., Catharina II De Grote, Roeselare, 2007, p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p

42 1.4.1 Rusland als culturele bedreiging voor Europa Rusland begon haar Europese, beschaafde, reputatie te verliezen toen ze schijnbaar het hoogtepunt van haar macht had bereikt. Aan het begin van het congres van Wenen in 1814, had het leger van tsaar Alexander I juist een succesrijke mars van Moskou tot Parijs volbracht. Dit feit bracht Rusland in de positie van 1 ste arbiter van Europa s toekomst. Alhoewel de belangrijkste Europese staten hersteld werden in hun vroegere posities, waren het de twee flankstaten van Europa die de belangrijkste winst hadden geboekt: Groot- Brittannië s heerschappij over de zee en diens koloniale suprematie kon door niemand meer uitgedaagd worden en de militaire dominantie van Rusland op het Europees continent was even absoluut gebleken. Voor de eerste keer in haar geschiedenis werd Rusland een beschermer van het status quo in Europa. 108 Als formele erkenning van Ruslands Europese karakter werd er op het congres van Wenen besloten om de oostelijke geografische grens van Europa gelijk te stellen met het Oeralgebergte. De reden hiervoor was dat de territoriale herverdelingen die besloten werden op dit congres berekend werden via de relatieve waarde van elk territorium. Deze waarde werd bepaald volgens het principe dat territoria in het rijke, dichtbevolkte Westen meer waarde hadden dan die in het armzalige Oosten. Om de territoriale waarde van Rusland te berekenen besloot men om slechts rekening te houden met het Europees gedeelte van Rusland waarvan bepaald werd dat die eindigde bij de Oeral. In de 18 de eeuw hadden Russische geografen dit gebergte al eens aangeduid als de grens van Europa om te kunnen beweren dat Rusland een Europees land was. Deze claim werd nu ingeschreven in het internationaal recht. 109 Dit was een belangrijke beslissing aangezien alle latente en onveranderlijke negatieve kenmerken van het Oosten gestoeld zijn op, en geworteld in, de geografie. 110 Ondanks deze officiële erkenning begon men in West-Europa steeds meer bezorgd te geraken over Rusland. In het begin was deze angst ingegeven door rationele en politieke motieven. Als gevolg van Napoleons nederlaag was het Russisch leger het machtigste van het hele continent geworden. Voor het eerst bleek deze macht niet in verhouding te zijn met die van de andere Europese grootmachten. Europa had zich wel verlost van Franse hegemonie, maar men 108 Ibid. pp Ibid., pp SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, p

43 begon te vrezen dat Rusland klaarstond om deze rol over te nemen. Aldus veroorzaakte de grote militaire macht van Rusland, ten tijde van het congres van Wenen, voor het eerst een algemene angst in het Westen voor de Russische dreiging. 111 In eerste instantie was de angst voor Rusland in het Westen dus gebaseerd op de klassieke veronderstelling dat macht haar gecorrumpeerd had. De dreiging die Rusland uitstraalde was van dezelfde aard als de Franse dreiging onder Lodewijk XIV of Napoleon. Er was dus nog geen angst voor een oprukkende Aziatische beschaving. De West-Europese bevolking begon Rusland echter als een aparte beschaving te ervaren vanaf het moment dat die haar grote militaire en politieke macht begon te gebruiken in de strijd tegen het opkomende liberalisme. Voordat Rusland Napoleon verslagen had, bezat tsaar Alexander I in liberale kringen een positief imago. Als één van de belangrijkste garanten van de beslissingen op het congres van Wenen begon Alexander I echter antiliberale maatregelen te steunen. Men begon vervolgens aan te nemen dat de aard van de Russische autocratie ervoor zorgde dat ze nooit een liberale kracht kon zijn. 112 Tsaar Alexander I 113 De veronderstelde inertie van de Russische autocratie werd bevestigd vlak na de dood van Alexander I in Voor de eerste keer werd Rusland rechtstreeks bedreigd door een gewapende beweging die liberale hervormingen en een grondwet eisten. Deze opstand werd bloedig in de kiem gesmoord waardoor de Russische monarchie haar laatste pretenties van 111 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. pp

44 een verlicht bestuur te zijn verloor. De nieuwe tsaar, Nicholas I, maakte aan het begin van zijn heerschappij duidelijk dat hij een verdediger zou zijn van dynastieke rechten. Aldus begon Rusland zijn carrière als gendarme van Europa. De metamorfose van Ruslands imago in het Westen voltrok zich vijf jaar later in 1830 met de onderdrukking van de Poolse opstand, hetgeen in Europa een schokgolf van verontwaardiging veroorzaakte. In het liberale Westen genoot Polen een groeiend positief imago, ondermeer dankzij de liberale grondwet die dat land bezat. De Russische inval die deze grondwet afschafte werd bijgevolg als een bedreiging voor het liberalisme zelf ervaren. De impact van de Russische acties in Polen op diens beeldvorming in het Westen, werd dus versterkt doordat het samenviel met de eerste grote overwinningen van het liberalisme in Europa. 114 Het unitaire Europa begon vanaf 1830 te verdwijnen tezamen met de Ancien Regimes van het Westen. Vanaf dan ontstond de perceptie van een politiek-culturele tweedeling van Europa in een westers en oosters blok. De vijf Europese grootmachten werden toen in twee kampen verdeeld. Aan de ene kant had men de liberale, maritieme machten, Engeland en Frankrijk, aan de andere kant stonden de monarchistische, continentale machten, Pruisen, Oostenrijk en Rusland. De ideologische tweedeling manifesteerde zich dus ook op het geografisch niveau. Westerlingen die echter welwillend waren tegenover de drie continentale grootmachten plaatsten deze landen mentaal in Noord-Europa. 115 Hier kan men vaststellen dat de term Oost-Europa niet louter op een objectieve geografische beoordeling is gebaseerd maar een impliciet waardeoordeel bevat. De eerste helft van de 19 de eeuw werd op politiek niveau gedomineerd door een Manicheïstisch wereldbeeld. Staten bevochten elkaar niet langer enkel en alleen voor macht maar voor de overwinning van het goede over het kwade. Geen van beide kampen kon een verandering van de interne status quo bij de ander als een puur interne kwestie ervaren. Onderdrukking van liberalisme in Warschau of Budapest werd ervaren als een gevaar voor de vrijheden in Parijs of Milaan. Revolutie in Brussel of Rome werd als een voorbode ervaren van revolutie in Wenen of Berlijn. 116 Aldus werd het patroon van de vorige eeuw op zijn kop 114 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, pp Ibid. pp Ibid. p 97 44

45 gezet. Progressief Europa, die tot voor kort de grootste verdediger van Rusland in Europa was geweest, was nu haar grootste vijand geworden. 117 Rusland werd de focus van de hoop en angsten van de twee Europa s. Op politiek niveau was ze stabieler dan Pruisen en Oostenrijk en op het vlak van militaire macht kende ze geen gelijke op het continent. Rusland was dus de machtigste van de drie absolutistische grootmachten, hetgeen ervoor zorgde dat zij ervaren werd als de grootste bedreiging voor westerse vrijheden en vooruitgang. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het tweede kwart van de 19 de eeuw een hoogtepunt vormt van negatieve literatuur over Rusland in het Westen. De stereotypen die toen geformuleerd werden blijven tot de dag van vandaag de beeldvorming omtrent Rusland in het Westen beïnvloeden. 118 Eén van de belangrijkste bronnen voor dergelijke negatieve clichés was het reisverslag van markies de Custine, La Russie en 1839, die vlak na publicatie een internationale bestseller werd. Dit werk kwam des te overtuigender over doordat de auteur zelf een tegenstander was van de liberale overwinningen van De Custine verkondigde dat hij naar Rusland was gereisd om een maatschappij te observeren die niet besmet was geraakt door het revolutionaire virus. Wegens deze doelstelling had de Russische overheid de reis van De Custine vergemakkelijkt. Men hoopte namelijk dat dit werk de negatieve publiciteit ten gevolge van de onderdrukking van de Poolse opstand teniet zou doen. 119 Dit bleek echter een grove misrekening te zijn. Ondanks de nostalgische verlangens van de markies naar het Ancien Regime, was hij gechoqueerd door de repressieve maatregelen van Nicholas I. Het tsarenrijk was volgens hem een gigantische gevangenis waarvan de inwoners, geschaduwd door spionnen, schrik hadden om in alle eerlijkheid tegen elkaar te praten, zelfs om voor zichzelf te denken. In tegenstelling tot het dominante beeld van de vorige eeuw, verklaarde De Custine dat het werk van Peter De Grote één grote mislukking was geweest. Diens hervormingen waren uiteindelijk onmogelijk gebleken doordat Rusland van nature te barbaars en Aziatisch was om ontvankelijk te zijn voor de Europese beschaving : un Empire de façades ( ) La Russie est policée non 117 Ibid. p Ibid. pp Ibid. p 98 45

46 civilisée. 120 In het voorgaande merkt men dat het denkbeeld van de Potemkinse dorpen de beeldvorming van Rusland in het Westen op een negatieve manier beïnvloedt. Het idee dat al het merkbaar positieve in Rusland een gevolg is van bewuste misleiding, is dan ook een thema die tot de dag van vandaag de perceptie van Rusland in het Westen in een bepaalde richting stuurt. Volgens markies de Custine was het despotisme van Rusland een bedreiging voor Europa. De achterliggende redenering hiervoor was dat het oriëntaals despotisme van Rusland een veroveringsdrang genereerde die alleen bevredigd kon geraken door de vernietiging van de westerse beschaving. 121 Dat men kon beweren dat Rusland niet behoorde tot de Europese beschaving was een gevolg van een herdefiniëring van deze term in de 19 de eeuw, onder invloed van de Romantiek. De 18 de -eeuwse Westerse definitie van Europa als een beschaving had het mogelijk gemaakt om de etnische en historische verschillen met Centraal- en Oost- Europa te negeren. De vroeg-19 de eeuwse fascinatie voor de historische wortels van het eigen volk maakte de voortzetting van deze ingesteldheid echter onmogelijk. 122 In de 19 de eeuw ontstond er in het Westen een denkbeeld die beschaving beschouwde als een genealogie van vrijheid. Volgens deze definitie was de eigenheid van de Europese beschaving te vinden in zijn historische evolutie, van Middeleeuws Christendom via Humanisme en Reformatie naar het Verlicht rationalisme. Het was deze veronderstelde eeuwenoude drang naar vrijheid die Europa superieur had gemaakt ten opzichte van Azië. Dit betekende dat Europa iets was waar naties sinds hun oorsprong toe behoorden. Het was onmogelijk om hiervan en route een deel te worden. Deze ingesteldheid staat in sterk contrast met de definitie van beschaving ten tijde van de Verlichting, waarbij men beschaving beschouwde als het emanciperen van de primitieve wortels van het verleden. 123 Beschaving werd aldus niet meer als universeel menselijk ervaren, het was een exclusief Europese eigenschap. Aldus ontstond in de 19 de eeuw de veronderstelling dat Rusland helemaal niet tot Europa behoorde en dat ze dat ook nooit echt had gedaan. Peter De Grote had haar slechts onder de invloed van de Europese beschaving gebracht in de meest recente fase van diens evolutie naar totale vrijheid. De positieve invloeden van de Verlichting in 120 Ibid. pp Ibid. 122 Ibid. p Ibid. p

47 Rusland waren zogezegd totaal teniet gedaan door het reactionaire regime van Nicholas I. Aldus werd in de 19 de eeuw Rusland in gedachten opnieuw verbannen naar de koude Aziatische steppes. 124 Deze mentale ingesteldheid werd samengevat in een 19 de eeuws gezegde: grattez un Russe et vous trouverez un Tartare. 125 Tsaar Nicholas I 126 De gevolgen van de heerschappij van Nicholas I kan men paradoxaal noemen. Het was namelijk door de doorgedreven verwestersing van de Russische elite dat men zowel in Rusland als in het Westen, Rusland opnieuw mentaal buiten Europa begon te plaatsen. Het repressief beleid van Nicholas was een defensieve reactie van de autocratie tegen de opkomende westerse culturele normen in eigen land. Dit maakte van Rusland de natuurlijke bondgenoot voor alle buitenlandse reactionaire krachten maar eveneens de gezworen vijand van liberaal en progressief Europa. Dit betekent echter niet dat het beleid van Nicholas I on- Europees was. Het probleem was dat Rusland een klassiek Europees Ancien Regime was geworden op het moment dat de bakermat van dit systeem begon over te schakelen naar een nieuwe staatsvorm Ibid. p Ibid. p nl.wikipedia.org/wiki/nicolaas_i_van_rusland 127 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, p

48 1.4.2 Rusland als culturele redder van Europa Vanaf de eerste helft van de 19 de eeuw begon men in het Westen Rusland opnieuw als een aparte, Aziatische, beschaving te ervaren. In de tweede helft van de 19 de eeuw verdween deze negatieve beoordeling niet maar ze werd wel geleidelijk aan naar de achtergrond verbannen. 128 Deze mentaliteitswijziging gebeurde onder invloed van grote veranderingen in het Westen en Rusland sinds het einde van de Krimoorlog (1856). In de jaren 1860 voltrok zich in Rusland namelijk een tweede revolutie van bovenuit sinds dat land een Europese grootmacht was geworden. Deze revolutie was een gevolg van het beleid van tsaar Alexander II, hetgeen de kloof tussen Rusland en het Westen opnieuw drastisch verkleinde. De Grote Hervormingen van dit decennium emancipeerden de lijfeigenen en zorgde voor de oprichting van onafhankelijke rechtbanken en lokale vertegenwoordiging, waardoor Rusland de basis kreeg voor een moderne civiele maatschappij Spotprent ten tijde van de Krimoorlog: Franse soldaat wijst een kozak de weg naar Constantinopel. Europa was toen verdeeld in drie, in de plaats van twee, culturele zones: de liberale maatschappijen van West-Europa; de gemengde maatschappijen van Centraal-Europa; en het hervormde, maar nog steeds Ancien Regime, Rusland. Rusland werd bijgevolg met twee verschillende Europa s geconfronteerd. Zowel West- als Centraal-Europa hadden hun eigen motieven om Rusland in deze periode opnieuw in een positief daglicht te plaatsen. In West- Europa begon men te geloven dat de geschiedenis zich manifesteerde als een lineaire ontwikkeling richting constitutionele democratie en economisch liberalisme. Alhoewel conservatisme en Romantiek in dit deel van Europa bleef voortbestaan, begonnen deze 128 Ibid. p Ibid

49 denkkaders het onderspit te delven ten voordele van het progressief positivisme. In Centraal- Europa was de invloed van het positivistisch denken daarentegen minder algemeen verspreid en bleef men langer vasthouden aan de denkbeelden van de Romantiek. 131 Via het positivistisch gedachtegoed begon men in West-Europa in een zekere convergentie van Rusland met de Europese beschaving te geloven. Rusland had nog steeds een grote achterstand maar was duidelijk in de juiste richting aan het evolueren. In Centraal-Europa was men daarentegen vijandig gezind tegenover deze beschaving en hechtte men meer belang aan de cultuur van het volk. In dit deel van Europa percipieerde men Rusland als een land dat nog niet te erg was aangetast door de kwalen van de moderniteit. Men bewonderde Rusland voor diens spirituele eigenschappen en het behoud van diens volksgeist. Aldus begon men vanaf de hervormingen van Alexander II Rusland opnieuw mentaal binnen Europa te plaatsen. In West-Europa werd Rusland bewonderd voor diens invoering van moderniteit terwijl men in Centraal-Europa juist het onmoderne karakter van diens samenleving ophemelde. 132 Dit laatste was schatplichtig aan een zeer invloedrijk denkbeeld: de wedergeboorte van Europa door Azië. Sommige aanhangers van de Romantiek bezaten namelijk de overtuiging dat de Oosterse culturen en religies een remedie konden vormen voor het materialisme, mechanisme en republicanisme van de Westerse beschaving. 133 Aangezien de Krimoorlog had aangetoond dat Rusland op militair vlak eigenlijk geen bedreiging vormde voor de maritieme grootmachten, begon men in het Westen de kalmte van geest te herwinnen die het mogelijk maakte om Rusland opnieuw beter te begrijpen. In de periode begon in West-Europa aldus de angst voor Rusland als een bedreiging voor de Europese beschaving geleidelijk aan te verdwijnen. Men begon haar terug zoals in de 18 de eeuw gelijk te stellen met de andere Europese grootmachten. 134 Aldus veroorzaakten de interne condities van het Westen dat men een meer genuanceerd beeld van de interne Russische situatie verkreeg. Hetgeen in sterk contrast stond met de voorgaande semimythologieën van de philosophes of markies de Custine MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, pp Ibid. 133 SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p

50 1.4.3 Rusland en België in de 2 de helft van de 19 de eeuw De Russische nederlaag in de Krimoorlog had het Westen duidelijk gemaakt dat de panische angst voor de militaire dreiging van dat land ongegrond was geweest. Alhoewel de angst verdween, valt het op dat de negatieve beeldvorming hardnekkig is blijven voortbestaan en een bron vormde van wantrouwen en minachting voor alles wat Russisch was. De Grote Hervormingen van tsaar Alexander II zouden echter een toenadering tot het Westen in gang zetten die geleidelijk aan de mentale herintrede van Rusland tot Europa als gevolg had. Deze positieve invloed op de Westerse beeldvorming van Rusland en het hardnekkige karakter van de negatieve stereotypen, kunnen aangetoond worden via een aantal Belgische voorbeelden. We zullen de negatieve stereotypen over Rusland bij de Belgische bevolking bespreken aan de hand van het voorbeeld van Belgische arbeiders die naar Rusland emigreerden om hun brood te verdienen. Om de positieve beeldvorming gedurende deze periode te illustreren richten we onze blik eerst naar de Belg Gustave de Molinari, professor in politieke economie. 50

51 Rusland door de ogen van De Molinari, een Belgische liberaal 136 Alexander II begon zijn bewind op een liberale manier, wat onmiddellijk een levendige belangstelling voor Rusland opwekte bij De Molinari. De verlaging van de douanetarieven in Rusland werd in 1857 vurig onthaald door het weekblad L Economiste belge. Dit tijdschrift, waarvan De Molinari uitgever was, vormde de belangrijkste spreekbuis voor de aanhangers van vrije handel. Later dat jaar schreef de Belgische geleerde met nog meer geestdrift over de vooruitgang van de hem dierbare ideeën van vrede en vrijheid van handel in het verre Rusland. 137 In zijn artikels komt een thema naar voren dat typisch was voor De Molinari in die jaren. Een paradox: terwijl het Aziatische, autocratische Rusland zijn douanetarieven verlaagde, hield het liberale België nog vast aan het verouderde protectionisme. De regering van de tsaar stond welwillend tegenover de ideeën van laissez-faire op het gebied van werk en handel. ( ) In België daarentegen, in Gent en Luik, oefenden de conservatieve protectionisten een fnuikende invloed uit. ( ) De auteur was zo aangegrepen door deze tegenstelling, dat hij uitriep: Vous verrez que notre propagande convertira à la cause de la liberté de commerce les Cosaques et les Bashkirs avant de convertir les Gantois! RONIN, V., Gustave de Molinari in de Russische pers, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp Ibid. p 31 51

52 Tijdens een vergadering op 20 december van de Société Belge d économie politique had de Russische professor Kapoestin het over de eerste stappen die de Russische regering had gezet om de lijfeigenschap af te schaffen. Enkele weken later stond in L Economiste Belge de bevrijding van de boeren in Rusland lijnrecht tegenover het behoud van de militaire dienstplicht in België. 139 Het voorgaande toont duidelijk aan dat, net zoals de philosophes in de 18 de eeuw, De Molinari Rusland gebruikte om hervormingen in eigen land te promoten. Het is dan ook niet toevallig dat De Molinari graag de woorden van Voltaire citeerde: C est du Nord aujourd hui que nous vient la lumière. 140 De Molinari schreef sinds 1856 artikelen over economische thema s voor de Brusselse krant Le Nord, die opgericht was en uitgegeven werd door agenten van de Russische regering. Dit buitenlandse persorgaan moest de politieke belangen van Rusland verdedigen. Mede dankzij de bijdragen van De Molinari kreeg deze officieuze krant van de Petersburgse bureaucratie het aanzien van een uiterst liberaal orgaan. Later zou De Molinari eveneens artikels schrijven voor tijdschriften met een Russisch lezerspubliek. 141 De motieven van De Molinari om voor Russische tijdschriften te werken komen duidelijk naar voren in zijn Ekonomitsjeskaja korrespondentsia uit Brussel van 9 april 1858 en in zijn artikel De l abolition du servage en Russie in L Economiste belge van drie maanden later. In Rusland gebeurden volgens hem grote veranderingen die van even groot belang waren als de Franse Revolutie van De hervormingen werden door de Russen echter zonder revolutionair geweld, vreedzaam en in een liberale geest doorgevoerd, hetgeen volgens De Molinari de enige juiste manier is 142 : Barbaarse volkeren maken revoluties, ontwikkelde volkeren volgen de weg van hervormingen. 143 Een gevolg van deze redenering is dat het Rusland beschaafder voorstelt dan België of Frankrijk. Volgens De Molinari zou de politieke economie in Rusland, in tegenstelling tot België, gelukkig enorm veel achting en aandacht genieten. De vele Russische kranten en tijdschriften, die economische problemen behandelden en de ruime weerklank die er op economisch en financieel onderzoek kwam, getuigen dat la Russie possède, proportion gardée, autant d esprits éclairés et progressistes qu aucune autre nation de l Europe, en exceptant peut-être 139 Ibid. p Ibid. p Ibid. p Ibid. p Ibid. p 37 52

53 la seule Angleterre. In Rusland werd politieke economie op de universiteiten gedoceerd om zo de jeugd te behoeden voor de dwalingen van het socialisme. 144 Rusland zou dus ontvankelijk zijn voor De Molinari s ideeën. Ze zouden daar zelfs meer succes kennen dan in België of Frankrijk, waar de rampzalige revolutie van 1848 wantrouwen tegenover de liberale hervormingen en de economische wetenschap zelf had opgewekt. Sterker nog, het voorbeeld van Rusland met zijn hervormingen zou de Westerse landen juist uit deze nadelige verstarring halen, waartoe de reactie op het socialisme ons heeft geleid. ( ) In de zomer van 1858 werd in Petersburg het douanerecht voor brood afgeschaft, in Luik wees de stadsraad een analoog voorstel af. Ruslands voorbeeld zou dus, volgens De Molinari, de positie van het liberalisme ook in België kunnen verstevigen. 145 Men mag natuurlijk niet de fout maken om de russofiele houding van De Molinari als een vertegenwoordiging van de algemene Belgische opinie ten opzichte van Rusland te beschouwen. Het valt echter niet te ontkennen dat De Molinari een aanzienlijke bijdrage heeft geleverd tot het verzachten van de overdreven negatieve beeldvorming van Rusland uit de eerste helft van de 19 de eeuw. Zoals we al hebben gezien was dergelijke beeldvorming een manifestatie van de irrationele angst van West-Europa voor de Russische dreiging die culmineerde in de Krimoorlog. Deze angst was in België uiterst reëel gebleken. Tsaar Nicholas I erkende het uit de revolutie geboren België niet en was in 1830 zelfs van plan geweest om zijn Hollandse familielid Willem I militaire hulp te bieden. 146 Zoals men uit het boek Lettres sur la Russie kan afleiden, werden de successen die het economische liberalisme in het toenmalige Rusland kende, door De Molinari fel overdreven voorgesteld. 147 De betrouwbaarheid van de persoonlijke mening van De Molinari is hier echter van geen belang. Dat zijn brieven over Rusland reeds in 1860 in hun geheel gepubliceerd werden in L Economiste belge en nadien in boekvorm werden uitgebracht 148 is dat wel. In deze brieven gaf De Molinari openlijk toe dat de politiek van de Russische regering nog ver afstond van het echte liberalisme. Hij klaagde steen en been over de censuur die het vormingswerk van de liberale pers bijna teniet deed. In die willekeur van de censuur zag hij een ongelukkige Russische traditie van de almachtige ambtenarij. De bureaucratische 144 Ibid. p Ibid. 146 Ibid. p Ibid. p Ibid. p 39 53

54 onderdrukking en de alomtegenwoordige reglementering werden volgens hem slechts door één noodzakelijk correctief tegengehouden, schreef hij sarcastisch, namelijk door corruptie. 149 Men kan dus niet beweren dat deze brieven pure pro-russische propaganda waren. Dergelijke kritiek van De Molinari is natuurlijk niet te vinden in zijn bijdragen voor Moskouse tijdschriften. Naast de angst voor censuur moet men ook rekening houden dat De Molinari zijn aanzien en invloed in Rusland zo hoog mogelijk wou houden. Hij was bijgevolg genoodzaakt om een diplomatische aanpak te volgen, maar dat plaatste hem in 1863 tussen twee vuren. In dat jaar hadden de Polen opnieuw een opstand tegen de Russische autoriteiten gestart. De publieke opinie in België, Frankrijk en het door De Molinari geliefde Engeland stonden aan de kant van Polen. 150 De Belgische professor moest kiezen en uiteindelijk bleef hij trouw aan zijn Russische broodheren. 151 De sympathie die de Belgen voor Polen voelde, verklaarde De Molinari door de oude revolutionaire geest die nog gistte bij een massa van zijn landgenoten en door de nog sterke haat tegen Rusland. Over de oude revolutionaire geest van de Belgen schreef hij duidelijk afkeurend. Hij protesteerde eveneens tegen de onrechtvaardige en volgens hem partijdige houding van het Westen tegenover de Russen. Rusland, dat bij ons over het algemeen weinig bekend is, is ( ) in de ogen van diezelfde massa een belichaming van de ideeën van het absolutisme gebleven, terwijl de Polen vanwege hun strijd tegen Rusland als ridders van de vooruitgang en emancipatie der volkeren beschouwd worden. Het Polonisme van de Belgen noemde hij een zinloze manie en hij stelde dat Poolse emigranten in België het tsaristisch leger belasterden en gaf Rusland de raad om energieker te proberen de publieke opinie in het Westen te beïnvloeden. 152 Na de onderdrukking van de Poolse opstand kwam de reactionaire strekking in de binnenlandse politiek van Aleksander II steeds duidelijker tot uiting. Toch bleef De Molinari even sterk als voorheen overtuigd van Ruslands liberale perspectieven. Hiervan getuigen de publieke lezingen die hij gaf tijdens zijn tweede reis naar Petersburg in Nieuw hier was de scherpe polemiek die hij met de Westerse publieke opinie voerde. De troepen van de tsaar 149 Ibid. 150 Ibid. pp Ibid. 152 Ibid. p 40 54

55 veroverden in die dagen Centraal-Azië, hetgeen voor een heropleving van de angst voor de Moskouse barbarij en diens territoriale expansie zorgde. 153 Reeds in de eerste lezing haastte hij zich om zijn standpunt uit te leggen: Ik weet maar al te goed dat men bij ons in het Westen bang is voor de Moskouse barbarij. Ik moet bekennen dat dit me aan het lachen maakt! De hoogste geciviliseerde laag van de Russische maatschappij heeft zich al met alle mogelijke verfijningen van de beschaving vertrouwd gemaakt. Maar ook de laagste klassen van uw volk zijn zo eerlijk, zo verstandig, zo werkzuchtig, zo gastvrij tegenover buitenlanders, dat ik denk dat vele geciviliseerde volkeren u zouden kunnen benijden. Men maakt ons zo bang voor het succes van de Russen in Rusland en men probeert dit nieuwe succes in Azië als iets verschrikkelijks voor te stellen. Hierop wil ik het volgende antwoorden: als Rusland succes oogst in Azië, zoveel te beter. Lieve hemel! Want wat betekent dat succes: zo wordt de civilisatie immers verspreid! 154 Dit laatste was de mening over Rusland die in de komende decennia de overhand begon te halen: het beeld van Rusland als beschaver van zijn Aziatische landsdelen. Dat deze positieve interpretatie van Rusland ten tijde van het kolonialisme algemeen verspreid geraakte was geen toeval. De Europese bevolking begon zichzelf toen als de brengers van de beschaving in de wereld te ervaren. Dit wereldbeeld plaatste Rusland geleidelijk aan weer mentaal binnen Europa. 153 Ibid. p Ibid. 55

56 Rusland door de ogen van Belgische arbeiders In het jaar 1900 verscheen in het populaire Russisch tijdschrift Mir Bozji een groot artikel over het leven van de Belgische arbeiders in Rusland. Dit was een uniek en erg gedetailleerd sociologisch, etnografisch en psychologisch beeld van ongeveer 300 Walen die met hun familie naar Rusland waren gekomen om er in een glas- en spiegelfabriek aan de zuidelijke kust van de Finse Golf te werken. 155 Aan de hand van dit artikel kan men een gedetailleerd beeld krijgen van de indrukken die Rusland naliet in de gedachten van deze arbeiders. Ieder van hen wist dat er in Rusland een Donetsbekken was, de Oeral, Petersburg en Moskou. Petersburg en Moskou zijn de hoofdsteden (twee slechte varianten van Brussel). De tsaar zit in Petersburg, zoals de koning in Brussel, maar een parlement is er niet. ( ) Uit een oude encyclopedie weten ze dat er ergens steppi zijn waar kozakken wonen. Zowel de steppen als de bewoners ervan boezemen hen angst in, want ze hebben gehoord dat ze er vetkaarsen eten en de zweep en de knoet gebruiken. In Petersburg is dat verboden. Voor zover ze begrijpen doen ze daar niets anders dan verbieden. Zo hebben we eens vrij lang met een (Belgische) arbeider zitten praten over de Dreyfus-affaire. Plots scheen hij zich iets te herinneren, hij onderbrak zichzelf en vroeg: Wacht eens even, lezen jullie echt Franse kranten? Waarom per se Franse? antwoord ik. Ik lees Russische kranten. Mogen de Russische kranten dan over politiek schrijven? Een andere Waal gaf in mijn plaats een al even zelfverzekerd antwoord: Natuurlijk, over buitenlandse politiek mag. In Russische kranten is het alleen verboden om over binnenlandse politiek te schrijven, maar over buitenlandse schrijven ze zoveel ze maar willen. 156 Met de Russen liepen deze Belgen niet erg hoog op. Het woord le moujik (boer) is één van de eerste die ze leerden kennen. Deze benaming gaven de Belgen aan eender welke gewone Russische man. Hoewel dit woord voor hen geen scheldwoord was, spraken de Belgen enkel met verachting over de moezjiek. Als ze niet te verlegen zijn om u te zeggen wat ze denken, zal u vaak van hen horen dat de Russische moezjiek een doerak (stommeling) is en als dat u irriteert, leggen ze u onmiddellijk uit hoe ze tot die mening zijn gekomen. Vol enthousiasme en met vurige ogen zullen ze u vertellen dat je een moezjiek niet anders kunt noemen, want hij 155 RONIN, V., Seul dans le grand désert, Enfant de la Belgique Een Russisch tijdschrift over Belgische arbeiders in Rusland", in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. pp

57 verdraagt van iedereen dat ze hem een doerak noemen en klopt hiervoor nooit iemand op zijn rozja (smoel). Met een volkomen eerlijk gevoel van verontwaardiging en opwinding legt de Belg u uit dat niemand van de Belgen ooit zo n beledigende naam zou pikken. Een moezjiek pikt het niet alleen, maar voelt het zelfs niet als een belediging aan en als dat zo is, wil dat zeggen dat hij inderdaad een stommeling is. Het is typisch dat deze mening algemeen gedeeld wordt. Eender welke Belg met wie je het hierover zou hebben, zal even verontwaardigd en op dezelfde manier aantonen, dat een moezjiek inderdaad een stommeling is. Sommigen voegen er alleen heimelijk ontzet en fluisterend aan toe: Hij wordt aldoor geslagen, ja, geslagen en hij houdt zijn mond! 157 De eeuwenoude beeldvorming omtrent de slaafs Aziatische oorsprong van Rusland is duidelijk de oorzaak van dit algemeen verspreid vooroordeel bij de Belgische arbeiders. Dit kan men afleiden uit het feit dat Chateaubriands oordeel over de Oriënt hier naadloos bij aansluit: Van vrijheid weten zij niets; welvoeglijkheid kennen zij niet: geweld is hun God. 158 Volgens de auteur van het artikel kent de Belg Rusland over het algemeen niet. Hij vervloekt het Russische klimaat, de ondoordringbare sneeuw in de winter en het al even ondoordringbare zand in de zomer. Het Russisch is hem vreemd en staat ver van zijn bed. Hier spreekt de auteur zichzelf echter tegen, omdat hij verder zegt dat de Belgische arbeiders bereid zijn om zo snel mogelijk Russisch te leren begrijpen en spreken om niet in de nesten te raken en om er zelf meer voordeel uit te halen. Alles wijst er echter op dat de Belgische arbeiders zelfs intensiever dan zakenmensen de Russische taal leerden in Rusland. Bovendien gingen de arbeiders uit Charleroi blijkbaar vrij veel met Russen om ondanks al hun verachting voor de moezjiek. 159 Hier kan men vaststellen dat een negatieve beeldvorming zich nooit slechts in één richting manifesteert maar een wederzijdse dynamiek is. Aldus versterken en herbevestigen ze elkaar en werken negatieve vooroordelen als self-fulfilling prophecies. Belgische zakenlui die naar Rusland reisden om eigen fabrieken op te starten, bezaten eveneens een negatief beeld van Rusland en de Russen. Getuige hiervan is het voorbeeld van Louis de Behr. Over de Russische arbeiders is Louis de Behr aanvankelijk niet zo tevreden. Een Franse timmerman levert veel beter werk dan een Rus en doet het bovendien vijf keer zo snel. Ik was trouwens erg blij toen de Belgische metselaars aankwamen. Zij werken tenminste 157 Ibid. pp SAÏD, E., Oriëntalisten, Amsterdam, 2005, RONIN, V., Seul dans le grand désert, Enfant de la Belgique Een Russisch tijdschrift over Belgische arbeiders in Rusland", in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p 67 57

58 door, je ziet dat het opschiet. Ik heb nog nooit zoveel geschreeuwd, getierd mag ik wel zeggen, als op de Russen; ze zijn lui, ze stelen en leveren slecht werk. Louis had misschien liever alleen met Belgen gewerkt, maar de Russische wet liet dat niet toe. 160 Het niet aflatende en algemeen verspreid superioriteitsgevoel van de Belgen zou De Behr later echter zelf weerzinwekkend beginnen te vinden. Op een dag werd alles in gereedheid gebracht voor hoog bezoek. Ter gelegenheid van deze gebeurtenis schreef Louis aan zijn ouders het volgende: De drie directeuren waren de enige aanwezigen, de rest werd op een afstand gehouden. Zo gaat dat in Rusland. Die nieuwe directeuren, arbeiderszonen en zelf arbeiders of gewone ingenieurs in België, worden hier autoritairder en pedanter dan de echte Russische bojaren. Het is droevig en weerzinwekkend tegelijk. 161 Door de wederzijdse afgunst tussen Russische en Belgische arbeiders werd de onderneming van De Behr in Rusland een totale mislukking. Dit toont allemaal aan hoezeer men in België Rusland en de Russen vanuit negatieve vooroordelen beoordeelde. De negatieve beeldvorming van Rusland was dus niet verdwenen aan het einde van de 19 de eeuw. Desondanks werd Rusland niet als on-europees ervaren, maar het bleef wel gezien worden als het meest achterlijke en onbeschaafde deel van Europa. 160 BONEBAKKER, S., Konstantinovka, een Belgische kolonie in de steppe, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. p 76 58

59 1.5 Oorlog en Revolutie : Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog zagen de meeste West-Europeanen Rusland als een deel van Europa. Het werd ervaren als een Europees land waarvan het territorium zich toevallig rechtstreeks tot in Azië uitstrekte. 162 Alhoewel ze nog niet voldeed aan de hoogste Westerse standaarden, werd ze gezien als een natie waarmee beschaafde landen op gelijke voet mee konden samenwerken. Deze verandering was een gevolg van het dominerend geloof in Ruslands convergentie met het Westen. Gedurende de jaren voor 1917 determineerden alle Europese staten hun houding ten opzichte van Rusland op een rationele basis: er werd niet meer blindgestaard op Ruslands veronderstelde Aziatische oorsprong. Men begon opnieuw de houding ten opzichte van Rusland ondergeschikt te stellen aan de geopolitieke belangen, zoals ten tijde van Peter De Grote en Alexander I. 163 In de korte periode van 16 jaar, tussen 1891 en 1907, verdween de oude verdeling van de vijf grootmachten op ideologische basis. 164 Ruslands politieke bondgenoten aanvaardden haar hulp wetende dat een mogelijke overwinning een verdere westwaartse expansie van dat land zou veroorzaken. Deze mogelijkheid werd in het Westen niet langer als een grote culturele bedreiging ervaren. 165 De desastreuze gevolgen van de Eerste Wereldoorlog zou deze situatie weer op zijn kop zetten. De Russische revolutie van 1917 veroorzaakte namelijk voor de heropleving van de negatieve perceptie van Rusland in het Westen. De westerse beoordeling van de USSR was echter nooit eenduidig, zoals dat wel het geval was geweest gedurende bepaalde periodes van het imperiale Rusland. Vanaf 1917 ontstonden er in het Westen verschillende beoordelingen over Rusland en de Russen die niet compatibel waren. Alhoewel sommige denkbeelden de neiging hadden om dominant te zijn gedurende bepaalde periodes, bestonden ze ook gelijktijdig en konden ze onder bepaalde omstandigheden zelfs samensmelten MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. pp Ibid. p Ibid. p Ibid. p

60 1.5.1 De Russische omwenteling Aan de vooravond van de eerste totale oorlog was de verdeling van Europa, op ideologische basis, totaal verdwenen. De dichotomie tussen Ancien en Nouveau Regimes had het onderspit gedolven ten voordele van een pan-europese Machtpolitik. Hierdoor lieten Frankrijk en Groot Brittanië, de oude vijanden van Rusland en de maatschappijen die het verst van haar afstonden, zich door de verdediging van tsaristische belangen in de Balkan meeslepen in een algemene Europese oorlog. Geen van beide landen kon namelijk toelaten dat een Russische nederlaag de Duitse macht op het continent zou vergroten. Tegelijkertijd hadden Duitsland en Oostenrijk, Ruslands voormalige bondgenoten en de maatschappijen die het meest op het hare leken, eveneens de ideologische overwegingen opzij gelegd. De vernietiging van de grote macht van hun oosterse buur was nu een topprioriteit voor beide landen geworden. 167 Het was uit de ruïnes van dit meest oostelijke Europees Ancien Regime dat het allereerste communistisch regime op het wereldtoneel verscheen. Het spook van het communisme dat door Europa dwaalde sinds 1848 kwam aan de macht waar men ze het minst verwacht had. Dit gebeurde echter niet volgens het voorspelde mechanisme van klassenstrijd maar via een kettingreactie van vernietiging in gang gezet door oorlog. 168 In 1917 had de oorlog voor de mobilisatie van ongeveer acht miljoen Russische boeren gezorgd langs een front dat duizenden kilometers lang was. Een dergelijke concentratie bracht deze arme boeren voor het eerst in een positie waar ze een zekere politieke macht konden uitoefenen. De oorlog veroorzaakte eveneens de verstoring van de fragiele Russische industriële economie, hetgeen ernstige tekorten aan voedsel en brandstof veroorzaakte. Aangezien Rusland de oorlog aan het verliezen was, ontstond er opnieuw een beweging die de macht van de monarchie in vraag trok en een grondwet eiste. Tegen deze achtergrond ontstond, in februari 1917, een algemene staking in Petrograd (het vroegere Sint-Petersburg) als protest tegen het voedseltekort. Toen soldaten weigerden op de massa te schieten escaleerde deze straatactie in muiterij. Deze muiterij werd een revolutie op het moment dat het oppercommando van het leger zijn steun aan de tsaar onttrok en de geschrokken liberalen in de Doema een voorlopige regering vormden Ibid. p Ibid. p Ibid. 60

61 Het tsaristisch rijk begon te desintegreren kort na de Februari Revolutie. Na het verdwijnen van het keizerlijk hof begon het keizerrijk zelf te wankelen en de liberale Voorlopige Regering slaagde er niet in om zijn autoriteit over het hele territorium van het vorig regime te doen gelden. In juni 1917 verklaarde Oekraïne zich onafhankelijk en begon aan aparte vredesbesprekingen met Duitsland. Kort daarna verklaarden Georgië en Finland zich eveneens onafhankelijk van het Russisch rijk. De vrede van Brest-Litovsk veroorzaakte een verdere afbrokkeling van het Russisch territorium. Dit was de situatie in juli 1918 toen het Vijfde Alrussische Sovjetcongres een grondwet aanvaardde voor het nieuwe land: de Russische Sovjet Federatie van Socialistische Republieken (RSFSR). De nationale minderheden van dit mini-rusland kregen wel culturele autonomie, maar niet het recht om zich van de federatie te onttrekken. 170 Het verdrag van Brest-Litovsk werd ongeldig verklaard in november 1918 en toen de Russische burgeroorlog tot een einde kwam in 1921 had Rusland een groot deel van zijn verloren territoria gerecupereerd. Aangezien de onafhankelijkheid van Oekraïne, Georgië en Armenië erkend werden door de rest van Europa was een militaire annexatie van deze republieken uitgesloten. Politieke controle vanuit Moskou werd opgelegd via de versterking van de macht van lokale bolsjewistische organisaties. 171 In het midden van 1922, na de introductie van de Nieuwe Economische Politiek (NEP) die een heropleving van de economie veroorzaakte, leek het moment gekomen voor een nieuwe grondwet die de politieke eenheid van het nieuwe land zou garanderen. Volgens een voorlopig ontwerp van de nieuwe grondwet, waarbij veel inbreng van Stalin merkbaar is, zouden Oekraïne, Wit-Rusland, Georgië, Armenië en andere republieken toetreden tot de Russische Federatie. Stalin was namelijk een voorstander van een gecentraliseerde staat waarin de Russische republiek een dominante rol zou krijgen. 172 Lenin was niet tevreden met dit voorstel. Hij was een voorstander van de creatie van een open unie van gelijke republieken in de hoop dat, eens het kapitalisme in andere landen van Europa en Azië omvergeworpen werd, meerdere landen zich bij deze unie zouden aansluiten. Volgens Lenin was het Russisch nationalisme het grootste obstakel voor de transformatie van 170 MEDVEDEV, R. en MEDVEDEV, Z., The Unknown Stalin, New York, 2003, p Ibid. 172 Ibid. pp

62 de Russische Revolutie naar een wereldwijde opstand van het proletariaat. 173 Het verdere verloop van deze politieke strijd tussen Lenin en Stalin zal in het volgende hoofdstuk besproken worden. Door de plotse regimewissel werd de relatie tussen Rusland en het Westen alweer op zijn kop gezet. Rusland was niet meer Europa s meest onderontwikkelde gedeelte, maar de verwezenlijking van diens meest vooruitstrevende ideaal: het communisme. Deze bewering, waar of niet, maakte van Rusland een ideologische grootmacht. Gedurende de volgende zeven decennia werd Rusland dus niet meer beoordeeld als een natie maar als de allereerste communistische staat uit de geschiedenis van de mensheid. 174 De houding van de West- Europese bevolking ten opzichte van dit gigantisch experiment werd bijgevolg grotendeels bepaald door de persoonlijke houding ten opzichte van het socialisme. Het socialistische kamp was over het algemeen verdeeld in twee stromingen: zij die het Bolsjewisme als een realisatie van hun ideaal beschouwden vanwege de omverwerping van het kapitalisme; en zij die het als een verraad van hun ideaal beschouwden omdat het eveneens de politieke democratie had verworpen. Het is logisch dat het deel van de West-Europese bevolking dat de idealen van het socialisme afkeurden, eveneens een vijandige houding hadden ten opzichte van communistisch Rusland Ibid. p MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p Ibid. p

63 1.5.2 De Russische Revolutie vanuit Belgisch perspectief Beschrijvingen van West-Europeanen over Rusland en de Sovjetunie waren steeds gelijk qua inhoud. Ze werden in twee varianten op de markt gebracht. Er zijn de beschrijvingen van door en door enthousiaste russofielen die ginds de menselijke diepgang hebben willen ontdekken die zij thuis niet aantroffen. Bekend was de aantrekkingskracht van Tolstoj en de tolstojanen maar zoals we eerder gezien hebben konden Westerse liberalen eveneens Rusland als een voorbeeld voor eigen land beschouwen. Later heeft de communistische leer in Sovjet-Rusland voor een nieuwe toevloed van enthousiastelingen gezorgd. De andere variant heeft in nog grotere mate mensen naar de pen doen grijpen: beschrijvingen van de verschrikkingen die men als bezoeker te zien en te beleven kreeg. 176 Deze twee varianten illustreren we aan de hand van Belgische voorbeelden. Opvallend hierbij is de grote invloed van een vermeende ideologische convergentie of divergentie tussen de RSFSR en de waarnemer in kwestie, op diens beeldvorming van dat land. 176 MÜLLER, R., Jules Destrée: in vaderlandse opdracht in Rusland, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p 88 63

64 De Russische Revolutie door de ogen van een Belgische socialist De Belgische Werkliedenpartij (BWP) heeft altijd een moeilijke relatie gehad met de Sovjetunie. Allerlei factoren kunnen daarvoor worden aangewezen. De BWP was bijvoorbeeld haast van nature anticommunistisch gezind, aangezien ze in de deugden van het parlementarisme geloofde. Voorts was de BWP tijdens de Eerste Wereldoorlog ultrachauvinistisch. De bolsjewiki hadden bijgevolg in de ogen van de BWP de oorlogsdoeleinden van de geallieerden verraden en daarmee het voortbestaan van België in gevaar gebracht. Dat waren allemaal argumenten om het bolsjewistische regime in Moskou met enige terughoudendheid, zoniet vijandschap, te bejegenen. 177 Deze houding wordt duidelijk geïllustreerd door het verslag van de diplomatieke zending van Jules Destrée. 178 Jules Destrée 179 De socialist Destrée kwam in Rusland terecht in een milieu waarvan voor hem geen enkele bekoring uitging. Destrée demonstreerde in Rusland de liberale kanten van zijn socialistische partij en vertegenwoordigde op onverbeterlijke wijze het monarchistische en katholieke België. Medio oktober 1917 was Petrograd een stad die visueel en emotioneel totaal ontmoedigde. Destrée die zich een bezoeker uit Europa voelde, moest herinneringen aan Constantinopel oproepen om vergelijkbare beelden te vinden. De Russen maakten op hem een 177 MOMMEN, A., Van antibolsjewisme tot diplomatieke erkenning, in De lage landen en de Sovjetunie: Beeldvorming en betrekkingen, Amsterdam, 1989, p MÜLLER, R., Jules Destrée: in vaderlandse opdracht in Rusland, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p

65 lijdzame indruk. Hij bespeurde geen enkele hoop op een betere socialistische toekomst in Rusland. 180 Destrées afkeer voor revolutionairen begon reeds op de heenreis, waar Russische emigranten als remigranten zijn reisgenoten waren. ( ) Volgens Destrée was de Russische Revolutie een ramp voor de Entente en Rusland; alleen voor de Duitsers was het een goede zaak. Wat men in Rusland onder socialisme verstond was niet naar zijn smaak: de Revolutie heeft tot algemene verwarring geleid, heeft de oude orde weggeveegd, de cultuur vernietigd en niets in de plaats gesteld. Volgens Destrée was de enige heerser van Rusland de chaos. Voor hem stond het verwijderen van alle perken en regels door allerhande sovjets gelijk aan het ontsporen van de samenleving. Hij kreeg de gevolgen van deze ontsporing te verduren wanneer het Russisch dienstpersoneel ook aan de revolutie deelnam. Reeds voordien had hij er geen hoge dunk van: lui, traag, vals en tot diefstal neigend, organiseert het nu zijn sovjet, om het werkwillige collega s lastig te maken. 181 Dit vooroordeel is sterk gelijkend op de mening van Louis De Behr over zijn Russische werknemers een goede 20 jaar eerder. Beschuldigingen van luiheid, diefstal en oneerlijkheid aan het adres van buitenlanders zijn dan ook stokpaardjes van xenofoben. Destrée volgde aandachtig de stappen van de bolsjewistische maximalisten. De doortastendheid van de staatsgreep en de doelgerichtheid van de eerste decreten, waaronder de oproep tot vredesonderhandelingen, leken hem niet Russisch: c est trop fort pour être russe, me dit un Russe, il doit y avoir de l allemand là-dessous. Deze bevinding loopt parallel met zijn vaststelling dat veel Russische namen van actieve revolutionairen pseudoniemen voor joodse namen zijn. 182 Mettertijd werd Destrées kritiek nog scherper. Hij geloofde niets meer van de veel geprezen en beschreven Russische zachtmoedigheid. Want het raadsel waarom de bolsjewiki overleefden, waar de Voorlopige Regering faalde, lag volgens Destrée precies in de door de bolsjewiki op professionele wijze meedogenloos toegepaste terreur, waarvan hij de tsaristische wortels, het typisch Russische, dacht ontdekt te hebben: Ce mélange de barbarie et de mensonge n est donc pas révolutionnaire: il est russe. Les bolchevicks ne l ont point inventée; ils suivent une tradition. 183 Het is ironisch dat 180 MÜLLER, R., Jules Destrée: in vaderlandse opdracht in Rusland, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. pp Ibid. p Ibid. p 89 65

66 Destrée deze beoordeling niet zelf had uitgevonden en aldus zelf onbewust een bepaalde traditie volgde. Destrée had tijdens zijn verblijf in het revolutionaire Rusland een korte ontmoeting met Lenin. Zijn mening over deze revolutionaire roerganger is een mengeling van het aloude Russische vijandbeeld met het nieuwe Duitse vijandbeeld: Impression générale: un homme du peuple, quelconque, où il y aurait du Mongol et du Boche. 184 Volgens Destrée hebben de politieke methodes van de bolsjewiki veel weg van de Duitse bezetting van België: nous l avons connu en Belgique, c est un procédé de guerre impérialiste de marque allemande. 185 Hier kan men duidelijk vaststellen dat de Russische Revolutie een heropleving van de aloude negatieve Russische stereotiepen veroorzaakte in West-Europa, en dat onder invloed van de Eerste Wereldoorlog deze zelfs vermengd geraakten met het algemeen verspreid Duits vijandbeeld. Opvallend is het feit dat zowel het negatieve beeld van de Russen (de Mongolen) als dat van de Duitsers (de Hunnen), gestoeld is op een associatie met Aziatische barbaarse hordes. Lenin Ibid. p Ibid

67 Voor Destrée is er een rode draad merkbaar in de Russische geschiedenis: in de plaats van de tsaristische dominantie is de bolsjewistische getreden. De proletarische dictatuur is puur geweld, vooralsnog beperkt tot het binnenland, maar weldra als de buren betrokken raken zal het duidelijk zijn: Au fond, impérialisme allemand et bolchévisme russe sont frères. Wie vroeger gedacht had voor een goede zaak op te komen toen men Russische slachtoffers of Russische bannelingen steunde, die moest nu beseffen dat les beaux révolutionnaires in een handomdraai op de plaats van hun onderdrukkers waren gaan zitten en hun gelijke waren geworden: Il n y a que du sang et des larmes dans les histoires russes, il n y a qu oppression et martyre, tout est sinistre, et il n y a plus personne à admirer. Les beaux mots qui excitaient notre enthousiasme sont maintenant flétris pour avoir trop servi à excuser des crimes. Op deze plaats krijgt Destrées boodschap een duidelijke doelgroep: de Belgische arbeider. Die moest weten dat Destrée ginds ook zijn belangen voor ogen had, toen hij tot de conclusie kwam dat Rusland, ook in zijn nieuwe gedaante, het oude imperiale land zou blijven, waarvan de Belgische arbeiders geen enkel heil te verwachten hadden. 187 De vijandige houding van de BWP ten opzichte van de Sovjetunie zette zich voort in het interbellum. De principiële afwijzing van de Russische Revolutie als een etappe in de richting van het socialisme lag aan de basis hiervan. De Sovjetunie zag men als een historische vergissing omdat dit regime geen parlementair bestel kende. Revoluties uitlokken stond zeker niet op het internationale programma van de BWP. Daarom probeerden de Belgische socialisten ook de USSR binnen de volkenbond te loodsen. Ze hoopten namelijk dat via deze weg het regime in Moskou stabiele relaties met de andere staten zou kunnen opbouwen en daarbij wellicht kon worden aangespoord het regime te liberaliseren MÜLLER, R., Jules Destrée: in vaderlandse opdracht in Rusland, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p MOMMEN, A., Van antibolsjewisme tot diplomatieke erkenning, in De lage landen en de Sovjetunie: Beeldvorming en betrekkingen, Amsterdam, 1989, p 92 67

68 De Russische Revolutie door de ogen van een flamingant Dat de Oktoberrevolutie en de prille Sovjetunie veel radicale socialisten in Europa heeft geïnspireerd, mensen zoals de Waalse arbeider Frédéric Legrand 189, is een historisch gegeven dat hier geen verdere toelichting behoeft. Minder bekend en vanzelfsprekend is dat ook nationalisten een positieve houding ten opzichte van de Sovjetunie konden hebben. Althans, tot deze conclusie kan men komen wanneer men het werk van Dr. Gustaaf Schamelhout over de Sovjetunie bestudeert. 190 Dr. Gustaaf Schamelhout 191 Gustaaf Schamelhout was een veelzijdige en onderlegde Oost-Europadeskundige. Na de humaniora studeerde hij aan de ULB en was actief in de Vlaamse studentenbeweging. Dit lag aan de basis van zijn latere belangstelling voor diverse nationale problemen en van zijn vermogen om deze problemen van binnenuit te begrijpen. 192 In 1918 werd hij verwijderd van het Instituut Van den Nest omdat hij zijn handtekening had gezet onder het manifest waarmee, op instigatie van de Duitse bezetter, de vervlaamsing van de Gentse Rijksuniversiteit geëist werd. Van dan af zou Schamelhout al zijn tijd en energie besteden aan 189 THIRY, A., Disparu en Russie, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp DETREZ, R., De Sovjetunie in de ogen van een flamingant: Dr. Gustaaf Schamelhout, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p DETREZ, R., De Sovjetunie in de ogen van een flamingant: Dr. Gustaaf Schamelhout, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p

69 de studie van het nationaliteitenvraagstuk in het Europa van na de Verdragen van Parijs (1920). 193 Schamelhout was geen socialist in de partijpolitieke of ideologische betekenis, laat staan een communist, al kon hij wel belangstelling en waardering opbrengen voor een aantal idealen die de jonge sovjetstaat nastreefde. Schamelhouts engagement was nationalistisch in plaats van sociaal. 194 Schamelhout verweet een aantal staten de culturele en politieke rechten van de volkeren binnen hun grenzen te miskennen door te pogen één staatsvolk te creëren, dat wil zeggen alle kleinere, gedomineerde volkeren te dwingen op te gaan in het dominerende volk van de staat. Zijn ideaal was dat elke gemeenschap van mensen die dezelfde taal spreekt tot nationale bewustwording zou komen en desnoods een eigen staat zou krijgen. In etnisch gemengde gebieden zijn de staatsgrenzen echter niet vanzelfsprekend. Daar geeft de etnische meerderheid dan uitsluitsel over de vraag tot welke nationale staat het gebied in kwestie zou moeten behoren. De minderheden die op die manier ontstaan mogen voor zover het om autochtone minderheden gaat, nooit geassimileerd worden. Waar om numerieke redenen politieke autonomie onmogelijk is, zouden ten minste culturele rechten moeten gegarandeerd worden. Zolang dit alles niet het geval is, stelt Schamelhout, zullen minderheden zich blijven verzetten tegen het staatsgezag en zullen volkeren proberen hun als minderheden in vreemde staten levende volksgenoten te bevrijden. 195 Aan de hand van dit rudimentair theoretisch model kan op tamelijk objectieve wijze over staten een positief of negatief oordeel uitgesproken worden, naar gelang van hoe zij met de nationale minderheden binnen hun grenzen omspringen. Vol lof is Schamelhout over de Sovjetunie: Noch te Versailles noch in de vier andere kastelen van de Parijse omgeving zijn de traktaten getekend, die het minst afwijken van de leer der nationaliteiten en de wereld niet delen in overheersers, min of meer vrije volken en verschoppelingen, maar te Dorpat, te Riga en te Moskou. Sovjet-Rusland is de enige staat, die het recht tot afscheiding van zijn vreemde nationaliteiten uitgeroepen heeft. Het heeft de onafhankelijkheid van vier kleine volkeren, welke het had kunnen verpletteren, erkend. Vervolgens relativeerde Schamelhout zijn standpunt, maar het oordeel bleef erg positief: Nadien heeft het zich meermalen tegen de volledige toepassing van het afscheidingsrecht met geweld verzet, doch het heeft zijn 193 Ibid. p Ibid. p Ibid. p

70 allogenen verenigd in min of meer zelfstandige sovjet-republieken en het ambtelijk gebruik van tot dusver ongeschreven nationale talen bevorderd. 196 Hier kunnen we alweer vaststellen dat een West-Europeaan de ontwikkelingen in Rusland rooskleurig voorstelt, met als doel hervormingen in eigen land te promoten. Schamelhout heeft dan ook veel bewondering voor Lenin en hij laat diens realiteitszin gunstig afsteken tegen het halfzachte idealisme van Wilson: Wilson was een kamergeleerde met beperkte gezichtseinder en hij was voldaan wanneer hij zijn gedachten in een mooie zinspreuk had omsloten, terwijl Lenin naar een vasten grond voor de verwezenlijking van zijn denkbeelden zocht. Lenin stond in Rusland voor een lastige realiteit en paste volgens Schamelhout zijn strategie goed aan. In het tsarenrijk ( ) werden er niet één maar 156 volken en overblijfselen van volken onderdrukt. Toen de omwenteling losbrak waren vele dezer volken te bewust van hun eigen wezen om er afstand van te doen en zich wederom in een eenheidsstaat te laten omknellen. Het overtuigendste argument is voor Schamelhout evenwel het feit dat Sovjet-Rusland de Finnen, Esten, Letten en Litouwers niet heeft willen onderwerpen. Toen de bolsjevieken de onafhankelijkheid van deze volken erkenden, hebben zij bewezen, dat voor hen het afscheidingsrecht iets meer dan een woord is. De USSR is misschien de enige statenbond of bondsstaat, waarvan de geografische indelingen bijna overeenkomen met de kaart der nationaliteiten of juister met de kaart der talen. In de Sovjetunie was Schamelhouts nationalistische ideaal dus verwezenlijkt. 197 De sovjetpolitiek om halfvergeten of haast onbekende volken van het voormalige tsarenrijk te alfabetiseren en bewust te maken van hun nationale identiteit, juichte Schamelhout toe. Ik heb meermaals de indruk gekregen, schreef hij, dat de bolsjevieken trots zijn op het groot aantal volken der Sovjetunie en dat zij alle middelen aanwenden om hen in leven te houden. Schamelhout wijst erop dat het tot de taken van de uitvoerende comités van ook de kleinste administratieve gebieden behoort te zorgen voor het officiële gebruik der taal der betrokken nationaliteit in alle takken van het openbaar leven. 198 Schamelhout zag het sovjetfederalisme als de voorbode van een universele volkerengemeenschap, die uiteindelijk door aaneensluiting van alle gelijkberechtigde 196 Ibid. pp Ibid. 198 Ibid. p

71 volkeren zou ontstaan, maar of die volkerengemeenschap ook op communistische grondslag gefundeerd zou zijn, was voor hem niet van wezenlijk belang. Zijn positief oordeel over de Sovjetunie in haar geheel was vooral geïnspireerd door zijn enthousiasme over de manier waarop de nationaliteitenkwestie er geregeld werd. De negatieve aspecten van de Sovjetunie pasten niet in zijn wereldbeeld, waarin, ondanks de reserves, de eerbiedigers van het nationaliteitsbeginsel de goeden waren en de overtreders ervan de slechten. Daarnaast beschouwde Schamelhout de Sovjetunie niet alleen als een model, maar ook als een concrete, staatkundige formatie die op een bepaalde manier de natuurlijke bondgenoot was van alle nationalisten. 199 Dergelijke positieve beoordeling van Rusland, gebaseerd op ideologische overwegingen, hebben we eerder al bij Voltaire, prins de Ligne en De Molinari kunnen vaststellen. De psychologische instelling van Schamelhout ten opzichte van de Sovjetunie is in een aantal aspecten met die van de communistische fellow travellers te vergelijken. Schamelhout bezat namelijk eveneens de behoefte om te geloven dat zijn politiek ideaal ergens, bijna, werkelijkheid was geworden. Hij nam bijgevolg schijn voor werkelijkheid. Zijn bewondering voor de Sovjetunie lijkt trouwens eveneens in grote mate ingegeven te zijn door afkeer van het Westen. 200 Hier geldt eveneens de vergelijking met Voltaire, De Ligne en De Molinari. De behoefte aan een gerealiseerd ideaal was echter niet de enige reden voor Schamelhout om de federale structuur van de Sovjetunie te waarderen. De onrechtvaardige regeling van de nationaliteitenkwesties in vele West- en Centraal-Europese landen, en niet in de laatste plaats België, speelde hier eveneens een belangrijke rol. 201 Schamelhout was niet de enige die uit nationalistische overwegingen met de Sovjetunie sympathiseerde. Er moet een hele categorie van mensen bestaan hebben, die geen socialisten of communisten waren, maar wel warm liepen voor de manier waarop de Sovjetunie tegemoet kwam aan de nationalistische verzuchtingen van de volkeren binnen haar grenzen. 202 Hier kan men vaststellen dat een deel van de West-Europese bevolking gefascineerd was geraakt door het sovjetexperiment en dat deze fascinatie te verklaren valt via de ideologische achtergrond van de waarnemer in kwestie. Het voorbeeld van Schamelhout toont aan dat niet alleen de communistische ideologie een positieve beoordeling van het nieuwe Rusland toeliet. 199 Ibid. pp Ibid. p Ibid. p Ibid. 71

72 De hoop die nationalisten zoals Schamelhout koesterden, is uiteindelijk ongegrond gebleken. Er werd rekening gehouden met de nationale minderheden zolang de internationalistisch denkende stroming van de Russische Revolutie de politiek bepaalde. Onder Stalin zou echter het Russisch nationalisme weer de bovenhand nemen en begon men de nationale minderheden opnieuw gewelddadig te onderdrukken. Dit had uiteindelijk als gevolg dat een deel van de Westerse bevolking de USSR (niet onterecht) percipieerde als een voortzetting van het imperiale Rusland. 72

73 1.6 De USSR onder Stalin: de rode tsaar Op 30 december 1922 werd er een nieuwe grondwet aangenomen waarvan de inhoud grotendeels werd bepaald door Stalins visie en bijgevolg een centrale rol gaf aan de Russische republiek. Lenin vreesde dat hierdoor de andere nationaliteiten van de USSR in de verdrukking zouden raken. In een apologie aan het proletariaat schreef hij dat: In deze condities is het hoogstwaarschijnlijk dat de vrijheid tot secessie van de unie, waarmee we onszelf legitimeren, dode letter zal blijken. Over Stalins Russisch-nationalisme kon Lenin enkel in minachtende termen spreken. Hij ridiculiseerde het concept van de grootse Russische natie, groots enkel ten opzichte van zijn daden van geweld. Hij verklaarde eveneens niet verbaasd te zijn dat de Georgiër Stalin naar voren was gekomen als leider van een Groot-Russische nationalistische campagne aangezien geassimileerde niet-russen altijd overdrijven wanneer het gaat over het tentoon stellen van Russische attitudes. 203 Gedurende de laatste fase van zijn fatale ziekte, evalueerde Lenin de politieke en persoonlijke kwaliteiten van zijn naaste medewerkers in een document dat gekend zou geraken als zijn politiek testament. Hierin werd echter niemand voorgedragen als de toekomstige leider van de revolutie. Lenins dood was bijgevolg het startpunt voor een machtsstrijd tussen de verschillende stromingen binnen de bolsjewiki. Indien de toenmalige elite van de bolsjewistische partij voorstanders waren geweest van een internationale verspreiding van de revolutie, dan was Trotsky ongetwijfeld de nieuwe leider geworden. Men hunkerde echter meer naar stabiliteit en het ontwikkelen van het communisme in het ene land waar ze de macht succesvol had overgenomen. 204 In 1930 was de politieke machtsstrijd voorbij en was Stalin de absolute winnaar gebleken. Uiteindelijk zou hij de open unie die Lenin had voorgesteld omvormen tot een mutatie van het imperiale Rusland. Hijzelf besefte het nut van deze parallel en probeerde het Russisch nationalisme voor zijn kar te spannen. In de officiële propaganda werd zijn beleid vergeleken met dat van Peter De Grote en, toen na de Tweede Wereldoorlog de antiwesterse retoriek belangrijker werd, met Ivan De Verschrikkelijke. 205 Toen Stalins moeder hem in 1935 vroeg welke functie hij had, antwoordde hij eerst Secretaris van het Centrale Comité van de 203 MEDVEDEV, R. en MEDVEDEV, Z., The Unknown Stalin, New York, 2003, p Ibid. p Ibid. p

74 Communistische Partij, maar toen hij merkte dat ze dat niet begreep antwoordde hij ik ben ongeveer zoals onze vroegere tsaar. 206 Stalin was niet van plan om zijn politieke tegenstanders uit de jaren 1920 ongemoeid te laten. In de jaren 1930 startte een proces waarbij Stalin systematisch alle vroegere oppositieleiders discrediteerde en vervolgens fysiek uitschakelde. Het hoogtepunt van deze eerste vervolgingscampagne was maart 1938 toen, in de aanwezigheid van journalisten uit heel de wereld, een groots showproces werd gehouden tegen vroegere leiders van de revolutie. 207 Dit was de allereerste grote vervolgingscampagne onder Stalin maar zeker niet de laatste. Voorts was er ook nog de gedwongen collectivisatie van het eerste vijfjarenplan, waarvan de menselijke kost immens hoog lag. Miljoenen mensen, uit alle segmenten van de maatschappij, werden aldus het slachtoffer van de stalinistische terreur. Dit gaf allemaal aanleiding tot het heropleven van het geloof in het eeuwig despotisch en barbaarse Rusland. De machtsovername van Stalin was dus een belangrijk keerpunt in de geschiedenis van de USSR en diens perceptie in het Westen. De stalinistische terreur werd door een deel van de Westerse bevolking ervaren als een voortzetting van een brutale Russische traditie. Het is dan ook geen wonder dat deze periode een heropleving van de negatieve Russische stereotiepen in het Westen veroorzaakte. Karikatuur van Stalin Ibid. p Ibid. pp

75 1.6.1 Het interbellum Beeldvorming van de USSR in de Belgische pers In augustus-september 1931 ondernam de Belgische socialistische senator August Vermeylen een reis naar de USSR. Vermeylen vond zijn ervaringen zo boeiend dat hij besloot er in de pers een reportage over te schrijven. Deze werd in afleveringen gepubliceerd in de Belgische socialistische krant Le Peuple tussen 7 en 21 oktober. De Franse tekst verscheen ook in La Wallonie. Een vertaling in het Nederlands verscheen simultaan in De Volksgazet en in Vooruit en zelfs in de Amsterdamse krant Het Volk. Een jaar later bracht de auteur een verkorte en bewerkte versie in boekvorm uit. 209 August Vermeylen 210 Voor zijn reis had Vermeylen al veel horen praten over de Sovjethel, maar hij moet eerlijk bekennen dat die hel waarlijk niet zo ongezellig bleek! De mensen zien er gezond, goed gekleed, niet neerslachtig of hongerig uit. Wel bestaat er geen luxe meer, de bourgeois is er niet meer, er zijn geen klassenverschillen in het uiterlijke meer. Geen luxe, maar ook geen ellende meer! Er heerst schaarste en het vijfjarenplan moet exporteren om deviezen binnen te krijgen. Woonhuizen zijn vervallen of worden verwaarloosd, terwijl er veel gebouwd wordt. 209 WAEGEMANS, E., August Vermeylen in de Sovjetunie tijdens het eerste vijfjarenplan in De lage landen en de Sovjetunie: Beeldvorming en betrekkingen, Amsterdam, 1989, p

76 De conclusie van Vermeylens eerste indrukken is: de USSR is wel geen hel, maar ook geen hemel!. 211 Een vraag die Vermeylen bezighield was: hoe wordt er geleefd? Het volk was volgens hem ongetwijfeld gelukkiger dan voor de oorlog. De herkomst van Vermeylens visie op de tsaristische tijd is nogal duidelijk: een bodemloozen poel van nood, onwetendheid, vuilheid, eeuwenoude verknechting. Als men de methodes van de Russische omwenteling beoordelen wil mag men de gruwelijke gevolgen van de wereldoorlog niet over het hoofd zien: burgeroorlog, de wreede blokkade, een verschrikkelijke economische crisis, de epidemieën en den hongersnood. Uit deze omstandigheden concludeert Vermeylen dat die methodes niet geschikt zijn om t is gelijk waar toegepast te worden. In vergelijking met ons kapitalistisch West-Europa, waar de bedreiging van moordende crises nooit van de lucht is, heeft de Sovjetunie de werkeloosheid opgelost. 212 Voorts merkt Vermeylen dat het brood er niet duur is, wel het gebak (de luxe). Er bestaan verschillende loonschalen, maar de verschillen zijn niet heel groot. Het eten in de fabrieken is goed en de arbeider geniet veel voordelen: zevenurendag, vijfdaagse werkweek, betaalde vakantie, rusthuizen, sanatoria, clubs enzovoort. Er moest nog veel gedaan worden, doch men mag zich afvragen, of er een ander land is, waar in zoo korten tijd zoveel voor het volk gedaan werd. En dat is het punt, dat telkens boven komt, als ge met de arbeiders aan het debatteeren gaat: ze hebben het gevoel, dat ondanks de geweldige moeilijkheden die nog overwonnen moeten worden, het maatschappelijk leven georganiseerd is voor hen. Ze zijn trotsch op hun heroverde menschwaardigheid. Ze laten gelden, dat ze als beesten behandeld werden, en nu menschen geworden zijn. Bij de ontelbare meerderheid heeft Vermeylen diezelfde hoop, datzelfde geloof in een ideaal, en laat me maar zeggen: datzelfde fanatisme gezien. 213 De bolsjewiki rechtvaardigden de dictatuur door de oorlog die zogezegd tegen hen zou worden gevoerd en door sabotage. Het was dan ook de vraag of het Russische volk wel rijp was voor heusche democratie : Men bedenke, in welken afgrond dat volk onder het tsarisme te vervuilen lag. Vermeylen was ervan overtuigd, dat zonder dictatuur de 211 WAEGEMANS, E., August Vermeylen in de Sovjetunie tijdens het eerste vijfjarenplan in De lage landen en de Sovjetunie: Beeldvorming en betrekkingen, Amsterdam, 1989, p Ibid. p Ibid. 76

77 omwenteling het niet gewonnen had en dat het kapitalisme in Rusland weer baas zou geweest zijn. Maar verantwoordde dit alles heden nog de dictatuur van Stalin? De vrijheid ligt aan banden, er heerst willekeur: kennen wij wel de waarheid omtrent de dwangdaden van die dictatuur? Er is slechts één partij, er is geen oppositie, de informatie is eenzijdig, maatschappelijke vakken verworden tot Marxistische scholastica, de kunstenaars worden in staatsdienst ingelijfd en propaganda vervolgt je overal. Het resultaat van heel dat opvoedingswerk kan ik niets anders noemen dan: een mechanisatie van den geest. 214 In Een laatste woord maakte Vermeylen de balans op van ontelbare waarnemingen. Hij legde er de nadruk op dat hij zich beperkt had tot wat hijzelf heeft kunnen vaststellen en dat hij een genuanceerd beeld aan de geschiedschrijvers overlaat: Zij zullen de Russische omwenteling beoordeelen, zooals ze dat heden met de Fransche doen: deze heeft er soms bizonder leelijk uitgezien, doch haar triomf was een weldaad voor het menschdom. Vermeylen vond dat een socialist de Russische revolutie niet zomaar kon verwerpen. Men mag er over twisten, in hoever we daar een dictatuur van het proletariaat of een dictatuur over het proletariaat hebben: in ieder geval is t een dictatuur voor het proletariaat, ten bate van de gezamenlijke arbeiders. De reiziger Vermeylen zal aan zijn verblijf in de Sovjetunie die heldere herinnering overhouden dat ik daar een gemeenschap heb zien groeien, die door een geloof gedragen is en waarlijk ééngemaakt door een levend ideaal. 215 In de Belgische pers bestond nogal wat belangstelling voor Vermeylens reis en reportage. In een interview met De Volksgazet van 18 september 1931 constateerde een socialistische journalist dat Vermeylen er welvarend uitzag na vijf weken in het land van de bolsjewiki, die onze kwezelgazetten nog steeds voorstellen met verwilderde haarbos en een bloedig mes tusschen de tanden. Volgens Vermeylen was er al te veel verkeerds gezegd en geschreven over de Russische toestanden.( ) Ik zal al het goede zeggen dat kan gezegd worden van hetgeen door de Sovjets is verwezenlijkt. En ik zal ook al zeggen wat ik aan bezwaren tegen het regiem heb kunnen vaststellen tijdens mijn verblijf. Er zal dan blijken ( ) dat de voordelen veel grooter zijn dan de nadeelen Ibid. p Ibid. 216 Ibid. p

78 De ontvangst van Vermeylens reportage in België werd sterk beïnvloed door het denkbeeld van de Potemkinse dorpen. Een paar dagen voor de eerste aflevering in Le Peuple verscheen, was er in diezelfde krant een redactioneel artikel verschenen onder de titel La vérité sur la Russie. Potemkine n est pas mort. Daarin wordt gesteld dat de getuigenissen van Ruslandreizigers betwistbaar zijn: ze doen aan zwart-wittekening, kennen de taal niet, ils ignorent tout de la psychologie souvent insaisissable des Slaves, ze behoren niet tot de arbeidersklasse, ze denken volledig vrij te zijn terwijl het regime zelf geen vrijheid kent. Zelfs goed onderlegde mensen furent la victime de cette liberté fictive que l on crée autours des visiteurs étrangers en Russie Het artikel is rustig van toon, tegen niemand concreet gericht, maar de conclusie is duidelijk: Potemkine n est pas mort. Son fantôme erre dans les steppes de Russie. De volgende dag verscheen in dezelfde krant La vérité sur la Russie. Suspendons notre jugement. Volgens het artikel is un jugement solide onmogelijk. Er is aanzienlijke vooruitgang geboekt in de industrie, maar onze arbeiders zouden veel niet accepteren. De barbaarse vervolging van de socialisten in de Sovjetunie werpt een smet op het regime aldaar. We moeten dan ook voorzichtig zijn in ons oordeel over het Rusland van de Sovjets. Het is hoogstwaarschijnlijk dat deze artikels verschenen omdat de redactie van Le Peuple haar lezers op voorhand op hun hoede wilde stellen voor het reisverslag van Vermeylen. 217 Op 19 oktober ging de redactie van Le Peuple in op de burgerlijke bladen die uit de reportages van onze socialistische vrienden de conclusie trokken que nous sommes en train de devenir les fourriers du bolchévisme, een aantijging die de krant parfaitement ridicule, pour ne pas dire idiot vond. Alhoewel in al deze artikelen de naam van Vermeylen niet één keer gevallen was, voelde hij zich toch genoodzaakt om te reageren. Hij vroeg het essentiële voor ogen te houden en eens en voor altijd een einde te maken aan la haine aveugle qui condamne en bloc l oeuvre du bolchévisme. Daarmee was de polemiek binnen de socialistische pers nog niet afgelopen. Op 6 november mijmert Delattre na in Réflexions sur des impressions. Hij trekt noch de eerlijkheid noch de objectiviteit in twijfel, maar stelt dat Vermeylen alleen voorstanders van het regime gezien heeft. Bovendien kan men deelaspecten die men gezien heeft niet veralgemenen. De auteur vond tenslotte dat er veel ophef wordt gemaakt over de nieuwe dingen die Sovjet-Rusland gerealiseerd heeft, maar wijst erop dat al die dingen allang bestaan in het Westen, waar ze niemand in extase brengen Ibid. pp Ibid. pp

79 In de Vlaamse pers is de katholieke De Standaard niet alleen erg zuinig geweest met nieuws over Vermeylens reis en reportage, maar ook neutraal in zijn commentaar. Op 9 december bracht de krant een reactie op de lezingen die Vermeylen in Antwerpen en Brussel over zijn reis hield. Het artikel noemt de bewering van de bolsjewisten dat er geen werkloosheid meer zou bestaan een bewuste misleiding. 219 Hardere kritiek werd afgevuurd door de Antwerpse kranten Gazet van Antwerpen (katholiek) en De Nieuwe Gazet (liberaal). De Gazet van Antwerpen beschuldigde Vermeylen van kortzichtigheid: hij kent de taal van het land niet en zijn informanten waren uitvoerders van het bolsjewistische regime, zodat zijn onderzoek onmogelijk ernstige uitslagen kon opleveren. Waar blijven in Vermeylens relaas de zoveel honderd duizenden, die door het communistisch gespuis vermoord werden, de arbeiders en boeren, de verwaarloosde kinderen, de ontzettende ijslijkheid van de opgepropte gevangenissen, de akelige tragedie van de Siberische doodenvelden? Welnu: Tot hén en tot daar heeft de studie van de socialistischen senator zich niet uitgestrekt. 220 Het venijnigst en volhardendst was De Nieuwe Gazet, die een hele maand zijn gal uitbraakte tegen de senator. De liberale krant vond dat deze studiereizen door de machthebbers te Moscou wel voorbeeldig georganiseerd moeten zijn, als we toch zien dat personen, die we niet a-priori van bolsjewistische sympathieën verdenken kunnen, en van wie we niet gelooven mogen, dat ze opzettelijk te kwader trouw zouden zijn, en zich als werfagenten voor de Sovjets zouden laten gebruiken, uit Rusland terugkeeren met de overtuiging dat ze hunnen hoed voor de Sovjets af moeten doen. De lezer zij dus gewaarschuwd voor de komende reportages van Vermeylen, want: het Sovjetgouvernement heeft er dus van afgezien om vliegen te willen vangen met azijn. Met volle handen strooit het thans suiker over de wereld. 221 Het Volk, de krant van het ACW, was eveneens niet mals voor Vermeylen. Op 24 oktober 1931 bracht het blad naar aanleiding van eene bespreking te Brussel op 15 october over den tegenwoordigen toestand in Rusland onder het Sovjetisch bestuur een kort polemisch artikel onder de titel Is Rusland nu eene Hel?. Na een opsomming van allerlei negatieve aspecten van bolsjewistisch Rusland concludeert de krant: Men ziet dat de communisten er het handje van hebben om een land slecht te besturen. En zeggen dat Vooruit ons met zulken zegen zou 219 Ibid. p Ibid. p Ibid. 79

80 willen begiftigen! Rusland is mischien een Hemel voor de communistische kopstukken, maar voor het werkvolk is het eene Hel. 222 In 1932 bracht Vermeylen zijn visie op Sovjet-Rusland in boekvorm uit. Hierin voert de auteur een hele reeks tegenargumenten aan als reactie op de kritiek uit de Belgische dagbladen op zijn reportage. Ik had nog geen regel geschreven, of er werd reeds voor gezorgd, dat de lezer op zijn hoede zou zijn. Vooreerst omdat het, naar het schijnt, onmogelijk is in Rusland veel te zien. Alles is er met bizondere knepen vervalscht, net als in den tijd toen Potemkin op de doorreis van Katharina II kartonnen schermen oprichtte om de keizerin welvarende dorpen voor te tooveren. En dan werd me ook aangewreven, dat ik tenslotte maar een intellectueel was, d.w.z. een goeie snul dien men voortdurend appelen voor citroenen kan verkopen. Maar: Wie kan gelooven dat daar overal alles gecamoufleerd was? ( ) Kunnen we dan alleen op de schaduwen wijzen in onze berichten over Rusland? Waarheid hebben we broodnoodig. Onwetendheid zou leelijke gevolgen kunnen hebben. Ze houdt de gebeurtenissen niet tegen.( ) In het belang van de beschaving zelf moeten we onze houding kunnen vaststellen tegenover een Staat van 160 miljoen inwoners, die een geweldige bedrijvigheid ontplooien. 223 De interne Belgische politiek heeft zonder enige twijfel voor een groot deel de negatieve kritiek op Vermeylen bepaald. De grote crisis van 1929 bracht veel werkloosheid met zich mee en daaruit ontstond de angst voor een communistische machtsovername in eigen land. De verkiezingen van 1932 toonden aan dat de vrees voor een groeiende communistische beweging in België gegrond was. 224 De polemiek omtrent Vermeylens reportage toont echter overduidelijk aan dat, wanneer men het over Rusland heeft, feiten vermengd geraken met eeuwenoude stereotiepen en negatieve denkbeelden. 222 Ibid. p Ibid. p Ibid. p

81 Beeldvorming van Rusland in Belgische kinderboeken De vele terreurcampagnes van het communistisch regime hebben een duidelijk spoor nagelaten op de perceptie van Rusland en de Russische bevolking in het Westen. We hebben eerder al aangetoond dat de beeldvorming omtrent Peter De Grote in het Westen onderhevig is aan de beeldvorming van Rusland in zijn geheel. Het is dus interessant om hier even te kijken naar hoe Peter De Grote werd voorgesteld in een populair Vlaams kinderboek dat geschreven werd in de jaren Abraham Hans 225 Abraham Hans ( ) was gedurende het interbellum een razend populair auteur. Zijn biograaf schrijft: De boekjes van de Kinderbibliotheek van Abraham Hans werden in alle steden en dorpen van Vlaanderen verkocht. Twee van zijn volksverhalen gaan over het thema dat ons hier interesseert. Het eerste is De Geheimzinnige Scheepsbouwer van Baasrode, dat gepubliceerd werd in Dit verhaal baseert zich op de eerder vernoemde legende dat Peter De Grote gedurende zijn eerste reis door West-Europa ook onze contreien zou bezocht hebben. 226 Het verhaal bulkt van de negatieve Russische stereotypes: ( ) acht mannen in lange, zonderlinge kleeren en met eigenaardige mutsen op het hoofd. ; s Avonds dronken de Russen het bier bijna bij emmers. Het beeld dat de plaatselijke bevolking van Peter schetst is eveneens niet al te vleiend: men is bang van dien grooten, zonderlingen man, dien bullebak, die rare sinjeur, Peter Marekop of Marezot hoe is die heidensche naam ook. Voorts leest men dat Peter niet al te zacht met zijn mensen omgaat: Een die niet rap genoeg gehoorzaamde, kreeg van Peter te midden van de werf, dat ieder het zag, zulk een geduchten WAEGEMANS, E., Peter De Grote in de Oostenrijkse Nederlanden, Antwerpen, 1998, p

82 klap om de ooren, dat hij er haast van ronddraaide. Een schipper die de ware identiteit van de incognito reizende tsaar te weten komt geeft de volgende verklaring voor diens aanwezigheid in Baasrode: Rusland is erg achterlijk. De meeste menschen kunnen niet lezen of schrijven, dragen ruwe kleeren, wonen in krotten, slapen op de grond of op steenen kachels Enfin, het moet er nog een heidensche boel zijn. En czaar Peter wil dat allemaal veranderen. 227 Bijzonder negatief was de meid van de Vernimmens, waar tsaar Peter logeerde: Die Peter Michaeloff een graaf of hertog? Een groove heer is hij en hij doet ons heel wat last aan, de sloddervos. ( ) hij drinkt veel brandewijn en beklast den vloer. En zijn kleren? ( ) die van den vuilsten Baasrodenaar zijn er nog properder bij. En manieren aan tafel, precies een hongerige hond, die zijn eten opslokt. ( ) En denkt ge, dat ik ooit een fooi krijg? Een grooten mond ja, een brutalen bek. ( ) als ze dat een mijnheer noemen, dan ben ik een barones! 228 Over Rusland weet men in Baasrode niets: Maar zoo ver! Waar ligt dat Rusland eigenlijk! Zeker aan den anderen kant van de wereld. We zouden er als verloren schapen zitten en met niemand kunnen spreken. Dit laatste wordt erna weliswaar tegengesproken maar toch blijft de angst domineren: Maar zal het in Rusland beter zijn? Wat weet ge er van? Die sinjeur Peter Michielkop of hoe hij heet, kan u van alles wijs maken. Hij ware beter nooit naar Baasrode gekomen. 229 De auteur lijkt in dit verhaal een subtiele projectie te maken van zijn toenmalig oordeel over de USSR naar het Rusland van het verleden. Net als onder Peter De Grote is er een heerser in Rusland die zijn land wil moderniseren via Westerse middelen (communisme en industrialisatie). De auteur betwijfelt echter duidelijk dat deze moderniseringspogingen enige kans hadden/hebben op slagen. Het beeld dat men van de Russen krijgt via dit verhaal is doordrongen van een veronderstelde ingeboren barbaarsheid die niet te verzoenen valt met de Westerse beschaving en culturele waarden. Minder subtiel is de auteur in het vervolg op dit verhaal. In Vlamingen in Rusland reizen twee Baasrodenaars, vader en zoon Marevoet, naar Rusland om daar te werken in een scheepswerf. 230 De veronderstelling dat de bevolking brutaal behandelen een deel is van de Russische cultuur komt zeer snel aan bod. Pieter Marevoet wordt aangesteld als meestergast 227 Ibid. p Ibid. 229 Ibid. p Ibid. 82

83 over de Russische werklieden met de raadgeving: Als ze den luiaard uithangen, sla er dan maar met den stok op ( ). Ge behoeft ze niet te ontzien. 231 Dat het Russisch werkvolk van nature lui is en dat het normaal is om ze te slaan, is een vooroordeel dat we eerder al een aantal keren hebben kunnen vaststellen. De terreur van Peter tegen de streltsen, zijn hard optreden tegen zijn arbeiders en de miserabele werkomstandigheden waarin ze zijn terechtgekomen zijn voor de Marevoets redenen genoeg om te willen ontsnappen. Samen met een paar gevangen genomen Zweden broeden ze het plan om via een schip te vluchten. Het plan mislukt echter en de vluchtelingen worden door de spion George Putte in de gevangenis gestopt. De Zweden worden door Peter persoonlijk afgeranseld, de Marevoets komen er met de schrik van af: ze zullen nu als straf een half jaar lang geen loon ontvangen. Op de werf leert Marevoet een Hollandse kapitein kennen die zijn onvrede deelt: Zoo man, zou je zoo graag terug naar je land willen? Ik kan het begrijpen het is me hier een beroerde, ellendige boel. Veel Zaandammers hebben het er ook niet lang uitgehouden. Ze spreken met ophef van den czaar, maar ik moet van dien onbehouwen bonk niets hebben. De ruwste straatjongen van Zaandam heeft betere manieren dan hij. En een dronkelap! 232 De Marevoets houden aan hun verblijf in Rusland uitsluitend negatieve beelden over: Ze hadden op een ellendige kar gereisd over doorslechte wegen, echte modderpoelen. Ze kwamen langs hutten, waar arbeiders woonden, ware slaven nog van de czaar of van de groote heeren. En hoorden ( ) dat de opzichters die werklieden naar hartelust afranselden met een knoet. Het volk bezat geen rechten. Het vroeg er ook geen. Het werkte en dronk. Voor brandewijn zouden velen een moord doen. Hun negatieve beeld van Rusland wordt bevestigd door George Putte, de Hollandse agent van Peter I die al jaren in Rusland woont: Ja, vriend, ge zijt hier in een achterlijk land. En de czaar heeft veel werk op de plank, nu hij de toestanden wil verbeteren. ( ) Scholen voor het volk bestaan er niet. En laat ik u al zeggen, dat er veel groote heeren en dames even dom zijn. Och, zooals ik u reeds verteld heb, weet het volk haast niet wat vrijheid is. De grootste hoop inwoners zijn slaven en dat vinden ze niet erg. Wie te veel slagen krijgt en het niet meer uithoudt, vlucht naar de bosschen en sluit zich bij benden rovers aan Ibid. p Ibid. 233 Ibid. p

84 Van George vernemen ze ook dat er in Moskou een oproer broeide. De Marevoets begrijpen het niet: Wie maakte er dan oproer? Ik meende, dat het volk niet om vrijheid gaf? Waarop George toelicht: t Was het volk ook niet. Ge moet begrijpen, dat er een partij is van de voornamen, die van al die hervormingen en nieuwigheden niet willen weten. Ze laten liever alles bij het oude. De brave Baasrodenaars vinden de afrekening met de vijanden van Peter maar wreed, waarop George antwoord: De czaar moet een harde hand hebben, anders zouden ze hem over den kop springen en dat laat hij niet toe. Hij wil en zal allerlei verbeteringen invoeren. 234 Vooral de zoon Richard was uit geweest op avonturen in het buitenland maar ook bij hem begint de spijt te knagen: Ik geloof, dat we ons erg in den czaar vergist hebben en Een tiran dien ik niet. Het hoogtepunt van de ontnuchtering komt wanneer de Vlamingen Peter eigenhandig de streltsen de hoofden zien afhakken: Hoe is het mogelijk, dat czaar Peter zoo iets kan doen, zei Marevoet. Zelf voor beul spelen. Hij scheen me toch heel anders toe, toen hij te Baasrode bij mij op de werf werkte. Hij moet weinig om het leven van een mensch geven. George lacht dit allemaal weg: Vergeet niet, dat we in Rusland zijn! Ze gaan er hier met den ruwen borstel over. ( ) O, als ge een jaar hier in Rusland zijt, zult ge van zulke dingen niet zoo meer schrikken. De vrouwen en kinderen van die veroordeelden worden de stad uitgejaagd, dat is precies hetzelfde als van honger en koude sterven. Vader Marevoet kan er niet overheen: Zulk een wreedheid is onmogelijk te verdedigen, George. En nu ik dat allemaal hoor, heb ik geen zin in dit land te blijven. Ik bedank er voor een tiran en een wreedaard te dienen. Ik ga naar mijn land terug. Daarop antwoord Peters agent: Voorzichtig, vriend! Spreek niet van tiran en wreedaard! Het is wel Vlaamsch, maar ge weet nooit, wie u verstaat. Het krioelt overal van spionnen. 235 Uiteindelijk slagen de Vlamingen erin hun vertrouwde Baasrode te bereiken. Hun Russisch avontuur is afgelopen. Het is voor beiden een ontnuchterende ervaring geweest: Hij hoorde nadien nog veel over czaar Peter spreken, die Rusland hervormde, maar hij kon voor den man geen eerbied voelen. De prijs die voor de modernisering van Rusland betaald moest worden, vond Abraham Hans te hoog en de auteur concludeert als volgt: En ja, nu ge iets van Peters 234 Ibid. 235 Ibid. p119 84

85 karakter en handelswijze gelezen hebt, zult ge het ook moeilijk vinden hem waarlijk den Grooten te noemen, al heeft hij veel voor de vooruitgang van zijn land gedaan. 236 Alhoewel Abraham Hans verhaal over de Baasrodenaars die naar Rusland gaan werken gebaseerd is op een legende, bevat deze geschiedenis toch veel historisch verifieerbare elementen. Er zijn dan ook vele punten waar Hans verhaal afwijkt van de historische werkelijkheid. Een voorbeeld hiervan is het loon van de buitenlandse arbeiders: om de verre reis mogelijk te maken kregen buitenlanders op voorhand geld om de reis te bekostigen en bij aankomst in Moskou twee maanden loon vooruit betaald. Voorts kreeg de achterblijvende familie vier maanden loon bij wijze van voorschot. In Abraham Hans verhaal gaat het er allemaal veel minder rooskleurig aan toe: moeder Marevoet zit door de maandenlange afwezigheid van haar man en zoon op droog zaad. Dat arbeiders zoals de Marevoets na hun aankomst in Rusland aan hun lot werden overgelaten is eveneens een bewering die niet strookt met de historische realiteit. 237 Het is geen toeval dat Hans verhaal over de tiran Peter I pas in 1937 verscheen, toen de politieke terreur van Stalin zijn hoogtepunt bereikte en de pers bol stond van berichten over de verschrikkingen in Sovjet-Rusland. Abraham Hans was zelf journalist: hij werkte jarenlang voor Het Laatste Nieuws, waarin een aantal berichten van hem staan over de hongersnood in Rusland. Hans heeft hier impliciet een historische parallel willen trekken en de jeugdige lezer een verhaal geboden waaruit de continuïteit moest blijken van de Russische geschiedenis: een land waar het individu van weinig of geen tel is en waar er despotisch met het volk wordt omgegaan. Hans biograaf schrijft dat in zijn verhalen de nadruk lag op edele waarden als vrijheid en recht en in zo n maatschappij en mensbeeld is er voor de tirannieke Russische heerser, tsaar of commissaris, natuurlijk geen plaats. 238 Voorts kan men het verhaal ook interpreteren als een waarschuwing aan zijn jong lezerspubliek om zich niet te laten misleiden door de mooie praatjes van de communisten. Er waren namelijk jonge Belgische socialisten, zoals de Waalse arbeider Frédéric Legrand, die naar Rusland trokken om te helpen met het uitbouwen van het communisme. 239 Volgens Abraham Hans stond een dergelijke beslissing gelijk aan vrijwillige gevangenschap onder een despotisch regime. 236 Ibid. p Ibid. p Ibid. p THIRY, A., Disparu en Russie, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp

86 Beeldvorming van de USSR in de Belgische strip: Kuifje in de Sovjetunie Cover van het album Kuifje in de Sovjetunie 240 Op 10 januari 1929 verschijnt Kuifje voor het eerst in Le Petit Vingtième. Het was logisch dat Hergé van zijn kleine held een verslaggever maakte. Terwijl hij zich zat te vervelen in het kantoor van Le XXème Siècle, had hij alle tijd om te dagdromen over de opwindende avonturen van grote reporters als Albert Londres en Joseph Kessel. Misschien droomde hij er ook van ter plaatse poolshoogte te nemen, maar dat zou Kuifje in zijn plaats doen. Kuifjes eerste avontuur bracht hem naar Sovjet-Rusland. De keuze voor deze bestemming valt gemakkelijk te verklaren uit de mentaliteit die op de krant heerste. Die werd gekenmerkt door rabiaat anticommunisme en het zal Norbert Wallez, directeur van de krant, dan ook een goed idee hebben geleken de jonge lezertjes te waarschuwen voor het bolsjewisme. 241 Hergé had geen tijd om het land waar hij zijn personage naartoe zou sturen te bezoeken, of om zich uitgebreid te documenteren. Alle stereotiepen die Kuifje in de Sovjet-Unie bevat putte hij dan ook slechts uit één bron: het boek Moscou sans voiles, dat Joseph Douillet, voormalig consul van België in Rostov-aan-de-Don in 1928 had gepubliceerd. Dit werk biedt voor onze tijd onthutsend leesvoer, door de onverwachte mikpunten die de auteur voor zijn verontwaardiging kiest. Een van de grootste smetten die aan het regime kleven is bijvoorbeeld, volgens Douillet, het gemengde onderwijs: In een plaatsje dat eerst nog 10 scholen telde is er nu, onder het sovjetregime, nog maar één over: een gemengd lyceum, voor jongens én meisjes; jazeker, de communisten brengen, uit immorele motieven, de beide PEETERS, B. (red.), Kuifje in de Sovjet-Unie, Tournai, 1992, pp

87 seksen op de scholen bij elkaar. 242 Hier is het duidelijk dat de auteur zijn best doet om alle verwezenlijkingen van de Sovjetunie in een slecht daglicht te plaatsen. Het valt op dat Hergé zeer dicht bij deze bron blijft. Kuifje in de Sovjet-Unie is bijgevolg een perfecte illustratie van de manier waarop negatieve stereotiepen, die in een bepaalde maatschappij leven, doorsijpelen naar de strip en aldus de beeldvorming van het leespubliek, over een bepaald onderwerp, beïnvloeden. Het verhaal begint met een bericht van de redactie die ervoor moet zorgen dat de jonge lezers geloven dat ze de realiteit van de Sovjetunie te zien zullen krijgen: De Petit XXe, waarvoor moeite noch kosten te groot zijn om zijn lezers tevreden te stellen en hen op de hoogte te houden van hetgeen zich in den vreemde afspeelt, heeft zo juist een van zijn beste verslaggevers: KUIFJE, opdracht gegeven naar de Sovjetunie te reizen. Zijn ongetwijfeld talrijke avonturen en belevenissen zullen onze lezers van week tot week onder de ogen komen. ( ) De redactie van de Petit XXe verklaart bij deze, dat de foto s, die de artikelen van Kuifje zullen illustreren, authentiek zullen zijn en door Kuifje persoonlijk genomen! 243 Kuifjes conflict met de bolsjewiki begint al op de heenreis. De Sovjets willen duidelijk over lijken gaan om de waarheid over hun land te verzwijgen: Ik geloof, dat die kleine kapitalist slaapt. Tijd om te handelen! Hij mag onder geen beding in Rusland aankomen: stel je voor dat hij doorgeeft, wat er allemaal gebeurt! 244 Vervolgens blaast de communist de trein op maar Kuifje overleeft als bij wonder de aanslag. De Russische geheime dienst zal Kuifje doorheen het verhaal blijven achtervolgen. Men krijgt aldus een beeld van de Sovjetunie als een land dat geen pottenkijkers duldt en buitenlandse reporters constant schaduwt en zelfs probeert fysiek uit te schakelen. Vrijheid bestaat blijkbaar niet in dit land. Het concept van de Potemkinse dorpen komt eveneens duidelijk aan bod in deze strip. Eens in de Sovjetunie aangekomen observeert Kuifje Engelse communisten, aan wie men de schoonheden van het Russische communisme laat zien. 245 Kuifje is verbaasd dat de getoonde fabrieken op volle toeren schijnen te draaien en komt vervolgens tot de vaststelling dat het Potemkinse fabrieken zijn: Het zijn maar een paar toneeldecors en daarginds branden ze 242 Ibid. p HERGE, Kuifje in de Sovjetunie, Brussel, 1988, p Ibid. p Ibid. p 71 87

88 stro om die namaakschoorstenen te laten roken! 246 Iets later ontdekt Kuifje de oorsprong van het geluid dat op draaiende machines leek: hij ziet een Rus die met twee hamers op metalen platen slaat. En zo nemen die Sovjets de mensen in de maling, die nog in het rode paradijs geloven. 247 Een Potemkinse fabriek 248 Doorgaans worden de Russen communisten afgebeeld met gefronste wenkbrauwen, hetgeen in een strip duidelijk maakt dat die persoon boos is, of (in combinatie met een glimlach) gewoon puur kwaadaardig. Voorts krijgt men een beeld van Russische communisten als laffe idioten en/of wreedaards: Ze kunnen niet schieten 249 ; ze hebben schrik van spoken 250 ; uit verveling willen ze Bobby laten verzuipen 251 ; uitgemergelde kinderen die geen communist zijn krijgen geen brood maar wel een stamp op hun zitvlak. 252 Wanneer Kuifje voornoemde brooduitdeling aanschouwt geeft hij een opmerking die nog eens aantoont hoezeer men in West-Europa de gewoonte heeft om het kwade te vergelijken met een ziekte 253 : Nog een van die kankergezwellen in het hedendaagse Rusland: benden verlaten kinderen, die overal ronddwalen en leven van diefstal en bedelarij Ibid. p Ibid HERGE, Kuifje in de Sovjetunie, Brussel, 1988, p Ibid. p 86 en Ibid. p Ibid. p DILLINGER, J., Terrorists and witches: popular ideas of evil in the early modern period, History of European Ideas, Vol. XXX, HERGE, Kuifje in de Sovjetunie, Brussel, 1988, p

89 Kuifje is ook getuige van verkiezings-propaganda voor de sovjets! 255 Hier kan men vaststellen dat sommige scènes uit Kuifje in de Sovjet-Unie letterlijk uit het boek Moscou sans voiles komen. In het werk van Douillet staat er dat: De communist kameraad Oebijkon (aftredend president van het uitvoerend comité) hield een redevoering. Hier volgt zijn donderpreek: Er zijn drie lijsten: een ervan is die van de communistische partij. Laten degenen die tegen deze lijst zijn, hun hand opsteken! Tegelijkertijd haalden Oebijkon en zijn vier collega s hun revolver te voorschijn en richtten die dreigend op de boerenmenigte. Oebijkon vervolgde: Dus wie is er tegen deze lijst? Niemand? Dan verklaar ik hierbij de communistische lijst met algemene stemmen tot gekozen. Er hoeft dus niet meer gestemd te worden over de twee andere lijsten. 256 verkiezingspropaganda 257 Volgens Hergé heeft de Bolsjewistische Revolutie Rusland vernietigd en hebben de leiders van de revolutie het volk bestolen waardoor het nu in armoede moet leven: Moet je eens zien wat de Sovjets van die prachtige stad Moskou gemaakt hebben: een stinkende bende 258 en Je bent hier in de schuilplaats waar Lenin, Trotski en Stalin de schatten hebben verzameld, die ze van het volk gestolen hebben! 259 De Russische communisten zijn in deze strip dus puur slechte personen die ook een bedreiging voor Europa vormen: Hieruit blijkt dat die kerel een bolsjewist is en dat hij van plan was met dynamiet aanslagen te plegen in alle hoofdsteden van Europa. 260 Uit dit laatste kan men afleiden dat anticommunisten de USSR niet als een Europees land beschouwden. 255 Ibid. p Ibid. p HERGE, Kuifje in de Sovjetunie, Brussel, 1988, p Ibid. p Ibid. p

90 1.6.2 De Tweede Wereldoorlog Gedurende het interbellum had de bevolking van de parlementaire democratieën van het Westen de USSR hoofdzakelijk als een bedreiging ervaren. Men vreesde namelijk voor een herhaling van de Russische Revolutie in eigen land. De agressieve expansiepolitiek van de fascistische regimes zorgde er echter voor dat deze dreiging naar de achtergrond verdween. Afhankelijk van de persoonlijke ideologische achtergrond werd Rusland (alweer) ervaren als de potentiële redder of vernietiger van Europa. Het fascisme was vijandig gezind ten opzichte van zowel liberalisme, socialisme als communisme. Vanaf 1941 werden deze drie ideologieën in hun voortbestaan bedreigd door de militaire successen van Nazi-Duitsland. De Duitse inval van de Sovjetunie veroorzaakte bijgevolg een strategische alliantie tussen de geallieerden (het Westen) en de USSR. Het feit dat de Sovjetunie vanaf 1941 meevocht aan de zijde van de geallieerden heeft veel invloed gehad op de beeldvorming van dat land in het Westen. Het verdwijnen van de gezamenlijke vijand in 1945 zou echter veel teniet doen aan het positieve imago die de USSR had gekregen wegens diens succesvolle weerstand aan de Duitse oorlogsmachine. 90

91 Belgen in de strijd tegen het barbaars bolsjevisme Tijdens de Tweede Wereldoorlog bevonden er zich meer Belgen dan ooit in de Sovjetunie. Ze waren er om samen met de Duitsers het Rode Leger en de sovjetpartizanen te bestrijden. De circa landgenoten die toen aan en achter het Oostfront streden en werkten hebben vanzelfsprekend het thuisfront ingelicht over hun indrukken en belevenissen. Duizenden kilometers verwijderd van hun familie en vrienden waren zij genoodzaakt per brief te communiceren. Deze brieven bieden een kijk op de pasbeleefde voorvallen en geven indrukken van de auteurs weer. Vele betrokkenen hebben later de behoefte gevoeld hun belevenissen neer te schrijven. Aldus is een grote hoeveelheid egodocumenten ontstaan waarin Vlamingen en Walen verslag doen over hun contacten met een vreemde bevolking in een ver land. 261 In de Waffen-SS kregen de vrijwilligers naast een harde militaire dril ook een politieke opleiding. Kern van de gedoceerde stof was de racistische Weltanschauung van de SS. Daarbij werd het Germaanse Herrenvolk tegenover de Slavische Untermensch geplaatst. De oorlog aan het Oostfront werd door de SS-leiding voorgesteld als een rassenoorlog. Men kan zich bijgevolg afvragen in welke mate het door de SS gehuldigde racisme invloed heeft gehad op de perceptie van de vrijwilligers toen die eenmaal geconfronteerd werden met de Russische bevolking 262, en in hoeverre deze perceptie gebaseerd was op de al bestaande vooroordelen over Rusland. Vooraleer deze vraag te kunnen beantwoorden moet vastgesteld worden in welke mate de racistische opvattingen doordrongen bij de Belgische vrijwilligers. In de propaganda voor het Vlaamse Legioen kwam het thema van de Untermensch meestal slechts onrechtstreeks aan bod. De propaganda legde de klemtoon op het anticommunisme. Het Russische volk werd voorgesteld als het slachtoffer van het joodse communisme of als het willoze werktuig van een joodse samenzwering om de wereld te overheersen. De propaganda speelde aldus in de allereerste plaats in op antisemitische vooroordelen. 263 Deze negatieve stereotiepen werden vervolgens vermengd met de eerder besproken vooroordelen over Rusland en diens bevolking, die al eeuwenlang in West-Europa leefden. Het Aziatisch judeo-bolsjevisme 261 DE WEVER, B., Oorlogvoeren tegen het barbaars bolsjevisme, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp Ibid. p Ibid. 91

92 riep aldus beelden op van horden primitieve steppebewoners, aangevoerd door satanische joodse politieke commissarissen die de Europese cultuur en het christendom wilden vernietigen. Daar een dam tegen opwerpen was de taak van de Vlaamse Oostfronters. 264 Nazi-propaganda voor het Vlaams Legioen 265 De vermenging van deze twee eeuwenoude bedreigingen voor de Europese beschaving komt overduidelijk aan bod in de propagandaschriften voor de werving voor het Vlaams Legioen en de Waffen-SS. Een citaat van Hitler benadrukte het Europese karakter van de strijd tegen het Aziatische gevaar. Hitler somde de nationaliteiten op die aan de zijde van Duitsland aan het Oostfront vochten, waarbij de Vlamingen en Walen vermeld worden, en hij kwam tot het besluit dat in het oosten wellicht voor de eerste maal geheel Europa strijdt voor 264 Ibid

93 een gemeenschappelijk doel: zoals eens tegen de Hunnen, thans tegen deze Mongolenstaat, van een tweede Dzjingus Khan. Daarna kwamen Vlaamse politieke leiders aan bod die allen het Europese karakter van de oorlog benadrukten. In een artikel onder de titel Het aandeel der Hollanders en Vlamingen in de kolonisatie van Oost-Europa werd betoogd dat sedert duizenden jaren Germaanse volkeren het Oosten koloniseerden. Zij brachten er cultuur en streden er tegen de Aziatische vijanden van de Europese cultuur. Vele nazaten van de Germaanse kolonisatoren hadden zich weten te handhaven en zuchtten onder het bolsjewistische juk. 266 Hier kan men duidelijk vaststellen dat het vijandbeeld van de Russische variant van het oriëntaals despotisme gebruikt werd om Germaanse en Europese doelstellingen met elkaar te verweven. Tot op zekere hoogte vond deze propaganda naadloos aansluiting bij de vooroorlogse katholieke en rechtse anticommunistische campagne. De kruisvaartgedachte die vooral in verband met het Vlaams Legioen door het katholieke VNV werd gepropageerd, vond haar wortels in de vooroorlogse campagne van de katholieke kerk tegen het goddeloze bolsjewisme. Ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog was deze campagne zeer hevig en alomtegenwoordig in het katholieke Vlaanderen. De Russisch-Finse oorlog was olie op het vuur. De rechtse en de liberale pers zag deze Winteroorlog als een strijd tussen de beschaving en het barbarendom. De weinig rooskleurige levensomstandigheden in het sovjetparadijs werden door zowat het gehele spectrum van de Belgische opinievormers, de communisten uitgezonderd, aangeklaagd. Aldus associeerde het grootste deel van de publieke opinie de Sovjetunie essentieel met twee begrippen: armoede en geweld. 267 In de politieke opleiding van de vrijwilligers kwamen de racistische theorieën over de Untermensch onverholen aan bod. In tegenstelling tot andere machten in Duitsland, die al snel de voordelen zagen in bondgenootschappen met anticommunistische groepen in de Sovjetunie, bleef Himmler lange tijd de gehele Russische bevolking als Untermenschen beschouwen. Het bolsjevisme was binnen dit wereldbeeld slechts een verschijningsvorm van een eeuwenoude strijd: So vollzieht sich seit Jahrtausenden nach furchtbaren, unberechenbaren Gesetzen der Kampf der beiden Gegenpolen, findet sich immer wieder ein Attila, ein Dschingis-Chan, der die Tore Europas aufreist, der nur eines kennt: die 266 DE WEVER, B., Oorlogvoeren tegen het barbaars bolsjevisme, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, pp Ibid. p

94 vollkommene Vernichtung alles Schönen! 268 Het is duidelijk dat deze opvattingen het anticommunisme ver overschreden. Men greep terug naar de eeuwenoude Oost/West tegenstelling, barbarij versus beschaving, Azië versus Europa, verleden versus heden. Rusland was binnen deze gedachtegang alweer een deel van het eeuwig despotische Azië. De Vlaamse legioensoldaten kwamen op verschillende manieren met de sovjetbevolking in contact. Ze stonden allereerst oog in oog met de soldaten van het Rode Leger. Dat deze relatie gefundeerd was op vijandschap spreekt voor zich. Daarnaast kwamen ze overal achter de fronten partizanen op hun weg tegen. De massale inzet van groepen gewapende burgers heeft een belangrijke invloed gehad op de oorlogvoering. Het maakte van iedere Rus een potentieel levensgevaarlijke vijand. 269 Partizanen die gevat werden, konden niet rekenen op clementie. Men nam geen risico s. Verdachte of weerspannige Russen werden zonder vorm van proces opgeknoopt of neergeschoten. 270 Naast deze vijandige contacten, waren er ook meer vredevolle contacten met de burgerbevolking met wie de soldaten achter de linies willens nillens moesten samenleven. 271 Einde 1941 kwam het Vlaams Legioen voor het eerst in Rusland. De troepen werden ingekwartierd bij de plaatselijke burgerbevolking. Voor de meeste vrijwilligers waren het de eerste contacten met de Russische bevolking. Bij hen overheerste de verwondering over de primitieve levensomstandigheden. Toch was er ook meteen een band via het christelijk geloof. Men schrijft over de heiligenbeelden en de iconen die in alle huizen te vinden zijn en over het feit dat de Russen godsdienstig zijn. Dit maakte het problematisch om deze mensen als fundamenteel anders te beschouwen, zoals de politieke scholing dat had voorgehouden. Deze cognitieve dissonantie werd opgelost door de Russische bevolking te percipiëren als slachtoffers van joodse communisten. Voor vele vrijwilligers stond het zelfs al bij voorbaat vast dat de Russen de slachtoffers waren van joden. De 17-jarige vrijwilliger Marcel Behaegel schreef vanuit het opleidingskamp in Polen, nog voordat hij ooit in de Sovjetunie was geweest: Soms heb ik ogenblikken dat mijn bloed kookt en de tranen mij in de ogen springen wanneer Duitse soldaten vertellen over de strijd tegen het Bolsjewisme, het werk der joden en de mismaking der kinderen. Zelfs jonge knapen van amper 13 jaar worden in het vuur gejaagd, werkloze vrouwen en kinderen worden vermoord, de huizen worden gans 268 Ibid. 269 Ibid. pp Ibid. p Ibid. pp

95 platgebrand. ( ) Stalin zal daarvoor boeten. God laat zoiets niet ongestraft. De vrijwilligers werden door hun officieren bevestigd in dergelijke overtuigingen. 272 Sommige vrijwilligers penden getrouw neer wat zij leerden tijdens de politieke lessen: Gij strijdt ginder in de Heimat voor een nationaal-socialistische orde en voor ons geldt hier een strijd tegen het Bolsjewismus, dat we te bekampen hebben tot de vernietiging toe. Wij bekampen deze pest en verrotting, daar we weten dat het bolsjewisme een uitvinding is van de joodse geest, die (naar) de ontworteling van alle cultuurvolken streeft ( ) en de enkeling als productiemachine voor het internationale jodendom wil maken. De grens tussen deze opvatting en het idee dat het Russische volk zelf moest worden uitgeroeid was uiterst dun. Naarmate de krijgskansen keerden werd het bolsjewistische gevaar meer en meer als een Russische, Slavische en Aziatische bedreiging voorgesteld. 273 Hier merkt men opnieuw dat er in Europa een beeldvorming omtrent het slechte bestaat die parallellen trekt met een ziekte of kankergezwel. Dergelijke beschrijvingen van het slechte vinden hun oorsprong in de periode van de Zwarte Dood (14 de eeuw). Net als bij de Zwarte Dood verspreidt het slechte zich via assimilatie van mensen die nog niet door het slechte zijn geïnfecteerd. Het logische gevolg van deze redenering is dat de fysieke uitschakeling van de groep die als puur slecht wordt ervaren, een vorm van wettige zelfverdediging vanwege de maatschappij is. Doordat het als een strijd tussen goed en kwaad wordt voorgesteld, wordt elke vorm van compromis met de vijand onmogelijk. 274 Vlak na de val van Stalingrad in 1943 trachtte een jonge rekruut zijn vader te overtuigen van zijn engagement: Als later de oorlog gedaan is, en we hebben gewonnen, dan kan ik zeggen: ik heb gestreden voor de vrijmaking van Europa van het bolsjewisme. Ik kan me niet voorstellen dat ge met de bolsjewieken zijt, die barbaren, verdierde mensen. Want ge moet niet denken dat als de Russen winnen, ze halt maken aan de Belgische grens. De Engelsman en de USA zijn platbroeken. Ze maken met de Russen een akkoord en de bolsjewiek en de jood is weer hier. Als er te kiezen valt tussen bolsjewisme en Nieuwe Orde, tussen een Rus of een Duits, dan zult ge toch de Rus niet verkiezen? Albert Van den Abeele, die in zijn brieven vaak sympathie voor de Russische boerenbevolking toonde, schreef in 1943, toen hij op bezoek was in Praag en er kon vaststellen dat hij als Duitse soldaat gehaat werd door de 272 Ibid. p Ibid. p DILLINGER, J., Terrorists and witches: popular ideas of evil in the early modern period, History of European Ideas, Vol. XXX,

96 bevolking: Dit slavische verzet tegen de Germaanse, Duitse uitbreiding naar t Oosten is waarlijk een groot gevaar, daar het door dit grote Rusland gevoed wordt. ( ) Als Duitsland machteloos zou staan tegen die Oosterse vloed, Engeland zou het ook zijn, dan kunnen wij ons, als Germaans volk, ook op een nieuwe Oosterse onderdrukking voorbereiden. 275 Eerder had dezelfde Van den Abeele al geschreven dat: ( ) men is hier niet gemakkelijk met die Aziatische vagebonden die Europa en ook wel ons duurbaar Vlaanderen als een vloed zouden overstroomd hebben. 276 De mening van de Vlaamse Oostfronters over de soldaat van het Rode Leger is dubbelzinnig. Aan de ene kant wordt hij beschouwd als een wreedaardig instrument van de irdische satans en monsters van onmenselijke barbaarsheid die in de Sovjetunie de scepter zwaaiden. Aan de andere kant klinkt bewondering voor de moed en volharding van de tegenstanders en hun vermogen om zich aan het lastige terrein aan te passen. 277 Veel meer dan over het Rode Leger schreven de Vlaamse vrijwilligers over die andere Russische vijand: het klimaat. Het Vlaams Legioen kreeg zijn vuurdoop tijdens één van de koudste winters van de eeuw in Rusland. Angst voor de vijand heeft geen van ons, schreef Marten Van Steenbergen, alleen de koude schrikt ons af! Albert Van den Abeele vergeleek Rusland met Vlaanderen en kwam tot de conclusie dat Vlaanderen duizend maal meer waard is dan Rusland ( ). Hier zijn geen winkels, geen staminees, dikwijls geen drinkbaar water! Vuile houthuizen, vuile bewoners, de huizen zwart van de vliegen! 278 Later vocht Van den Abeele nog in de Oekraïne. Het verschil met de arme Russische dorpen was zeer groot. Hij vergeleek deze dorpen en boerderijen met de kempen. De meeste vrijwilligers vergeleken het echter meer met Letland, waarheen het Vlaams Legioen na de eerste anderhalve maand Rusland op rust ging. Het Europese en beschaafde Letland was niet te vergelijken met wat ze hadden meegemaakt, schreven vrijwel alle vrijwilligers: Het doet waarlijk deugd aan het hart na een maand en half in het stinkend en rot Rusland terug in de beschaafde wereld te komen. ; Als men van Rusland in Letland komt, valt het verschil geweldig op. In Rusland lopen de kinderen allemaal als straatjongens in vodden gekleed. Het land heeft het volk in zijn wildheid overwonnen; tussen water en grond is geen vaste grens, 275 DE WEVER, B., Oorlogvoeren tegen het barbaars bolsjevisme, in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p Ibid. p Ibid. 278 Ibid. 96

97 ook niet tussen bos en land. Het is eigenaardig die wildheid, het kan ook schoon zijn, maar ze brengt niets op. Dat de Vlaamse Legioensoldaten er niet als vijanden, maar als bevrijders werden verwelkomd, zal de gunstige indruk van Letland ongetwijfeld mee bepaald hebben. 279 De oorlog tegen de Sovjetunie werd door de Vlaamse vrijwilligers duidelijk ervaren als een strijd tussen beschaving en barbarij: Europa tegen Azië, het Westen tegen het Oosten, het goede tegen het kwade. Zoals we eerder al gezien hebben waren de meeste vooroordelen niet nieuw maar steunden ze onder andere op de denkbeelden van het oriëntaals despotisme. De leden van het Belgische expeditiekorps die een kwart eeuw eerder in Rusland aan de zijde van de tsaar vochten, deelden grotendeels dezelfde vooroordelen over Rusland. Er waren echter eveneens een aantal factoren die het negatieve beeld nog verder versterkten. De katholieke en rechtse milieus waaruit de modale Vlaamse Oostfronter werd gerekruteerd, waren getekend door een virulent anticommunisme. Onder invloed van de stalinistische terreur kon de Sovjetunie aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog op weinig sympathie in het Westen rekenen. Vanuit deze achtergrond introduceerde de nationaal-socialistische propaganda een nieuw interpretatiekader van de Russische Untermensch. Men constateert dat deze nieuwe ideeën doorsijpelden bij de Vlaamse vrijwilligers maar dit doorgedreven racisme was zeker niet algemeen. 280 De Oostfronters bezaten al genoeg negatieve vooroordelen over Rusland waardoor de theorie van de Untermenschen niet nodig was om een vijandbeeld te creëren. Bij vele vrijwilligers bleef deze theorie dan ook aan de oppervlakte steken. Het geloof in een Russisch/communistisch vijandbeeld was dus een noodzakelijke preconditie om aan het Oostfront te gaan vechten, want als men geweld wilt plegen tegen een vijand moet men ze eerst vrezen en haten Ibid. pp Ibid. p AHO, J., This thing of darkness: A sociology of the enemy, Seattle, 1994, p

98 1.7 België en de Koude Oorlog Na het einde van de Tweede Wereldoorlog waren de West-Europese staten verplicht tot internationale samenwerking als protectoraten van de USA. Deze herschikking van de internationale allianties zorgde ervoor dat de Verenigde Staten als een mindere bedreiging voor de Europese cultuur werd ervaren dan de Sovjetunie. In 1914 was het Oeral-gebergte de grens van Europa, vanaf 1917 lag deze grens aan de Karpaten en na 1945 liep ze langs de Elbe. West-Europa werd vanaf dan ervaren als het enige overblijfsel van het vrije Europa. 282 De communistische landen ten oosten van de Elbe, de USSR uitgezonderd, werden allemaal als een deel van Oost-Europa ervaren. De term Oost-Europa is echter eerder op een waardeoordeel gebaseerd dan op een geografische realiteit. Getuige hiervan is het feit dat Rusland door de eeuwen heen oftewel als een Noord- of Oost-Europees land bestempeld werd, afhankelijk van de toenmalige Westerse perceptie van dat land. De term Oost-Europa draagt dan ook een sinistere connotatie met zich mee: het is wel Europa maar toch heeft het iets Oosters/Aziatisch/barbaars. De USSR werd al helemaal als een Aziatisch/barbaarse entiteit voorgesteld waardoor het gedurende de Koude Oorlog zelfs niet onder de Oost- Europese categorie viel. 283 Door de nederlaag van de As-mogendheden verloren de geallieerden en de Sovjetunie hun gezamenlijke vijand.vanaf dan werd langs beide kanten de vroegere bondgenoot van de oorlog voorgesteld als een vorm van de zopas verslagen vijand. In de Sovjetunie werden de geallieerden na de oorlog voorgesteld als een deel van het fascisme. In het Westen deed men dezelfde denkoefening door Nazi-Duitsland en de Sovjetunie onder de noemer totalitaire regimes te plaatsen. Aldus kon men het vijandbeeld van de Tweede Wereldoorlog recycleren voor het vijandbeeld dat de Koude Oorlog zou domineren. Rusland en de geallieerden hadden gedurende de Tweede Wereldoorlog de strijd tegen het fascisme voorgesteld als een strijd tussen goed en kwaad. Door de vroegere bondgenoten in dezelfde categorie als de juist verslagen gezamenlijke vijand te plaatsen werd dit beeld behouden gedurende de Koude Oorlog. De propaganda van beide kanten stelde aldus het nieuwe conflict voor als een doodsstrijd tussen de krachten van het goede tegen die van het kwade. 282 MALIA, M., Russia under Western eyes, Londen, 1999, p BEZEMER, J.W. en JANSEN, M., Een geschiedenis van Rusland: Van Rurik tot Poetin, Amsterdam, 2008, pp

99 1.7.1 Het begin Naar het einde van de Tweede Wereldoorlog toe waren de relaties binnen het bondgenootschap tegen Duitsland en Japan voortdurend verslecht. Hun wederzijds streven naar een zo groot mogelijke invloedssfeer dreef de Verenigde Staten en de Sovjetunie steeds verder uit elkaar. Het toenemende wantrouwen mondde uit in een latente vijandigheid die tot gevolg had dat de vroegere bondgenoten niet in staat waren de Tweede Wereldoorlog met een duurzame vredesregeling af te sluiten. Het ontbreken van een consensus inzake de internationale verhoudingen bracht met zich mee dat de wereld in een Westerse en een communistische invloedssfeer werd opgedeeld. In 1945 en 1946 probeerde de Belgische regering zich nog op de vlakte te houden, niet uit heimwee naar de vooroorlogse neutraliteitspolitiek, maar omdat ze samen met Frankrijk en Groot-Brittannië vreesde dat de bipolarisering de collectieve veiligheid in het gedrang zou brengen. 284 Door de communistische staatsgreep in Praag van maart 1948 en de blokkade van de westerse bezettingszones in Berlijn in juni van dat jaar, werd de angst voor de Sovjetunie aangewakkerd. In zijn ophefmakende rede, Nous avons peur, voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties vertolkte Spaak op een zeer pathetische manier de gemoedsgesteldheid van de West-Europese bevolking. De Belgische buitenlandse politiek werd meer en meer op die van Washington afgestemd. Een gevolg daarvan was dat ons land bij de oorlog in Korea betrokken werd. Het angstsyndroom, dat met de Korea-crisis zijn eerste culminatiepunt bereikte, lag aan de basis van de eerste naoorlogse bewapeningsgolf en stimuleerde de uitbouw van de NAVO. België was voortaan met het Amerikaanse buitenlandse en militaire beleid vervlochten en verloor zijn beslissingsrecht inzake de omvang en de aard van zijn landsverdediging VAN DEN WIJNGAERT, M., BEULLENS, L., en DECAT, F., De buitenlandse en militaire politiek van België in een gebipolarisseerde wereld in Oost West West Best, Tielt, 1997, p Ibid. pp

100 1.7.2 De periode van toenadering Na de dood van Stalin en de wapenstilstand in Korea, in 1953, deed zich een lichte dooi voor in de Oost-Westverhoudingen. 286 Naar buiten toe had de sovjetdiplomatie voortaan openlijk veel lof voor het idee van de vreedzame coëxistentie. De politieke contacten, culturele uitwisselingen en het handelsverkeer tussen het Westen en het sovjetblok kwamen langzaamaan weer op gang. Desondanks bleef in het Westen de twijfel bestaan of deze nieuwe politiek oprecht was of dat het slechts om een tactiek ging. De verhalen van Belgen die een reis naar de USSR maakten in de jaren 1950, beïnvloedden het beeld dat de modale Belg had van de USSR en oefenden op deze manier invloed uit op de publieke opinie. 287 Raymond Scheyven 288 Na de dood van Stalin bleek dat de grenzen van de Sovjetunie minder ondoordringbaar waren geworden voor buitenlandse reizigers. Raymond Scheyven, die toen hij terugkwam van een zeven weken durende reis naar de USSR in september-oktober 1953, vergeleek de dood van Stalin met een Sesam open u van de USSR: Van de ene dag op de andere waren de diplomaten vrij om hun Moskouse gevangenis te verlaten. Van de ene dag op de andere werd de buitenlanders de toegang tot de USSR niet meer systematisch geweigerd. Scheyven nuanceert zijn verhaal echter en voegt er voor de duidelijkheid aan toe dat dit niet wil zeggen dat de Sovjetunie bijzonder gastvrij was geworden sinds mei De toeristische politiek van de USSR kwam pas echt tot ontwikkeling vanaf augustus Toen tekende Intoerist contracten met het buitenland, hoofdzakelijk met West-Duitsland, België, Noorwegen en Zweden. Na een studiereis naar Leningrad en Moskou liet de directeur van het Antwerpse 286 Ibid. p STELANDRE, Y., Beschouwingen van Belgen over de Sovjetunie in de jaren 1950 in Potemkinse dorpen: Belgen in Rusland, Antwerpen, 1994, p