De langstlevende echtgenoot als voortzetting van het koppel. Bescherming van de langstlevende via huwelijkscontract

Transcriptie

1 De langstlevende echtgenoot als voortzetting van het koppel De langstlevende echtgenoot als voortzetting van het koppel. Bescherming van de langstlevende via huwelijkscontract ALAIN VERBEKE 8. De meeste mensen zien vrij gemakkelijk het nut in van een huwelijkscontract als een instrument voor een planning met effect bij overlijden (zie supra, topic 1). In Boek 1 van dit Handboek Estate Planning heb ik er op gewezen dat het huwelijkscontract ook een planningstool is voor regelingen bij leven, zowel tijdens het huwelijk als met het oog op een eventuele verbreking van de relatie door echtscheiding (zie HEP 1: Vermogensplanning met Effect bij Leven Huwelijk en Samenwoning, topic 1: Het huwelijkscontract als instrument van vermogensplanning). In dit Boek 4 richten wij onze blik op de meer klassieke planningsbiotoop van het huwelijkscontract, de planning bij overlijden. De meest voorkomende doelstelling hier is de bescherming van de langstlevende echtgenoot. Het is nochtans ook mogelijk om het huwelijkscontract te hanteren als een planningsinstrument met effect bij overlijden, niet ter bescherming van de partner, maar wel van de kinderen. Dit is de essentie van de in juni 2003 ingevoerde regeling van artikel 1388, tweede lid, B.W. (zie infra, topic 3). A. Gezamenlijk vermogen 9. Vele gehuwden beschouwen het vermogen dat zij tijdens hun samenleven samen opbouwen als een gezamenlijk vermogen. Ik vermijd de term gemeenschappelijk vermogen omdat deze natuurlijk onmiddellijk juridisch-technische connotaties oproept, met name het gehuwd zijn onder een stelsel van gemeenschap van goederen. Het gevoelen van gehuwden dat hun vermogen een gezamenlijk vermogen is van hen beiden, beperkt zich evenwel niet tot de gehuwden onder een gemeenschapsregime. 10. Ook wie gehuwd is onder scheiding van goederen heeft vaak, in het perspectief van een overlijden, het gevoelen en de verwachting dat het vermogen dat op naam staat van elk der echtgenoten uiteindelijk één gezamenlijke pot is. Ook hier is echter enige distinctie nodig. Het is niet omdat men kiest voor een contract van scheiding van goederen, bijvoorbeeld om redenen van schuldeisersbescherming, of minder sympathiek, om redenen van echtscheidingsbescherming (zie HEP 1: Vermogensplanning met Effect bij Leven Huwelijk en Samenwo- LARCIER 7

2 Afdeling 1 Inleidende topics ning, topic 1: Het huwelijkscontract als instrument van vermogensplanning), dat men niet zou kunnen van mening zijn dat het vermogen van beide echtgenoten in geval van overlijden van één van hen moet worden beschouwd als één groot gezamenlijk vermogen. In het licht van de dood is de wens van de scheiding van vermogens niet meer zo groot. B. Piraten in zicht 11. Men kan derhalve stellen, ongeacht het gekozen huwelijksvermogensstelsel, dat vele gehuwden, met de blik op het hiernamaals, het vermogen van elk van hen, of het nu samen is opgebouwd, of voorhuwelijks is, of geërfd of geschonken is, beschouwen als één groot gezamenlijk vermogen. Zij varen samen op dat vermogensschip en willen vaak dat als één van die twee kapiteins van het schip sukkelt, de overblijvende kapitein rustig verder vaart en de koers autonoom en in alle vrijheid kan bepalen. Men wil dan niet dat het wegvallen van één kapitein tot gevolg zou kunnen hebben dat de piraten die in de sloepen rond het schip zwerven, het zouden kunnen enteren en de koers van het vaartuig beïnvloeden of zelfs bepalen. Man en vrouw vinden dat zij als koppel bij leven samen het schip besturen, en dat wanneer één van hen overlijdt, de overblijvende echtgenoot eigenlijk de voortzetting is van het koppel en dan dus alleen het schip moet verder gidsen. 12. Een goede verstaander heeft uiteraard al lang begrepen dat de piraten vermomd zijn en in wezen de kinderen van het echtpaar zijn. Kinderen die al te vaak menen dat zij rechten hebben op het vermogen van hun ouders, die zich ten aanzien van weduwe of weduwnaar komen moeien, of erger nog, proberen de zeggenschap naar zich toe te trekken. Zogenaamd omdat pa of ma al wat ouder is en het allemaal niet meer zo goed kan beredderen, al te vaak omdat zij vinden dat pa of ma met hun geld onverstandig omspringt. Die piratenkinderen hebben nochtans wel een krachtig wapen ter beschikking. Dat wapen is de erfrechtelijke reserve: sterk en krachtig, in natura en onbezwaard, een forfaitair erfdeel van een helft (één kind), een derde (twee kinderen), een kwart (drie kinderen), of een gelijk deel van drie vierden (vier en meer kinderen), van de fictieve massa. Dit recht geldt niet enkel op de goederen van de nalatenschap die overblijven bij overlijden, maar ook op alle daaraan toe te voegen schenkingen, volgens de staat van de goederen op het moment van de schenking en hun waarde bij overlijden (zie HEP 2: Vermogensplanning met Effect bij Leven Schenking, topics 46 t.e.m. 55). 13. Het is duidelijk wat ons koppel moet doen om zijn doelstelling dat de langstlevende het koppel ongestoord kan voortzetten, te bereiken. Zij moeten een techniek vinden die erin bestaat dat de goederen bij overlijden niet in de nalatenschap vallen. Het meest voor de hand liggende is de goederen te schenken aan de langstlevende, maar die haring braadt zoals bekend niet, omdat schenkingen 8 LARCIER

3 De langstlevende echtgenoot als voortzetting van het koppel bij de fictieve massa worden gevoegd en dus niet immuun zijn voor aanvallen van de reserve. Het reserve-wapen zal de schenking kunnen inkorten. Het komt er dus op aan de goederen bij de langstlevende te krijgen op een andere manier dan via schenking. Hier komt de wetgever de gehuwden ter hulp, met name met de theorie van de huwelijksvoordelen. C. Gemeenschap van goederen 14. Voor de stelsels van gemeenschap van goederen is alles mooi geregeld in de artikelen 1458, 1464 en 1465 B.W. Hier vinden wij regels die bevoordelingen van de langstlevende echtgenoot via bedingen in het huwelijkscontract tot op zekere hoogte kwalificeren, bij wijze van onweerlegbare wettelijke fictie, als bedingen onder bezwarende titel. Wat onder bezwarende titel is, impliceert een return, en is dus geen schenking. Dat moet dan ook niet worden toegevoegd aan de fictieve massa. Verkrijgingen via huwelijkscontract die als huwelijksvoordeel ten bezwarenden titel worden gekwalificeerd, zijn derhalve reserveproof. Die goederen zitten immers niet in de nalatenschap bij het overlijden van een echtgenoot, en die goederen moeten ook niet fictief aan die nalatenschap worden toegevoegd. 15. Zo er enkel gemeenschappelijke kinderen of geen kinderen zijn, geeft artikel 1464 B.W. het plafond aan tot waar een verkrijging uit een gemeenschappelijk vermogen als een huwelijksvoordeel kan worden beschouwd. Zo er kinderen zijn die niet geboren zijn uit hetzelfde bed, wordt dit plafond drastisch naar beneden gehaald, zoals bepaald in artikel 1465 B.W. De ratio is logisch. Voor gemeenschappelijke kinderen mag men ruimhartig omgaan met de kwalificatie huwelijksvoordeel omdat deze kinderen ooit toch van de langstlevende zullen erven. Uitstel dus, maar geen afstel. Voor niet-gemeenschappelijke kinderen is uitstel wél afstel. Daarom zal de verkrijging door de langstlevende in dergelijk geval niet langer als een huwelijksvoordeel worden beschouwd, maar als een vermogensvoordeel dat als schenking wordt beschouwd of minstens aan de regels van inkorting is onderworpen 10. Thans ben ik tot de conclusie gekomen dat het onjuist is om hetgeen wordt verkregen boven het plafond (surplus) niet langer als een huwelijksvoordeel te beschouwen. M.i. betreft het nog steeds een huwelijksvoordeel, maar dan wel een onvolkomen of inkortbaar huwelijksvoordeel 11 (zie infra, topic 29). 16. Het plafond van artikelen 1458 en 1464 B.W. impliceert dat een volkomen huwelijksvoordeel is, al wat de langstlevende verkrijgt uit de gemeenschap 10. Zie daarover H. CASMAN en A. VERBEKE, Belastbaarheid van huwelijksvermogensrechtelijke verkrijgingen, Not. Fisc. M. 2007, en A. VERBEKE, Huwelijksvoordelen. Een tweede Antwerps Mijlpaalarrest, TEP 2008, A. VERBEKE, Huwelijksvoordelen. Een tweede Antwerps Mijlpaalarrest, TEP 2008, 285 en A. VERBEKE, Huwelijksvoordelen in België, Fiscaal Tijdschrift Vermogen, december 2008, 17. LARCIER 9

4 Afdeling 1 Inleidende topics dat niet meer omvat dan zijn eigen inbreng, alle huwelijkse aanwinsten en de helft van de inbreng door de vooroverleden echtgenoot. Er ligt maar een onvolkomen of inkortbaar huwelijksvoordeel voor boven dit plafond, met name ten belope van de helft van de inbreng door de vooroverledene. Het sterk verlaagde plafond van artikel 1465 B.W. duidt de verkrijging in hoofde van de langstlevende aan als een huwelijksvoordeel voor al hetgeen deze verkrijgt uit de gemeenschap dat niet meer omvat dan zijn eigen inbreng en de helft van de huwelijkse aanwinsten. Hier ligt sneller een correctie voor: ten belope van de andere helft van de aanwinsten en de inbreng door de vooroverledene in zijn totaliteit zal de inkorting kunnen worden gevorderd in de mate dat dit deel van de verkrijging aan de langstlevende meer geeft dan het beschikbaar deel. 17. In voornoemde plafond -definities verdienen twee cruciale begrippen enige nadere toelichting: inbreng en aanwinsten. Vooreerst de inbreng. Het betreft volgens de tekst van de artikelen 1458 en 1464 B.W. de tegenwoordige of toekomstige goederen die de vooroverleden echtgenoot in het gemeenschappelijk vermogen heeft gebracht door een uitdrukkelijk beding in het huwelijkscontract. Tegenwoordige goederen zijn de goederen die een echtgenoot vóór het huwelijk in eigendom heeft: de goederen en schuldvorderingen die aan elk van beide echtgenoten toebehoren op de dag van het huwelijk (art. 1399, eerste lid, B.W.). Toekomstige goederen zijn deze tijdens het stelsel verkregen bij wijze van schenking, erfenis of testament (art. 1399, eerste lid, in fine, B.W.). 18. Huwelijkse aanwinsten zijn alle goederen die verkregen zijn onder bezwarende titel tijdens het huwelijk en die niet bewezen zijn een belegging of wederbelegging te zijn van eigen goederen. Het zijn goederen verkregen met gemeenschappelijke fondsen, dit is met inkomsten 12 of besparingen gerealiseerd op dergelijke inkomsten 13. Aanwinsten zijn goederen waarvan de verwerving gerelateerd of gelieerd is aan het huwelijk 14. Het decisieve moment is derhalve de aanvang van het huwelijk, niet de datum van een eventuele wijziging van het huwelijkscontract. Wanneer men bijvoorbeeld na twintig jaar huwelijk onder scheiding van goederen het stelsel wijzigt in een stelsel van gemeenschap van aanwinsten, dan worden de eigen goederen van elk van de echtgenoten die sinds de aanvang van het huwelijk onder bezwarende titel zijn verkregen (behoudens wederbelegging), met het oog op dit kwalificatievraagstuk, beschouwd als huwelijkse aanwinsten. 12. In de Belgische stelsels van gemeenschap en meer algemeen in het gemeenschapsregime van het type Civil law zijn dit zowel inkomsten uit arbeid als inkomsten uit eigen vermogen. Zie daarover A. VERBEKE, Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, tweede ongewijzigde uitgave, 1994, In het nieuw beoogde Nederlandse wettelijk stelsel wordt geopteerd voor de American rule : inkomsten uit eigen vermogen blijven eigen (zie Eerste Kamer , , ontworpen art. 94.4). 13. H. CASMAN, Les droits de survie ou avantages matrimoniaux en régime de séparation de biens, in Quinze années d application de la réforme des régimes matrimoniaux, Brussel, Bruylant, 1991, 20 A. 14. Cf. A. VERBEKE, Krachtlijnen voor een wettelijk huwelijksvermogensstelsel, in Algehele gemeenschap van goederen: afschaffen!?, Serie Ars Notariatus CVII, Deventer, Kluwer, 2001, LARCIER

5 De langstlevende echtgenoot als voortzetting van het koppel D. Scheiding van goederen 19. Aldus is voor stelsels van gemeenschap de kwalificatie als huwelijksvoordeel, die reeds manifest bestond onder de oude Code civil, met de Wet van 14 juli 1976 bevestigd. Er is sprake van een huwelijksvoordeel voor alles wat aanwinsten betreft, en voor de helft van de inbreng door de vooroverledene (steeds voor zover buiten de bijzondere hypothese van kinderen uit een ander bed) 15. De vraag rijst of dit ook in dezelfde mate geldt voor voordelen en verkrijgingen ingevolge een contract van scheiding van goederen. Deze problematiek wordt uitvoerig besproken in topics 28 en 29. Evoluties in de recente rechtspraak 16 en doctrine hebben er toe geleid dat vandaag kan worden gewaagd van een algemeen geldende theorie van de huwelijksvoordelen, die niet moet worden beperkt tot de stelsels van gemeenschap van goederen en van toepassing kan zijn op alle gehuwden, ongeacht hun huwelijkscontract 17. Er gaan bovendien stemmen op in de rechtsleer voor de verfijning van de theorie van de huwelijksvoordelen, die beter aanwinstenvoordelen zouden worden genoemd, waardoor de mogelijkheid zou worden geboden om dit begrip voordelen die niet aan de 15. H. CASMAN, in Quinze années d application de la réforme des régimes matrimoniaux, Brussel, Bruylant, 1991, 20, in fine. 16. Antwerpen 24 juni 2008, TEP 2008, , noot A. VERBEKE, A.F.T. 2009, 30-33, noot B. INDEKEU, R.W , 876, T. Not. 2008, 486. De fiscale Administratie zou een voorziening in Cassatie hebben ingesteld tegen dit arrest. 17. Zie onder meer, zonder exhaustief te zijn: F. BOUCKAERT, Wisseloplossingen voor scheiding van goederen: verdelings- of verrekeningsbedingen of deelgenootschap, T. Not. 1990, 348; H. CASMAN, Het begrip huwelijksvoordelen, Antwerpen, Maklu, 1976; H. CASMAN en A. VERBEKE, Wat is een huwelijksvoordeel?, Not. Fisc. M. 2005, ; C. CASTELEIN en M. MUYLLE, Hoe wassend is het water van een schuldechtscheiding?, Not. Fisc. M. 2006, ; M. COENE, Over raakvlakken tussen erfrecht en huwelijksvermogensrecht, in Liber Amicorum Prof. Baeteman, Antwerpen, Kluwer, 1997, 56; R. DEBLAUWE, Successieplanning tussen echtgenoten, Themis Fiscaal Recht, Brugge, die Keure, 2006, 26; C. DECKERS, J. DE HERDT en N. GEELHAND DE MERXEM, Fiscale successieplanning in extremis in Vlaanderen, in HEP Bijzonder Deel 1, Gent, Larcier, 2008, (met nog meer verwijzingen dan hier opgenomen); V. DEHALLEUX, Avantages matrimoniaux et droits de succession, R.T.D.F. 2006, 712; W. DELVA, De contractuele en de gerechtelijke scheiding van goederen, T.P.R. 1978, 546; P. DE PAGE, Evolutions récentes en matière d enregistrement et de droits fiscaux de succession, J.D.F. 2007, 51; N. GEELHAND DE MERXEM, Het finaal verrekenbeding, weerlegging van een onterechte kritiek, Not. Fisc. M. 2009, 111; Y.-H. LELEU, Contrats de mariage et planification successorale: trois modalités de partage fiscalement avantageuses, in Les aspects civils et fiscaux de la planification successorale, Actes de la journée d études UCL du 20 avril 2007, 12; M. PUELINCKX-COENE, Op zoek naar de draad van Ariadne in het doolhof van beschikkingen tussen echtgenoten, T.B.B.R. 1992, 26; J. RUYSSEVELDT, Recente ontwikkelingen in het Vlaamse successierecht, Not. Fisc. M. 2007, 7; S. VANDEN DAELEN, De sterfhuisclausule fiscaal ont(k)leed, Jura Falc , 61; G. VAN OOSTERWYCK, Huwelijksvoordelen en contractuele erfstelling, T.P.R. 1985, ; A. VERBEKE, Het huwelijkscontract van scheiding van goederen. Pleidooi voor een warme uitsluiting, in Evolutie in de huwelijkscontracten, Antwerpen, Kluwer, 1995, 129; A. VERBEKE, Civiel- en fiscaalrechtelijke bedenkingen bij het finaal verrekeningsbeding en het alsofbeding in het huwelijkscontract van scheiding van goederen, Liber Amicorum Prof. Dillemans, Antwerpen, Kluwer, 1997, 447; A. VERBEKE, Les clauses du contrat de mariage. Divorce et décès, in Y.-H. LELEU, Aspects actuels de la programmation patrimoniale dans la famille, Brussel, Bruylant, 2006, Enkele auteurs nemen een dubbelzinnige houding aan, in die zin dat zij huwelijksvoordelen in stelsels van scheiding van goederen enkel aanvaarden voor zover het stelsel gepaard gaat met een verrekening van aanwinsten: zie bv. L. VOISIN, Les avantages matrimoniaux dans les régimes de séparation de biens, in Le statut patrimonial du conjoint survivant, Brussel, Bruylant, 2004, ; P. DE PAGE (die op zijn eerdere mening lijkt te zijn teruggekomen) en I. DE STEFANI, La participation aux acquêts, in Quinze années d application de la réforme des régimes matrimoniaux, Brussel, Bruylant, 1991, Een minderheid in de Belgische rechtsleer verdedigt een beperkende interpretatie. Men betoogt dat slechts van huwelijksvoordelen sprake kan zijn voor verkrijgingen, krachtens de wet onweerlegbaar vermoed als onder bezwarende titel, ten gunste van een langstlevende echtgenoot in stelsels van gemeenschap van goederen. Zie daarover C. DE WULF, Eén zwaluw maakt nog geen zomer, T. Not. 2007, 524; C. DE WULF, Een kritische doorlichting van recente rechtspraak en rechtsleer in verband met de sterfhuisclausule, T. Not. 2008, 470 en C. DE WULF, De nieuwe theorie van de huwelijksvoordelen Recht of wishful thinking?, T. Not. 2009, LARCIER 11

6 Afdeling 1 Inleidende topics regels van de schenkingen onderworpen zijn uit te breiden tot niet-huwelijkse samenwoningsrelaties 18. E. Conclusie 20. Het koppel dat een middel zoekt om de langstlevende te laten verdergaan als de voortzetting van het koppel, ongestoord door de kinderen en hun reserve, zal het antwoord vinden in clausules in het huwelijkscontract die binnen de marges blijven van de theorie van de huwelijksvoordelen. Elke verkrijging van de langstlevende die het magische label huwelijksvoordeel opgeplakt krijgt, is veilig. In de hierna volgende topics zullen vele van deze clausules grondig worden besproken, eerst in het stelsel van gemeenschap (zie Afdelingen 2 en 3) en dan in het stelsel van scheiding van goederen (zie Afdeling 4). 18. H. CASMAN, Op zoek naar de draad van Ariadne in de doolhof van huwelijksvoordelen of zouden het aanwinstenvoordelen moeten zijn, in Over erven. Liber Amicorum Mieken Puelinckx-Coene 2006, LARCIER