D E JO D E N IN A M S T E R D A M. D r F. G R E W E L en D r C. V A N E M D E B O A S

Transcriptie

1 D E JO D E N IN A M S T E R D A M DOOR D r F. G R E W E L en D r C. V A N E M D E B O A S I. Psychologische beschouw ingen. Nadat in de late Middeleeuwen de Joden in Nederland, vooral Gelre en Brabant, verdreven en uitgeroeid waren (hun gechargeerde conterfeitsels, b.v. door Jeroen Bosch, doen een Ashkenasisch type vermoeden), vestigden zich aan het eind van de zestiende en in de zeventiende eeuw weer Joden in de Nederlanden, aanvankelijk vooral Spaanse en Portugese, en oorspronkelijk in het bijzonder in Brugge, Antwerpen en Zeeland. De oorlog Spaanse furie, enz. dreef velen van hen later naar de Noordelijke Nederlanden, vooral naar Amsterdam. De Spaanse en Portugese Joden waren een zeer heterogene groep, economisch zowel als cultureel en religieus. M en vond er orthodoxe Joden onder, naast gedwongen of minder gedwongen tot het Katholicisme bekeerden maar ook relativistisch-filosofisch, ja atheïstisch denkenden; er waren zuivere Joden en Katholieke emigranten van gemengde bloede, en zelfs zuivere niet-joden bij. Er waren grote kooplieden, maar ook beambten, kleine handelaartjes, geleerden en handwerkers. De mening, dat ze hier met open armen ontvangen zijn, is aanvechtbaar (M e y e r1) ). Daarnaast begon in de aanvang van de zeventiende eeuw de toestroming van Duitse, Poolse, Lithause, later ook van Russische Joden, een toevloed, die tot de tweede wereldoorlog, vaak in golven verlopend, voortduurde. De ontwikkelings-geschiedenis der uit het Iberisch schiereiland afkomstige Sephardische Joden en van de uit Midden- en Oost- Europa gekomen Ashkenasim loopt niet parallel, noch wat de demografische, noch wat de economische, culturele en psychologische facetten betreft.!) ƒ M eyer. Hugo de Groot. Remonstrantie nopende de ordre dye in de landen van Hollandt en Westvrieslandt dyent gestelt nopens de Joden. Amsterdam

2 296 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS Vooral de Portugese Joden hebben in de 17e en 18e eeuw als kooplieden2) en cultureel in de Noordelijke Nederlanden een zekere rol gespeeld. Z e kwamen aanvankelijk in een gebied van weinig geletterden, waar men zijn cultuur opbouwde; hier was plaats voor vooraanstaande philologen, artsen, theologen, zo goed als voor kooplieden met overzee se handelsrelaties. V an afkomst behoorden de Marranen, zoals de gedoopte Joden heetten, tot de vijand der Nederlanders in de oorlog met Spanje. In 1581 echter kregen de Portugese vluchtelingen reeds een vrijbrief, die hen met de overige bevolking gelijkstelde; hij bevestigde niet slechts de rechten, die reeds bij de pacificatie van Gent verleend waren, maar dezelfde bescherming werd toegezegd aan hen, die nog komen zouden. Aldus leefden de Joden in betrekkelijke rust, en in de zeventiende eeuw moet hun positie beschouwd worden als overeenkomend met die van andere niet-calvinistische groepen, zoals de Lutheranen, Doopsgezinden, Remonstranten, enz., met dien verstande echter, dat de Joden eigen naties vormden. Naast de Portugese natie kende men de Hoogduitse en een tijdlang ook een afzonderlijke Poolse. En deze groepen beschouwden zich inderdaad als geheel verscheiden; Portugese en Hoogduitse Joden gingen niet met elkander om en vermaagschapten zich niet; een gemengd Portugees-Hoogduits Joods huwelijk is in het midden van de 18e eeuw voor het eerst gesloten. In Amsterdam gingen vele M arranen weer tot het Jodendom over, maar tevens een aantal Katholieken van niet-joodse oorsprong. V e r moedelijk werden ze hier als Joden eerder aanvaard dan als bovendien Spaanse Katholieken; velen hebben wellicht, gelijk emigranten vaker plegen te doen, gedacht, dat het wel niet zo lang zou duren. Het Jodendom was dezé Iberische Katholieken ook vertrouwder dan het dorre, strenge, niet-aesthetische calvinisme. Tegen de Portugese Joden in de republiek bestond geen specifiek anti-joodse houding; de adellijke afkomst en de hoge cultuur van velen van hen heeft hun een gelijkwaardige plaats onder de Noord-Nederlanders verzekerd. De Portugese artsen hadden een grote faam; Duarte verkeerde in de Muiderkring; de Utrechtse theologen en de vertalers van de Statenbijbel raadpleegden de Sephardische hebraici. Gemengde huwelijken kwamen in de loop der tijden in zo grote getale voor, dat zich op den duur nauwe relaties ontwikkelden tussen de Portugees- 2) Men mag hun invloed op de opbloei van de Nederlandse handel niet (met Sombart) overschatten; zie van Dillen. *) 3) J. G. van Dillen. Jaarboek 1928 van het Departement Amsterdam der Ned. Mij. v. Nijverheid en Handel. Tijschrift voor Geschiedenis

3 DE JODEN IN AMSTERDAM 297 Joodse groep en de niet-joden. In de 18e eeuw heeft de geld- en wisselhandel velen een grote rol doen spelen in de Zeven Provinciën. De economische achteruitgang van de Republiek in de tweede helft van de 18e eeuw heeft deze Joden meer getroffen dan de meeste andere bevolkingsgroepen. Tijdens de Bataafse Republiek en onder het Koninkrijk Holland is dat bijzonder het geval geweest. W a s in ,7 % van de Nederlandse bevolking bedeeld, van de Portugese Joden was het percentage 54, van de Hoogduitse Joden zelfs 87 %. De handelsrelaties der kooplieden waren verlopen; door tiercering was de welstand der weinige rijken (dat de Portugese Joden allen rijk waren, is een fabel) verloren gegaan. Het was overigens slechts een klein groepje; in 1674 waren er ± 2500 Sephardim, in 1780 ± 3000; ze waren dus in groei ver achter gebleven bij de rest van de Nederlandse bevolking. De Ashkenasische Joden waren veel sterker in aantal gestegen, vooral door immigratie; in 1674 was hun aantal ± 5000, in 1780 ± In de laatste jaren der republiek bedroeg het aantal der Joden ongeveer 30;000, waarvan , dus ongeveer driekwart, in Amsterdam woonde. Onder de Bataafse Republiek waren de Portugese en Hoogduitse naties opgeheven en de Joden met alle burgers gelijkgesteld, zeker niet naar de wens van vele orthodoxe Joden zelf. De slagbomen tussen de Joden en niet-joden, maar ook tussen de groepen der Joden zelf verdwenen daardoor. De Portugese Joden waren trouwens her en der in de rest der bevolking opgegaan, zo b.v. in Zeeland. Erfelijkheidsonderzoekingen leerden ons dat bijvoorbeeld in Friesland aan het eind der 18e eeuw veel gemengde huwelijken voorkwamen.4 ) Tussen de Portugese en andere Joden bestond vóór de gelijkstelling een enorm onderscheid; de eersten hielden zich afzijdig van de laatsten; ze waren geheel verschillend georiënteerd, cultureel en sociaal; ze spraken verschillende dialecten van het Hebreeuws in hun erediensten; de Portugese Joden spraken onder elkaar Portugees, de anderen Jiddisch. Kortom, ze hadden, behoudens de Mozaïsche godsdienst, weinig gemeen. In de negentiende eeuw, na de Franse overheersing, is de scheiding tussen beide groepen langzamerhand vervaagd. De Sephardim, geproletariseerd gelijk de anderen, hun culturele tradities en eigenaardigheden daarmee verliezende, zoals dat nu eenmaal met een arm proletariaat gaat, konden zich niet hovaardig blijven isoleren. Bovendien nam de groep der Sephardische Joden nauwelijks toe; in 1889 was hun aantal 4) F. Grew el. Niet gepubliceerde studie.

4 298 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS tot 5000 gestegen; in 1909 is het maximum van 6000 leden van het Portugees-Israëlitische, Kerkgenootschap bereikt, maar daarvan was een belangrijk aantal reeds van gemengde, Sephardisch-Ashkenasische a f stamming. Na 1909 liep hun aantal snel terug. Sephardim van zuiver Portugees-Joodse bloede waren er voor de tweede wereldoorlog nog maar enkele honderden; en deze kleine groep werd tijdens de Duitse bezetting gedecimeerd. Er waren in het oog vallende verschillen van karakterologische en psychologische aard tussen de Sephardim en de Ashkenasim. M en kan niet zeggen, dat de Portugese Joden allen deze, de andere Joodse groepen allen gene psychologische kenmerken vertoonden. Een groep, laat staan een ras of volk, psychologisch te kenschetsen blijft altijd een hachelijke onderneming. Ten eerste is zulk een groep biologisch nooit eenvormig, en dit geldt wel in uitgesproken mate voor beide Joodse groepen. De Sephardim waren, gelijk hiervoor reeds opgemerkt is, zeer gemengd met - Spaans en M oors bloed; anthropologisch hadden zij een mediterraan-oriëntaals mengtype, met wellicht zwakke armenoide trekken. Bij anthropologisch onderzoek van vele Nederlandse Portugese Joden door Ariens Kappers en De Froe5) tijdens de laatste wereldoorlog, kon de sterk mediterrane lichaamsbouw nogmaals vastgesteld worden. De Ashkenasim waren anthropologisch verschillend, oriëntaalsarmenoid-slavisch met baltische, magyaarse en nordische, negroide en wellicht nog andere menging. Er was geen sprake van een ras, bij de ene, noch bij de andere groep. E r kon dus ook geen sprake zijn van erfelijk-vastgelegde psychologische raseigenschappen. Doch bovendien is van dergelijke erfelijke psychologische radicalen vooralsnog weinig, om niet te zeggen niets, bekend. M en weet verder niet hoe milieufactoren, en welke dan, de onbekende erfelijke psychische karaktertrekken of psychologische kenmerken beïnvloeden, d.w.z. deze hun plastiek, hun phaenotypische verschijningsvorm geven. W el weten wij, dat socio-culturele milieu-invloeden en grove, maar vooral subtiele, inwerkingen van het familiaal-paedagogisch milieu, de persoonlijkheidsopbouw grondig beïnvloeden, dusdanig, dat denkgewoonten, gedragsvormen en -normen b.v. tuchteloosheid of gedisciplineerdheid veel meer van het algemene omgevingspatroon afhankelijk zijn dan van de individuele aanleg. Eenzelfde aanleg kan zich b.v. al naar gelang van de opvoedingsmomenten, hetzij in zuinigheid, hetzij in spilzucht openbaren.6) 5) Mededeling van A. de F toe. ) H. G. van der W aals. Mensch en Maatschappij

5 DE JODEN IN AMSTERDAM 299 Genoeg dit alles om te doen beseffen, dat het gedrag, de normen en vormen van een groep, haar cultural pattern, niets over de aanlegs- factoren zeggen. De meeste studies op het gebfed van volkeren-, klassenen standenpsychologie lijden dan ook aan het euvel, dat men een oppervlaktepsychologie bedrijft, die slechts met de verschijningsvorm in behavior en denkwijzen werkt. W ij weten bovendien, dat ook afgezien van de antisemietische literatuur bij de beschrijving van de zich aanvankelijk lang als,,ingroup handhavende Joden, grove vertekeningen optreden, zoals wij die ook bij de beschrijving van andere minderheidsgroepen als b.v. de zigeunérs vinden. De schildering van zulk een minderheid door de meerderheid geschiedt veelal met schrille kleuren, en veel van wat als kenmerkend voor hun psyche wordt beschouwd, blijkt hun eerst secundair, op grond van de afwijkende verschijning, van de somatische habitus te worden toegeschreven. Daarbij doet zich de y bekende sociaal-psychologische wet gelden, dat men aan een zwakke minderheid de fouten toeschrijft, die men in zichzelf vreest.7) Afgunst, gerechtvaardigd of niet, pleegt dit projectieproces te intensiveren. Daardoor is het uiterst moeilijk een juist beeld te krijgen van de psychologie van de minderheidsgroep. Dit geldt in het bijzonder voor de psychologie der Ashkenasim. M et deze voorbehouden slechts kan men over psychologische verschillen tussen Sephardim en Askenasim spreken. Het feit van de enorme verschillen in historie, traditioneel-vastgelegde vormen en sociale positie, is hierbij zeker van de grootste betekenis. W elke aanlegsverschillen psychologisch zouden (hebben) bestaan tussen beide groepen, als correlaat van de somatisch-anthropologische verschillen, die we tussen beide groepen kennen, kan men zelfs niet gissen. Zoals,,de Joden tussen de rest van de Nederlandse bevolking als afwijkende groep bekend stonden, werden de Portugese Joden weer als psychologisch uitzonderlijk binnen het Amsterdamse Jodendom beschreven. Historie en traditie speelden daarbij een grote rol. De deftige Iberische afkomst bij niet weinigen gestaafd door oude adelsbrieven deden velen de distantie van de grote massa voelen als hun goed recht; het traditioneel beschaafde, deftige, waardige gedrag, de appreciatie van culturele waarden, ze handhaafden zich lang, ook bij die Portugese Joden, die zelf geen deel meer hadden aan die cultuur. Het gedrag was rustig, de houding vaak gereserveerd; statigheid, zin voor 7) J. C. Flügel, Man, Morals and Society. London

6 300 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS decorum en ceremonieel zouden hen gekenmerkt hebben, naast een hangen aan het oude, een conservatisme (zij waren in de negentiende eeuw nog sterk orangeïstisch, naar het schijnt). Doch hier past een opmerking: men moet beseffen, dat de progressieve, niet-traditionalistische elementen zich telkens weer losmaakten uit de groep. Een traditie van filosofisch relativisme, van atheïsme zelfs vergezelde vele van de wetenschappelijke denkers uit de kring der Iberische immigranten in de 17e eeuw; Spinoza is in dit opzicht slechts de beroemdste vertegenwoordiger van een gehele denktraditie. De assimilatie aan en menging met niet-joden, zoals die in Spanje reeds het geval was geweest, ging bij de Sephardische Joden ook in de Nederlanden voort; de menging was, zoals boven reeds werd opgemerkt, ook hier sterk. De conservatieve elementen, die iook religieus de toon aangaven, konden dientengevolge sterk hun stempel drukken op de overblijvende groep die niet zo ontraditioneel was, en Joods bleef. Bij hoevelen echter de neiging tot zelfstandig doordenken van problemen aanwezig moet zijn geweest, bewijst het grote aantal oorspronkelijke denkers, dat deze kleine groep heeft opgeleverd: Ricardo, de econoom, zij hier naast Spinoza genoemd; da Costa zij vermeld als een die zich uit overtuiging tot het Christendom bekeerde; doch dit zijn slechts enkele namen uit een grote reeks. W a t er nog aan zuivere Sephardim over was kan, misschien erfelijk geselecteerd, de conservatieve aard, de vormelijkheid en waardigheid ( gravidade zoals deze Joden het zelf op zijn Spaans-Portugees noemden) in min of meer zuivere vorm vertoond hebben. Doch ook dit is nog zeer problematisch. Bij de meeste proletariërs van Portugees-Joodse afkomst was van dit alles echter weinig of niets te bespeuren. W el trof men ook bij de minder ontwikkelden niet zelden wat vormelijke, ietwat eigengereide, types aan, opvallend rustig en correct, en vaak niet geheel, of op een vreemde wijze aangepast aan de realiteit. M aar ook al kan men deze niet zeldzame enkelingen kenmerken met termen uit de medische psychologie, als geïntroverteerd karakter of eventueel zelfs schizothymie, daarmee is aan de groep als geheel toch geen recht gedaan. Een feit is echter, dat vele Sephardim talrijke kenmerken van introversie en schizothymie duidelijk bezaten, wat trouwens een van ons (C. v. E. B.) met een in 1943 verricht Rorschach-onderzoek kon bevestigen. De ander (F. G.) vond bij een vergelijking der psychiatrische diagnosen van Portugese en Ashkenasische Joden in dezelfde kliniek, een opvallende frequentie van de diagnose schizoide psychopathie onder de eerste grcjep.8) s) C. van E m de B oas. Niet gepubliceerde studie. F. G rew el. Niet gepubliceerde studie.

7 DE JODEN IN AMSTERDAM 301 In dit verband dient ook de aandacht te worden gevestigd op het relatief grote aandeel, dat de Portugese Joden aan de Nederlandse cultuur hebben bijgedragen. Naast de zoëven reeds genoemde namen van denkers en dichters, zou een reeks andere genoemd kunnen worden: van geleerden, schrijvers, schilders en beeldhouwers: een reeks, opvallend groot voor een volksgroep, die nooit meer dan enkele duizenden omvatte. Begaafdheid moet dus op grote schaal aanwezig zijn geweest en gebleven, vooral als men in aanmerking neemt, dat velen der talenten uit onbemiddelde kringen stamden, kringen, waaruit overigens ook aan het eind van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw belangrijke voorgangers van de Nederlaridse arbeidersbeweging zijn voortgekomen. " ' ^ Geheel anders moet de psychologische karakterisering van de Ashkenasische Joden uitvallen, indien daar al sprake van kan zijn. Ook hier moet men de invloed der omstandigheden sterk in aanmerking nemen. Cultureel hadden zij voor de Franse revolutie geen contact met de Sephardim (opvallend is b.v. dat beide groepen geheel onafhankelijk van elkaar hun rabbijnen aanstelden, uit geheel verschillende rabbijnentradities). Bij hun vestiging in de Nederlanden, en later waren de meesten berooid, al moet men dit ook weer niet te sterk generaliseren; velen onderhielden handelsrelaties met Oost-Europa. M aar voor het overgrote deel leefden zij hier, armoedig en onder uiterst slechte omstandigheden, van leuren en venten, van handel in afval en vruchten, en als diamantbewerkers. V an wetenschappelijke traditie, van bespiegeling of belangstelling voor taalwetenschap, e.d. was bij het merendeel van deze lieden, in tegenstelling tot de Sephardim, geen sprake. Generaties lang bleven zij ingesteld op de strijd om het bare bestaan, moesten zij al hun energie wijden aan de strijd om het eenvoudigste levensonderhoud. Hun huisvesting en levensomstandigheden worden eeuw na eeuw als deplorabel beschreven. Bij Boekman o.a. vindt men uiteengezet, hoe in de loop van ongeveer drie eeuwen deze verworpen kaste, van paupers ook door de verlichte schrijvers van de 18e eeuw nog laatdunkend in tegenstelling gebracht tot de hoog-geprezen Portugese natie uitgroeit tot een typisch Nederlands-Ashkenasische bevolking van meer dan zielen, waarvan ± in Amsterdam alleen. W a t de psychologische kenschetsing van deze typische groep betreft, men moet constateren, dat men ook in de zogenaamde wetenschappelijke literatuur haar psychologische en behavior-kenmerken veelal onbeholpen beschreven vindt. Het zijn vaak psychologische mengbeelden van de

8 302 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS onontwikkelde lompenproletariër en van de protserige parvenu, het laatste bovendien nog door afgunst en verachting vertekend. Voor deze caricatuur bestond natuurlijk aanleiding. Zowel de onontwikkelde Joodse venter met zijn exotisch cachet, als de evenzeer onontwikkelde, maar snel rijk geworden zakenman, waren opvallender verschijningen dan de grauwe middenmassa van de groep. Zoals de Joodse venter door heel Amsterdam, zwierf de Joodse marskramer door het hele land; voor grote delen van de niet-joodse bevolking waren zij de enige Joden, met wie contact bestond en aldus werden zij tot een mistekend type van,,de Jood. W a t de Joodse parvenu betreft; in de Republiek waren de gilden voor de Joden gesloten geweest. Zowel de overdracht van handvaardigheid als de traditie voor het handwerk was verloren gegaan met uitzondering van de diamantbewerking. Alleen de handel, bij tijd en wijle een zeer lucratief bedrijf, stond voor de Joden open. Iedere generatie na de emancipatie telde daardoor een niet onbelangrijk aantal Joden, die binnen weinige jaren een groot vermogen' wisten te verwerven, uiteraard zonder een daarmee evenredige ontwikkeling en maatschappelijk aanzien. Z ij verhuisden uit de Joodse volksbuurten naar de woonwijken der gezeten burgers. M aar, losgeweekt uit hun oorspronkelijk milieu en door hun gezeten nieuwe buren niet geaccepteerd, ontwikkelden zij vaak in hun behavior luidruchtige overcompensatie-kenmerken. Het spreekt van zelf, dat noch de Joodse marskramer, nóch de Joodse parvenu, noch hun vertekende dubbelportret als psychologisch proto-type van de gehele groep mag worden gebruikt. Dit geschiedt echter regelmatig. Aldus zijn de psychologische beschrijvingen van de Joden meestal voorbeelden van slechte Vulgar-psychologie. De pogingen tot meer objectieve onderzoekingen Leydesdorff9) vooral zijn onbeholpen en hebben niet veel opgeleverd. (Een in breed opgezette studie over de Portugese Joden van De Froe en V an Emde Boas bleef ongepubliceerd.8) W il men de Ashkenasische Joden in Amsterdam toch pogen te kenschetsen dan moet men ze beschrijven als extravert, bewegelijk, actief, aan stemmingen onderhevig, met weinig zin voor ceremonieel en decorum. M aar dit alles heeft niets te doen met een rassen-psyche, integendeel; dat ze weinig beheerst en weinig cultureel ingesteld waren, en sterk aan ) ƒ. L ey d esd orff. Bijdrage tot de speciale psychologie van het Joodsche volk. Groningen

9 DE JODEN IN AMSTERDAM 303 stemmingen onderhevig, is kenmerkend voor een weinig opgevoede bevolkingsgroep; hetzelfde kan men constateren bij andere proletarische groepen in overeenkomstige omstandigheden. Gebrek aan decorum en stijl zijn kenmerken van het Nederlandse stads-proletariaat uit het einde van de vorige en het begin van deze eeuw; het is kenmerkend voor de sociologische status. Verder heeft een bepaalde vorm van sterke urbanisatie zijn stempel op de Ashkenasim gedrukt; generaties lang waren zij overwegend stadsbewoners; in Amsterdam waar steeds de meerderheid geconcentreerd bleef een vrijwillig ghetto bewonend, waar tot ver in de 19de eeuw uiterst ongunstige levensomstandigheden en woningtoestanden heersten. De afkomst uit een verpauperiseerd proletariaat heeft psychologisch voor de Amsterdamse Ashkenasim duidelijk merkbare gevolgen gehad. Zij moesten zich als een groep van,,underdogs zien te handhaven door radheid van tong en snedigheid, door sluwheid of kruiperigheid. Toch zou men een zeer verkeerd beeld van de Ashkenasim krijgen, als men alleen maar oog had voor de bewegelijke, actieve, extraverte elementen: de venters10) en marskramers van de 19de eeuw, die in de 20ste eeuw deels opklommen tot vertegenwoordigers en handelsagenten. Sommige Ashkenasische Joden, Poolse b.v., vertoonden een volslagen ander gedrag: rustig, stil, teruggetrokken en vaak wat wereldvreemd. Bovendien, hoezeer het bovenbeschreven type door de sociologische constellatie mede-beïnvloed was, blijkt wel uit de veranderingen, die in de loop van de laatste eeuw als gevolgen van de bewust-nagestreefde en nog meer van de onbewust-<pndergane assimilatie zijn opgetreden: veranderingen in gedragspatroon en gewoonten, vocabulair en stijl, articulatie en accent, dieet en denkwijze, die er toe leidden, dat de beschaafde Ashkenasische Joden behaviorvormen ontwikkelden, die veel meer gelijkenis vertoonden met het algemene Nederlandse gedragspatroon dan met die van hun onbeschaafde proletarische t>f protserige groepsgenoten. Dit alles toont hoe weinig er van,,ras -psychologie sprake was.11) Ondanks de ook bij de Ashkenasim bijzonder sterke invloed van de traditie, die echter vooral in het tweede kwart van de 20ste eeuw wel zeer aan invloed inboette, traden er duidelijke wijzigingen op. De 10) Ten naastebij alle voddenkooplui in Amsterdam waren Joden, van de straatventers een derde deel. Zie V. R. A. D. H aberts. De Amsterdamsche Venters ) W el echter bleek in de hiervoor vermelde studie (G) dat bij de Ashkenasische Joden veel manisch-depressieve psychose voorkwam, in tegenstelling tot de Sephardische. /

10 304 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS Ashkenasim waren tot ver in de 19e eeuw sterk religieus gebonden, maar in tegenstelling tot de Portugese Joden bij hen bestond geen behoefte aan een wijsgerige harmonisering van geloof en weten. V an daar dat we hier geen beredeneerd Jodendom aantreffen, maar een gedragingen-jodendom, het leven naar de Leer. Toen de religieuse bindingen verslapten, liet de dwang van het traditionalisme nog lang zijn invloed gelden, vooral door de sterke familie-saamhorigheid, en de zeer hoge mate, waarin men rekening met de wensen van de ouders hield. M en handhaafde allerlei gebruiken ook al was men het daarmee niet eens om der wille van de familie, vooral van vader en moeder. Orthopraxie verving de orthodoxie! De voorouder-veneratie kwam eveneens tot uiting in de talloze anecdotische verhalen over vroegere geestelijke voorgangers. Het meeleven der rabbijnen met de»joodse bevolking, zoals dat in deze populaire anecdotes vastgehouden is, doet een chassidische trek vermoeden (zie b.v. M eyer12) ) ; hun mondelinge overlevering na welhaast een eeuw blijft dan even merkwaardig. De horizon van deze religieuze voorgangers reikte als regel niet ver, zodat van hen, zeker in de laatste eeuw, niet veel stimulansen zijn uitgegaan. Z ij Waren niet slechts traditioneel, maar conservatief, zich verzettend tegen elke verandering (zie b.v. M eyer13)). Traditie speelde ook een rol bij het geringe alcoholgebruik en het van oudsher ingeprente respect voor studie, die na de emancipatie in plaats van op de W e t, op wereldse objecten werd gericht. De innerlijke en uiterlijke assimilatie van de Ashkenasim r die, al moet men, gezien hun grote anthropologische verscheidenheid, het bestaan van een Joods rastype ontkennen, toch temidden van de Nederlandse Nordische en Alpine bevolking een duidelijk afwijkend mensenslag vormden, verliep mede door de rem der traditie ook in Amsterdam aanvankelijk uiterst langzaam. Anders dan de Portugese Joden, die vanaf het begin contact hadden met de Nederlandse cultuur, bleven de Ashkenasim een enclave in de Amsterdamse samenleving, met andere gebruiken, en een andere taal. Eerst in de 19de eeuw kwam daarin verandering. Talrijke Ashkenasim, beter geschikt voor de eisen van deze eeuw dan de Sephardim, grepen hun kans, als kooplui, fabrikanten, groot-industriëlen. De grote massa van het Joodse proletariaat echter kwam eerst door de arbeidersbe 12) J. M eyer. Het verdwenen Ghetto (pag. 50).. : - J. M eyer, in de Inleiding tot: Dr. M ey er d e H ond. Bloemlezing uit zijn werk. Amsterdam

11 DE JODEN IN AMSTERDAM 305 weging, de vakbeweging zowel als de politiek, in regelmatig en vertrouwelijk contact met niet-joden. Uiteraard was deze groep bijzonder ontvankelijk voor de heilsleer van het opkomend socialisme, zodat de Jodenwijken al spoedig, ondanks heftige tegenwerking van de geestelijkheid, zegeoo rden werden van de jonge S.D.A.P. De assimilatie kreeg aldus sterk het stempel van een aanpassing van het Joodse proletariaat aan het niet-joodse. Langzamerhand werd de beroepskeuze minder eng, de opleiding veelzijdiger. Goed op gang komt dit proces echter eerst omstreeks 1900, om dan tot het begin van de tweede wereldoorlog toe steeds intensiever te worden. Tegelijkertijd gaan de Ashkenasische Joden een aandeel nemen aan de Nederlandse cultuur, doch, op enkele uitzonderingen na, dragen hun producten geen specifiek Joods stempel, noch wetenschappelijk, noch artistiek. Het traditionele respect voor de studie blijft hierbij onverminderd een rol spelen. Onder de arbeiders van Joodse afkomst is het aantal auto-didacten opvallend groot en velen van hen spelen een leidende rol in de arbeiders-beweging. In tijden van welvaart in handel en industrie laten velen hun kinderen studeren; hierbij speelt natuurlijk de urbanisatie weer een rol, temeer omdat de mogelijkheden voor studie in Amsterdam ook voor de minder-bemiddelde betrekkelijk groot waren. Zoals op velerlei gebied ziet men bij de sterk geürbaniseerde Joden dergelijke verschijnselen eerder dan bij de rest van de bevolking.14) Het is ^noeilijk te zeggen hoe dit assimilatieproces verlopen zou zijn, als de deportaties van de tweede wereldoorlog niet hadden plaats gevonden. W aarschijnlijk zou de intensiteit nog zijn toegenomen en op de culturele ook een biologische assimilatie zijn gevolgd, temeer omdat het aantal gemengde huwelijken steeds stijgende was, en het nauwelijks aan te-nemen is, dat de nationale Renaissance, de Zionistische beweging eerst, de stichting van de Joodse staat naderhand, het proces had kunnen keren. Dit is te meer aannemelijk, omdat in tegenstelling tot Oost-Europa, van een eigen Joodse cultuur in Nederland, althans wat de hogere cultuuruitingen betreft, nauwelijks meer sprake was. Boven is reeds opgemerkt, dat er een typische orthopraxie bestond: de Joodse traditie was veelal tot sleur verworden. Er waren vele typische gewoonten en gebruiken, maar het Joods godsdienstig leven raakte nog slechts een geringe minderheid der Amsterdamse Joden. Het zou onjuist zijn, te ontkennen, dat er tot aan de deportaties toe een Joodse gemeenschap bestond, met 14) Zie b.v. H. H eertje. Dë diamantbewerkers van Amsterdam

12 306 D r F. G R E W E L EN Dr C. VAN EM D E BOAS een eigen gemeenschapsleven. Er waren Joodse weekbladen, Joodse amusementsgelegenheden. Joodse sportclubs. M aar de cultuuruitingen droegen, zodra ze een werkelijk artistiek of wetenschappelijk peil bereikten, een typisch Nederlands stempel. Pogingen tot literatuur van Joodse allure bleven vaak beperkt tot gevoelige Ghettobeschrijving. V raagt men zich ten slotte af, of de Joden zich in Nederland anders ontwikkeld hebben dan elders, dan moet dit, vooral voor Amsterdam, het Jerusalem van het Noorden, bevestigd worden. Het feit dat de Joden in de Republiek in vrijheid leefden, dat er geen vervolgingen plaats vonden, heeft hen reeds vroeg tot een mensenslag gemaakt, dat anders was dan de Joden die men elders kende. Al hadden zij als leden van andere naties geen burgerrecht iets wat ook thans nog voor leden van vreemde naties geldt zij werden door het bijzonder statuut wel degelijk als onderdanen beschouwd, die dezelfde bescherming genoten als de overige Nederlanders. W anneer men zou willen trachten samenvattend de tegenstellingen tussen de Sephardische en Ashkenasische Joden en hun geschiedenis in Nederland in enkele woorden weer te geven, dan zou men de Sephardim een elitegroep, de Ashkenasim een opwaarts strevend proletariaat kunnen noemen, waarvan de eerste, tot haar vernietiging door de Duitsers in 1943 nimmer het object van antisemietisme is geweest, in tegenstelling tot de tweede, en dientengevolge in de populaire en in de zogenaamde wetenschappelijke psychologie aanmerkelijk minder mistekend is. Bij de Portugese Joden heeft het proces der sociaal-culturele assimilatie, dat reeds in Spanje begonnen was, onder invloed van hun aanvankelijk gunstige economische en sociale status, al vroeg zijn invloed doen gelden, al werd het enigszins door de hier zeer krachtig werkzame traditie geremd. In hoge posities als gezanten, en dergelijke, hadden de Portugese Joden deel aan het politieke leven van de Republiek, het maatschappelijk verkeer met niet-joden was levendig, de kleine groep is klein gebleven, mede door vroege biologische assimilatie. Bij de Ashkenasische Joden moge wellicht de assimilatie voor een enkeling vroeger zijn ingezet, dan men eertijds meende er zijn b.v. ^anwijzingen omtrent de welgestelde Hoogduitse Joden in Den Haag, die dit vermoeden wettigen maar voor de grote massa hebben de economische factoren en het langdurig maatschappelijk isolement het assimilatieproces tot ver in de 19de eeuw vertraagd. Pas met de sociaaleconomische inschakeling der Ashkenasim, aan het eind van de 19de en vooral het begin van de 20ste eeuw, is bij hen de sociale, culturele en biologische assimilatie snel op gang gekomen.

13 DE JODEN IN AMSTERDAM 307 Sam envatting. Na een kort overzicht over de ontwikkeling der Joodse bevolking in de Nederlanden, vooral Amsterdam, sinds het begin der zeventiende eeuw wordt, uitgaande van het onderscheid tussen Portugese (Sephardische) Joden en Askenasische Joden, betoogd dat er geen wetenschappelijke gegevens zijn voor een rassenpsychologie der Joden. Integendeel zijn er allerlei aanwijzingen voor overwegende invloed van sociaal-ecomische factoren en van een traditioneel cultural pattern op die behaviorvormen en psychologische verschijnselen die als karakteristiek aangegevèn zijn, terwijl daarnaast een deel dezer kenmerken als mistekeningen of eenzijdigheden beschouwd moet worden. De wijzigingen onder invloed van de assimilatie, zelf vooral gevolg van sociaal-economische veranderingen, worden aangeduid. De mogelijkheid van enige biologische grondslagen voor de verschillen tussen Sephardim en Ashkenasim, worden in de tekst niet ontkend; enige onderzoekingen, o.a. van de schrijvers zelf, zouden daarop kunnen wijzen. Sum mary. After a survey of the development of the Jewish population of the Netherlands, especially of Amsterdam, since the beginning of the 17th century the authors contend, starting from the differences between the Sephardim and the Ashkenasim in the Jewish population of Amsterdam, that rio scientific data permitting a race psychology of the Jews, are available. M any indications exist on the contrary pointing towards the prevailing influence of socio-psychologic factors and of the traditional cultural patterns upon those behavior forms and psychological phenomena looked upon as characteristic for the Jews in general. Besides many of these phenomena must be regarded as contorted or partial reflections of the real facts. The authors indicate changes occurring as a result of assimilation, which itself is in the main a result of socio-economic factors. Possible biological factors underlying the differences between Sephardim and Ashkenasim must be kept in view; the authors point to some facts, amongst others to studies of the authors themselves. v

14 308 Dr F. GREWEL EN Dr C. VAN EMDE BOAS Z usam m enfassung. Nach einer kurzen Uebersicht über die Entwicklung der jüdischen Bevölkerung in den Niederländen, besonders in Amsterdam, seit Anfang des siebzehnten Jahrhunderts werden angebliche Unterschiede zwischen Portugiesischen (Sephardischen) und Ashkenasischen Juden besprochen; es erweist sich dass keine wissenschaftliche Tatsachen für eine Rassenpsychologie der Juden bestehen. Demgegenüber findet man viele A n weisungen für einen überwiegenden Einfluss sozio-ekonomischer Faktoren und des traditionellen.cultural pattern s auf die behaviorformen und psychologische Erscheinungen die angeblich charakteristisch sein sollen für die Juden. Ausserdem müssen diese Kennzeichen teilweise als Verzeichnungen oder Einseitigkeiten betrachtet werden. Die Verw andlungen derselben unter Einfluss der, besonders infolge sozial-ekonomischer Faktoren vorgehenden Assimilation, werden nachgewiesen. Die Möglichkeit biologischer Grundlagen für einige Unterschiede zwischen Sephardim und Ashkenasim wird aber nicht ohne weiteres in Abrede gestellt; einige Untersuchungen, u.a. seitens der Autoren, werden als mögliche Anweisung dafür hervorgehoben. I Literatuur. Behalve van een uitvoerige studie in manuscript van Dr C. van Emde Boas is gebruik gemaakt van de volgende werken. E. Boekm an. Demografie van de Joden in Nederland M. ]. K oenen. Geschiedenis der Joden in Nederland ƒ. P. Kruyt. In: Antisemitisme en Jodendom. Onder redactie van H. J. Pos }. S. da Silva R osa. Geschiedenis der Portugeesche Joden te Amsterdam A. M. V az Diaz. Over de vermogenstoestand der Amsterdamse Joden in de 17e en 18e eeuw. Tijdschrift voor Geschiedenis S. de W oltf. Geschiedenis der Joden in Nederland. Laatste bedrijf J. Z warts. Hoofdstukken uit de geschiedenis der Joden in Nederland